Типсынэжъ илIэшIэгъуныкъу

БлэкIыгъэр зымыгъэлъапIэрэм неущрэ мафэм уасэ зэрэфимышIыщтыр хэти игъашIэкIэ еушэты. Укъызщыхъугъэ хэгъэгужъыер опсэуфэкIэ пщы­гъупшэрэп. Адрэ охътэ пычыгъохэм ялъытыгъэмэ, цыпэ гори хэмы­зыгъэу, сабыигъор нэм къыкIэуцожьы.

Тыкъызщыхъугъэ хэпIэжъыр, унагъор, лIакъор арых лъапсэ тфэхъурэр. Ижъырэ Iошъхьэ­жъэу къытпэблэгъагъэр, чылэм блэгъэ дэдэу къекIуалIэщтыгъэ Фарзэ, ублэпIэ еджапIэу класси 4 къыз­щытыухыгъэр, октябрятэу, пионерэу, етIанэ комсомолцэу ты­зэрэщытыгъэр. Цуамыкъо Нурбыишхом иакэцэ чэоу шъоубжъэ­хэр зыпытыгъэхэм тызэрэкIощтыгъэр, Хьажэукъохэм ямэркIо чъыг тызэрэпысыгъэр… ЗэкIэми гупшысэкIэ зафэогъэзэжьы, унэри щагури нэм къыкIэуцо­жьых.

Тигъунэгъугъэ бзылъфыгъэу непэ сапэ къифагъэм «Шъуи­псынэ джыри псаужьа?» ыIуи къысэупчIыгъ. Зы такъикъкIэ гукъэкIыжь фабэхэм чылэм «са­щэжьыгъ».

— Псыхьэ тыкъызагъакIокIэ, къытэджэжьыфэхэкIэ шъуи­щагу тыщыджэгущтыгъ. Тызэ­рэщытхъэжьыщтыгъэр Iэджыри сыгу къэкIыжьы, — къы­Iуагъ ащ.

— Типсынэ псау, зэрэщыт, — есIожьыгъ сэри.

Псынэр тIыгъошIоп

Типсынэ я 60-рэ илъэсхэр ары затIыгъагъэр. Ащыгъум псылъакъор чIыгум къыхэзыгъэ­щышъухэрэр къуаджэхэм адэсыгъэх. Ар зыщыщыгъэр сшIэ­жьырэп, ау зытIыгъагъэр къытпэблэгъэ къутырэу Ми­хайловым щыпсэущтыгъэ Ха­ниныр ары. «ХанинкIэ» ащ еджэщтыгъэх, тэри ар ыцI тшIо­шIыщтыгъ. Тятэ лъыкIуи, кум исэу къыщэгъагъ. Ар бэмэ къы­рагъэблагъэщтыгъ, псынэ тIыным фэIэзагъ.

Мы лъэхъаным цIыфхэм псы­нэхэр атIыжьхэрэп. Псыр гъучI трубэхэм къарыкIозэ унэхэм арэхьэ.

Псынэ птIыныр къиныгъ. ЯтIэр къазгъырыжэ зырызэу къиптIыкIызэ, псылъакъор къыз­щычIиутырэм нэс унэсын фэягъэ. Ханиным къытIыщтыгъ, гъучI щалъэм ятIэр из зыхъукIэ, кIапсэу пышIагъэмкIэ тятэ къы­дихьыещтыгъ. Мэфэ заулэ те­кIыгъэу Ханиныр псылъакъом зытефэм «Есть!» ыIуи псынэ куум къикуукIыгъагъ, ымакъэ дэгоу къэIугъагъ. Псым зыкъызеукъэбзыжьым, дгъэфедэу едгъэжьэгъагъ. Апэ псынэм идэпкъ зандэхэр зэрэятIэу псыр къитхыщтыгъ, етIанэ ахэм чыр­быщ къарагъэтIылъэкIыгъагъ. Тэмашъхьэми нахь чыжьэу щы­псэухэрэми псынэ тиIэ зэрэ­хъу­гъэр ашIэгъагъ. Тигъунэгъу ныохэу Шъаукъо Зазэ, Мэйкэпэ­рэ Гощпакъэ, Даур Нысэ, Мэйкэпэрэ Чылэхъан, нэмыкI­хэ­ри гушIуакIо къытфэкIогъа­гъэх, Тхьэм къытфелъэIущты­гъэх.

Псэпабэ къылэжьыгъ

Бэ тадэжь псыхьэ къакIощтыгъэр. Псыр шъабэу ыкIи IэшIоу аIощтыгъ, агу рихьыщтыгъ. Цэй Кац псыр дэгъоу ыIозэ ыхьыти, ышъхьэ рифыкIэщтыгъ. Ащ игъу­нэгъу Хъаджэт типсынэпсыкIэ къалмыкъщаир ымыгъажъомэ ар щайкIэ ымылъытэжьэу хъугъагъэ. «Артезаным нэс сы­мыгъакIохэу, джы псыр мыщ рясэгъэхы», — ыIощтыгъ.

Тэ, сабыйхэм, тымышIэрэ хъулъфыгъэу тиунэ блэкIыхэрэм ащыщхэр тищагу къыдахьэхэти «А кIал, тас горэ къахьэлъ» аIозэ, къаджэщтыгъэх. Нэужым тасыр псынабжъэм тетэу къэдгъанэщтыгъ, псынэм хэфагъэри макIэп.

