«Джылахъстэн»

Тэрч къалэм и уэрам нэхъыщхьэхэм язым «Джылахъстэн» фIэщыгъэм щIэту тет тыкуэн дахэшхуэм гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэкъым. «Адыгэпсэ гуэрщ зейр!» гупсысэр аддэ гущIэм къыщохъуэпскIри, къару гуэр къыпхелъхьэ.

Пэжщ, иужьрей зэманым адыгэну хуейхэр нэхъыбэ мэхъу, ауэ а Iуэхум я къару, зэфIэкI езыхьэлIэу псалъэр Iуэхум нэзыгъэсыр зырызщ армыхъумэ.

«Джылахъстэн» тыкуэныр апхуэдизкIэ хьэпшып гъэщIэ­гъуэнхэмкIэ бейщи, музейм нэхъ ещхьщ. Ар Къэбэрдей-Балъ­къэрым ит адыгэ тыкуэн нэхъ ину къалъытэхэм емыфIэкIмэ, зыкIи ефэгъуэкIыркъым. ЩIэми жьыми, щIалэми хъыджэбзми ягу ирихьын, зепхьэну хъуэпсэгъуэ хьэпшып куэдыкIей щIэлъщ абы. Адыгэ тхылъхэр, сэ зэмы­лIэужьыгъуэхэр, чысэ, бгырыпх, цIыхубз хьэпшып, щакIуэхэм къахуэсэбэпыну цIыкIуфэкIухэр, пкIыгъэхэр, нэгъуэщI куэди.

КъызэрыщIэкIамкIэ, сыщыуа­тэкъым. Тыкуэныр зейр ди щIы­налъэми абы и гъунапкъэ­хэми фIыуэ къыщацIыху IэщэщI, дыщэкI Iэзэ Тумэ Аслъэнщ. ЩIалэм зыхуэдгъазэри и тыкуэ­ным, IэщIагъэм теухуауэ депсэ­лъащ.

— Куэд щIауэ сигу илът Джы­лахъстэнейм мыпхуэдэ тыкуэн къыщызэIусхыну, — къыддо­гуашэ Аслъэн. — ЩIэх-щIэхыурэ си деж цIыхухэр къэпсалъэрт пIащIэгъуэкIэ сэ, адыгэ хьэпшып хуейуэ, ауэ зэи хьэзыру сиIэтэкъым. Сысейуэ зыри щIэлъкъым абы, сэ заказкIэ сылажьэу аращи, а тыкуэным сыхуэлэ­жьэну си Iэ нэсыркъым. Ауэ зи IэдакъэщIэкIхэр сигу ирихь си ныбжьэгъу-лэжьэгъу­хэм ейхэм щыщ щIызолъхьэ. Екатеринбург къыщыщIэдзауэ щIыпIэ куэдым къызогъэш хьэп­шыпхэр. Япэхэм абы щыщэхуэ­нум нэхърэ зыщызыплъыхьыну къакIуэхэр нэхъы­бэт. Тэрч щIы­налъэм имыза­къуэу, ди рес­публикэм и дэнэ лъэныкъуэкIи къикIыурэ щэхуа­кIуэ, зыплъыхьакIуэ нокIуэ, Къэ­рэшей-Шэджэсым, хамэ къэрал къикIа хьэщIэ зыбжанэрэ сиIащ. Тыкуэныр си закъуэ со­гъэлажьэ. Сабийхэр гъуазджэ­хэм щыхуагъасэу Къулъкъужын дэт школым, Къып Мухьэмэд и цIэр зезыхьэм, гъубж къэс сыщолажьэ, адрей махуэхэм Нал­шык дэт кIыщым (си адэ къуэшым и къуэ, куэдым яцIыху IэщэщI Тумэ Залым игъусэу) сыщо­лъащэ, зыгъэпсэхугъуэ махуитIым Тэрч сокIуэжри, ты­куэ­ным сыщIэсщ, абы и Iуэху зызогъэзахуэ, къищынэмыщIауэ, гу­бгъуэ зызохьэ.

Мы тыкуэныр ахъшэ къэлэ­жьыпIэу, срипсэуну сыщыгугъыу сщIауэ жысIэмэ, пцIы супсынущ. Пэжщ, абы сом гуэри къыпокIуэ, ауэ псом ящхьэращи, ар гурэ псэкIэ зыщызгъэпсэху щIыпIэщ.Си хъуэпсапIэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ абы пасэрей хьэпшыпхэм я музей къыгуэсщIыхьыну. Тыкуэн бжэIупэм IухьэпIэ дахэ, чийкIэ хуа бжыхьым адыгэ хьэпшыпхэр фIэдзэжауэ хуэсщIынущ. КъищынэмыщIауэ, абдеж адыгэ шей ефапIэ, зэбгъэ­дэсыпIэ щысщIыну си мурадщ.

