Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, АМАН-м иакадемикэу, нартоведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ игъэкIотыгъэ Iофтхьабзэхэр мы мафэхэм Адыгеим щыкIуагъэх. Ахэм зэу ащыщ тхакIор къызыщыхъугъэ икъоджэ гупсэу Хьатикъуае (Красногвардейскэ район) ишIэжь Iоныгъом и 16-м зэрэщагъэлъэпIагъэр.
Хьатикъое къоджэ культурэм и Унэ Iупэ цIыфыбэ къыщызэрэугъоигъ. Ащ къеблэгъагъэх Дунэе шIэныгъэ симпозиумэу «Нартоведение в XXI веке: историография, парадигмы, поиски и решения» зыфиIорэм хэлэжьэгъэ хьакIэхэу Абхъазым, Къэрэщэе- Щэрджэсым, Дагъыстан къарыкIыгъэхэр, Адыгеим ишIэныгъэлэжьхэр, районым ихэбзэ къулыкъухэм ялIыкIохэр, тхакIом иIахьыл гупсэхэр. Джащ фэдэу Iофтхьабзэм патриотическэ нэшанэ зэриIэр къеушыхьаты ныбжьыкIэ бэдэдэ къызэрекIолIагъэм.
Официальнэ Iахьыр
ХьэдэгъэлIэ Аскэр ишIэжь фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэм ипэублэ Нарт эпосым техыгъэ литературнэ-музыкальнэ гъэуцугъэу «Бадынэкъо» зыфиIорэр бзитIукIэ къагъэлъэгъуагъ. Ащ ыуж Красногвардейскэ районым иадминистрацие ипащэу Гъубжьэкъо Темур къэзэрэугъоигъэхэм закъыфигъэзагъ.
— Дунаим щызэлъашIэрэ тхакIоу, нартоведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр ыныбжь илъэси 100 зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэр зэрэзэхэтщагъэм сырэгушхо. Адыгеим къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэ зыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъугъэм ар тефэ, — къыIуагъ ащ.
Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм идиректорэу ЛIыIужъу Адам хьатикъуаехэм сэлам фабэ къарихыгъ. Ащ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, ХьэдэгъэлIэ Аскэр фольклорым иугъоин ищыIэныгъэ рипхыгъ ыкIи томи 7 хъурэ Нарт эпосэу ыугъоижьыгъэм адыгэ купкI зэрэхэлъыр къыушыхьатыгъ.
— ЩыIэныгъэ гъогоу къыкIугъэм ХьэдэгъэлIэ Аскэр Нарт лIыхъужъхэм якъэбар иугъоижьын пылъыгъ, Нарт эпосыр зыпкъ ригъэуцожьыгъ, дунэе мэхьанэ зиIэ мифологие фольклорым исаугъэт, адыгэ культурэр къыухъумагъ, ащкIэ шъуичIыгогъу шъурыгушхон фае, — къыIуагъ ЛIыIужъу Адам.
ГущыIэр лъигъэкIотагъ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу Бырсыр Батырбый. ХьэдэгъэлIэ Аскэр илъэси 100 зэрэхъурэм дунэе мэхьанэ зэриIэр ащ хигъэунэфыкIыгъ.
— Нарт эпосым иугъоин шIэныгъэлэжьыбэ дэлэжьагъ, ау А. ХьэдэгъалIэм ар научнэу зэхиугъоен ыкIи зыпкъ ригъэуцон ылъэкIыгъ. Наукэм ащ шIулъэгъуныгъэшхоу фыриIагъэм дакIоу, къызыщыхъугъэ къуаджэм, ащ дэсхэм лъэшэу ынаIэ атетыгъ, — къыIуагъ Б. Бырсырым.
НэмыкI шъолъырхэм къарыкIыгъэ хьакIэхэми нартоведым гущыIэ дахэхэр къыфаIуагъэх.
Гуманитар ушэтынхэм апылъ Абхъаз институтэу Д. Гулиа ыцIэ зыхьырэм ипащэу Арда Ашуба ицыхьэ телъ ХьэдэгъэлIэ Аскэр фэдэ цIыфхэм лъэпкъым ынапэ зэрагъэдахэрэр, ищытхъу чыжьэу зэрагъэIурэр.
— Мыщ фэдэ цIыфхэр къушъхьэу Эльбрус фэдэу лъагэх. ТхакIом иIофшIагъэхэм яшIуагъэкIэ адыгэхэм якультурэ нэмыкI цIыф лъэпкъхэм зэлъаригъэшIагъ. Адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ зэшхэу зэрэщытыр ХьэдэгъэлIэ Аскэр ыугъоижьыгъэ Нарт эпосым къыщиушэтыгъ. ОшIэ-дэмышIагъэу щытэп Адыгеимрэ Абхъазымрэ ягербхэм нарт шыум машIор къыхьэу зэратетыр, — къыIуагъ Арда Ашуба.