ЩIэдзапIэр псом ящхьэщ

СызэрыцIыкIурэ сурэт ­сщIыуэ щытащ. Япэ дыдэу сурэт зэрысщIари сощIэж. Си адэ къуэшым ручкэрэ тетрадрэ тыгъэу къысхуихьати, ахэр сурэт щIыным хухэсхри, абыкIэ езгъэжьат. Къы­зэхъулIэу щыжаIэм, сытегушхуэри, Тэрч къалэм дэт худо­жественнэ, музыкэ школхэм сыщеджащ. КъБКъУ-м Гъуаз­джэхэмкIэ институтыр ды­щэкIыу къэзухащ.

Ещанэ курсым сыщIэсу заказ­кIэ лэжьэн щIэздзат. «Адыгэ унэм» си хьэпшыпхэм щыщ куэд естырт.

ЯпэщIыкIэ къызэрыщIэздзар бзылъхугъэм зыкIэрилъхьэ дыщэхэкIхэращ. Иджыпсту дыщэкI IэщIагъэм апхуэдэу срилажьэркъым, сэхэм щIэупщIэшхуэ яIэти, абы нэхъ зестащ.IэщIагъэм гупсэхугъуэ къызиту сролажьэ. Сыкъызэплъэ­кIыжа иужь, адэ-анэм я жыIэм сызэредэIуам сыщогуфIыкIыж. Мы IэщIагъэр си хъы­джэбзхэм языхэзым къыхахмэ, сыщыгу­фIыкIынут.

Зыгуэр щысщIым деж абы къыпэкIуэну сомракъым, атIэ ар зыхуэсщIым къызэрыщыхъу­нурщ сызэгупсысыр. Нэ-хъыщ­хьэр IэкIэ щIа лэжьыгъэм и щхьэхуэныгъэр, лъапIагъыр (ахъ­­шэкъым зи гугъу сщIыр) цIы­хухэм къагурыIуэнырщ. Заводым щащIа сэ пудымрэ мазэ бжыгъэкIэ егугъуу IэкIэ ящIамрэ зэи зэхуэдэ хъунукъым. Ар къызыгурымыIуэхэм уащIедэуэ­ни щыIэкъым.

ЦIыхур дапщэщи нэхъыбэм, нэхъыфIым худэплъейуэ псэу хабзэщ, апхуэдэу сэ сиIэщ си къуэш нэхъыжь Тумэ Залым. ЗэрыжысIащи, абырэ сэрэ зы лъэщапIэ дыщIэсщи, дапщэщи чэнджэщэгъу къысхуохъу. Урысейм и IэщэщIхэм я зэгухьэныгъэм хэт Алмэ Мусэ дуней псом къыщацIыху. Тхьэмахуэм зыбжа­нэрэ абы и деж сыкIуэурэ лэ­жьыгъэ IуэхухэмкIэ сочэнджэщ.

ГъэщIэгъуэнракъэ, Iэщэ-фащэ сщIы щхьэкIэ, зыри си унэ щIэлъ­къым. Сэжьей цIыкIухэр зесхьэну сощIри, ехъуапсэIамэ, схуэмышэчу тыгъэ яхузощI. Уна­гъуэм къинэжын хуэдэу, ди дамыгъэхэр тету сщIыну си му­радщ. Апхуэдэу, адыгэш зэзгъэ­пэщу хуэфэщэну Iэщэ-фащэхэмкIэ зэщIэзузэдзэну сохъуапсэ, ауэ шым зэман куэд токIуадэри, абы зэкIэ сыкъегъэувыIэ.

Зэманыр дапщэщи къызомэщIэкI

Лэжьыгъэм сытезыгъэгу­шхуэ­хэм ящыщщ ар нэгъэсауэ зэ­фIэкIауэ слъагъуну сызэрыщIэ­хъуэпсыр.

Иджыпсту нэхъыбэу адыгэсэм, къамэм солэжь, абыхэм мамонтым и къупщхьэ, пхъэ гъуэтыгъуейхэр сэкъу яхузощI. Пасэрей адыгэхэм шы Iэмэ­псымэхэм ягъусэу дыд зэрахьэу щытащ дапщэщи. Иджы а дыдыр сэм хэIуэнтIауэ щIын щIадзащи, куэдым яфIэфIу дагъэщI.

Илъэс зыбжанэ ипэкIэ, зэи сымыщIауэ щIакъуэ баш сщIауэ щытащ, чэщанэм и теплъэ и къум дыжьынкIэ тебзауэ. Башым IункIыбзэ щэху иIэт, тепкъузэмэ, и кум игъэпщкIуа сэр къипкIыу. Мис абы сфIэгъэщIэгъуэн дыдэу селэжьат, ауэ шэч хэмылъу, ар иджы къэсщтэжамэ, куэд зэс­хъуэкIыжынут.

Иджыпсту зы проект гъэщIэгъуэн яужь ситщ адыгэшым, адыгэ уанэм, адыгэсэм ятеу­хуауэ. Хьэзыр хъумэ, гъэлъэгъуэныгъэ инхэм срихэтыну си мурадщ. Абы къыдэкIуэу американхэм ейм тещIыкIауэ сэ лIэужьыгъуэ гуэр зэпкърызо­лъхьэ, блэ пIащэм, благъуэм я фэ и къум тебзэжауэ.

Зыужьыныгъэ

КъБР-м и СурэтыщIхэм я зэ­гухьэныгъэм илъэс къэс къы­зэригъэпэщ къызэщIэзыкъуэж гъэлъэгъуэныгъэхэм дыхэтщ, абы къищынэмыщIауэ Урысейм ис IэщэщIхэм я зэгухьэныгъэм сыхыхьэну сохъуапсэри, абы схьыну си мурад лэжьыгъэхэр нэзгъэсмэ, сытегушхуэнущ.

Егъэджэныгъэ

2013 гъэм къыщыщIэдзауэ Залымрэ сэрэ дыщолажьэ Сабийхэр гъуазджэхэм щыхуагъа­сэу Къулъкъужын дэт школым. КъыщIэдгъэкIахэм ящыщу щIалитIым зыхуедгъэджахэр IэщIагъэ яхуэхъуащ. Мы зэманкIэ, сабий 30 хуэдиз еджапIэм нокIуалIэри, ехъулIэныгъэфIхэр яIэу, уащыгугъ хъуну зыкъом яхэтщ. Шэч хэмылъу, псоми зэхуэдэу ар къайхъулIэркъым, ауэ нэхъыщхьэр зэхэгъэж умыщIу дэтхэнэми уадэлэжьэнырщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зэфIэкI зиIэ, нэхъыфIу къызэхъулIэ са­бийм псори зыIэпигъэхуу, а зы­ри зыхузэфIэмыкIыну къыпщыхъуар псом япэ щищыж мымащIэу щыIэщи. Зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэм пашэ щы­хъуащ едгъаджэ сабийхэм ящыщхэр.

Iэмал имыIэу щыткъым абы­хэм сурэтыщI бэлыхь къахэмыкIынкIэ, творчествэм цIыхум и щхьэр егъэлажьэ, и гупсысэм зрегъэужь. Быдэу си фIэщ мэхъу ар сабийхэм гъащIэм къа­зэрыщыхуэсэбэпыжынур. Мы школым и унафэщI КIуж Ритэ хуабжьу егугъуу лэжьыгъэр къы­зэрегъэпэщ. ЕгъэджакIуэхэр хэплъыхьауэ къыхех. А школым хуэдэу зэгъэпэща ди респуб­ликэм иту си фIэщ хъуркъым.

ГъащIэм щынэхъыщхьэу

къи­­лъытэ Iуэхугъуэхэм я гугъу щищI­кIэ Аслъэн и унагъуэр къыхегъэщ (Аслъэнрэ и щхьэгъусэ Къардэн Аминэрэ жьэгу пащхьэ дахэ зэрагъэпэщащ. Абы­хэм я хъыджэбзитIыр зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу щапI, гуапагъэрэ хуабакIэ псыхьа унагъуэм. Ар куэдкIэ я фIыгъэщ абыхэм щIэгъэкъуэн къахуэхъуу къащхьэ­щыт Аслъэн и адэ-анэу Аркадийрэ Маринэрэ). Абыхэм яужь Аслъэн и IэщIагъэр кIэщI­кIэ къыкIэлъегъакIуэ.

«Мы IэщIагъэм и мыхьэнэ нэ­хъыщхьэр ди Iэужь цIыхухэм, лъэпкъым къахуэдгъэнэнырщ», — жеIэ Аслъэн ди псалъэма­къым и кIэухыу.

«IэщIагъэ зиIэм Iэужь иIэ­нущ», — жызыIар щыуакъым, дауи. Аслъэн хуэдэу а IэщIа­гъэм егугъухэр IэужьыфIэ, лъэужьы­фIэ хъу хабзэщ. Шэч къытетхьэркъым а IэщIагъэм хуэIэижь щIалэм и цIэр иджыри куэдрэ фIыкIэ къызэрыраIуэнум. Тхьэм иригъэфIакIуэ!

Епсэлъар
Щомахуэ Залинэщ.