Iофтхьабзэм къыщыгущыIагъэхэм ащыщ Дагъыстан къэралыгъо кIэлэегъэджэ университетым иректор IэнатIэ зыгъэцэкIэрэ Ибрагим Дибировыр. Нарт къэбархэм кавказ лъэпкъхэр зэзыпхырэ нэшанэхэр къазэрэхэщырэр ащ къыIуагъ. Мы уахътэхэм зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьхэм, тхакIохэм, усакIохэм ягугъу пшIыным мэхьанэ зэриIэр хигъэунэфыкIыгъ.
ХьэдэгъэлIэ Аскэр ыныбжь илъэси 100 зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ шIэжь зэхахьэм къыщыгущыIагъэ пэпчъ ащ иIофшIагъэ зэрэгъунэнчъэр къыхигъэщыгъ. Ахэм къаIуагъ Адыгеим имызакъоу, Кавказым ыкIи Урысыем, IэкIыб къэралхэу адыгэхэр зыщыпсэухэрэм итворческэ лэжьыгъэкIэ А. ХьэдэгъалIэр зэрэщызэлъашIагъэр. ЛIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» адыгэхэм афиухъумагъ, ащкIэ лъэпкъ культурэр, анахьэу литературэ хъарзынэщыр, лъэшэу ыгъэбаигъ.
Iофтхьабзэм иофициальнэ Iахь районым итворческэ купхэм къагъэхьазырыгъэ концертымкIэ аухыгъ.
Нэужым ячIыгогъу тхакIохэу ХьэдэгъэлIэ Аскэррэ Еутых Аскэррэ къафызэIуахыгъэ саугъэтым (итеплъэ тхылъ зэгохыгъэм фэд) къэгъагъэхэр кIэралъхьагъэх. А. ХьэдэгъалIэр зыщагъэтIылъыгъэ къэм иIахьыл гупсэхэр кIуагъэх.
Мыжъобгъу къыфызэIуахыгъ
Мы мэфэ дэдэм зэхахьэм къеблэгъагъэхэр зэхэтхэу Хьатикъое модельнэ тхылъеджапIэм кIуагъэх. БэмышIэу ащ ХьэдэгъэлIэ Аскэр ыцIэ ыхьэу ыублагъ. Тхылъ еджапIэр зычIэт унэм нартоведым мыжъобгъу къыщыфызэIуахыгъ.
Ащ фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэм къыщыгущыIагъ Красногвардейскэ районым инароднэ депутатхэм я Совет итхьаматэу Анна Выставкинар. ТхакIор цIыф Iушэу, ыгукIэ зэIухыгъэу, къыбдэгущыIэным фэхьазырэу, сэмэркъэур къебэкIэу зэрэщытыгъэр ащ къыхигъэщыгъ.
— Еутых Аскэр ХьэдэгъалIэм КолумбкIэ зэреджагъэм мэхьанэ иIагъ: Колумб Америкэр къызэIуихыгъ, зищытхъу мыухыжь ижъырэ Нарт эпосым икъызэIухын ыкIи иушэтын ХьэдэгъэлIэ Аскэр ищыIэныгъэ фигъэхьыгъ, — хигъэунэфыкIыгъ Анна Выставкинам.
Научнэ сообществэм илIыкIоу Хьанэхъу Руслъан гущыIэ фабэхэр ХьэдэгъалIэм къыфиIуагъэх. Ар ушэтэкIо бэлахьэу зэрэщытыгъэм дакIоу, шIэныгъэлэжьыныр зэлъаригъэшIэн ылъэкIыгъ, иIофшIэн гъэшIэгъонэу къыIуатэщтыгъ. Аскэр ишIэжь агъэлъэпIэнэу, зыщамыгъэгъупшэнэу къоджэдэсхэм закъыфигъэзагъ.
ХьэдэгъэлIэ Аскэр илъфыгъэхэм къакIэхъухьэжьыгъэхэм мыжъобгъур къызэIуахыгъ.
Нэужым тхакIом ыпхъоу, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Iэшъхьэмэфэ Асыет унагъом ыцIэкIэ рэзэныгъэ гущыIэхэр къэзэрэугъоигъэхэм къапигъохыгъ.
— Тятэ лъытэныгъэ фэшъушIэу шъукъызэреблэгъагъэр тиунагъокIэ тигуапэ, ащкIэ тышъуфэраз. Ащ игугъу къэсшIымэ, къыхэзгъэщын слъэкIыщт икъоджэ гупсэ шIу зэрилъэгъущтыгъэр, унэ щишIыгъэу зыгъэпсэфыгъо мафэхэр зэрэщихьыщтыгъэхэр, усэхэр, ордэхэр зэрэфитхыщтыгъэхэр, — къыIуагъ Iэшъхьэмэфэ Асыет.
ЗишIэжь агъэлъэпIэгъэ тхакIом ипхъорэлъфым ыкъохэу Азаматрэ Амиррэ ятэжъ ытхыгъэ усэхэм ащыщхэм адыгабзэкIэ къяджагъэх.
ХьэдэгъэлIэ Аскэр итворческэ кIэн фэгъэхьыгъэ «Iэнэ хъурае» Iофтхьабзэм икIэух зэхащагъ.
Iэшъынэ Сусан.
Сурэтхэр Iэшъынэ Аслъан тырихыгъэх.