«АртизанкIэ» («артезианскэ псыр» аIоныр нахьыжъхэм ашIо­къиныгъ) заджэщтыгъэхэр Къэ­бэхьэблэ былымэхъо фермэм дэжь къыщагъэуцугъэгъэ псыкъычIэщыпIэр арыгъэ. Башнэр лъэгагъэ, чэщи мафи псыр къичъыщтыгъ, былымхэр щэ­джагъорэ рагъашъощтыгъэх, фермэм илэжьакIохэм агъэфе­дэщтыгъ.

Тэри псынэ тфамытIыфэкIэ ащ тагъакIощтыгъ. ТыцIыкIугъэ­ти, балон цIыкIухэр къытатыщтыгъэх, джэнчыпсыр, щаир, борщыр а псым рагъажъощтыгъ. Нахь зыкъызытэIэтым артезизанскэ вышкэр нахь къэблэ­гъа­гъэу къытшIошIыщтыгъ. Арэущтэу щытми ар зэрэтшIочы­жьагъэр! Шъыпкъэр пIощтмэ, къызэрэтпэчыжьагъэр зы километрэ фэдизыгъ.

титэмэшъхьэжъ

Псынэ тиIэ зэхъум «артизаным» тыкIожьыщтыгъэп, тигъу­нэгъухэми типс щыщ ахьы­щтыгъ. Тигъунэгъу бзылъфыгъэ сымаджэр ПэIокIакIом щыIэ псы­нэкIэчъым щыщ къыфихьы-
нэу тятэ къелъэIущтыгъ, нэужым ти­псынэжъ ыгу рихьыгъэу фа­хьыщтыгъ.

Нахьыбэу къакIощтыгъэр ти­гъунэгъу ныоу Гощпакъ. Губзыгъагъ, Iушыгъэ, нэфэIуагъ. Мы­хъун пIоныр е пшIэныр ыдэ­щтыгъэп. Ымакъэ ымыIэтыхэу чIэгъчIэлъ гущыIэкIэ е инэплъэ­гъукIэ зафэу мызекIуагъэм зы­дыригъэшIэжьыщтыгъ.

Инысэ псыхьэ къэкIуагъэу, псыр псынэм къырихыгъахэу, тянэрэ ежьыррэ къэбар къа­Iуатэзэ зыгужъокIэ, къылъыкIощтыгъ. Зы гущыIи къымыIоу, щалъэу къыздихьыгъэм псыр из ышIыти ежьэжьыщтыгъ. Иныси лъэтемытэу щэлъитIур ыпхъуа­тэти, псынкIэу ядэжь нэсыжьыщтыгъ.

Анахь къытпэблэгъагъэхэр Даур Зэчэрые иунагъу. Ежьыр тэ тлъэгъужьыгъэп, ау яныо (НысэкIэ еджэщтыгъэх) тянэ­жъым фэдэу къытфэсакъы­щтыгъ, цIыф Iэсагъ. Чэу закъор ары тазыфагугъэр, псынэр зыдэщытыр тэ тиунэ нахьи ахэм нахь апэблэгъагъ.

Хэт псыхьэ къэкIуагъэми, ядэжь къэкIожьыгъэм фэдагъ. «ШъутэгъэгумэкIыщтын» зыIо­хэрэм тянэ «Псыр ащэрэп ыкIи ащэфырэп, Тхьэм зэфэдэу къы­титыгъ. КъакIо, уфае къэс къа­кIо», — ариIощтыгъ.

Псы щымыIэу гъашIэ щыIэп

Типсынэжъ псапэу къыхьыгъэр макIэп, тэ тихатэ изакъоу хэтэрыкIхэр — помидорыр бэ­лыджэр, къэбаскъэр къагъэ­кIы­мэ ащэу зырагъажьэм сыд фэ­дизыпса ащ хэтхьагъэр!

Ащ дэжьым шлангыхэр джыри щыIагъэхэп. Джы чылэм дэсхэми яунэхэм хабзэм псыр къафырищэлIагъ. Сыдигъуи, ти­псынэ псыр изыгъ, ощх ужым ар къыдэкIуаещтыгъ, уеIэбэхынышъ псыщалъэ къычIэбгъэ­быным фэдагъ.

Непи ар чъэкъуагъэп. ЛIэшIэгъуныкъом ехъугъэу, бэгъа­шIэу щыт. ИтеплъэкIэ бэ зыгъэ­шIэгъэ цIыфым фэдэу «зэкIэ­кIуагъэ». ГъучI щалъэу пылъагъэр къончэ-лъанч.

Псы щалъэ псынэм къесэхы. Тасыр джыри псынабжъэм тетыжьэп. СыхэхъумпIэ, сабыи­гъом итхъагъо сыгу къэкIыжьы.

ТихэпIэжъ тыкIо къэс ипсынэ тыIумыхьэу хъурэп. Зэщыщхэм анахьыжъэу тищагу къыдэна­гъэм псынэр зэрэмычъэкъуа­гъэр, ипси зэрэдэгъур къытфе­Iуатэ. Псынэм къыщыкIэрэ за­къор псыкъорэгъ лъагэу тятэ ащ ыбгъукIэ ыгъэуцугъагъэр ары.

Шыкур! Джырэ лъэхъаным цIыфхэр зэкIэ псым щыкIэхэрэп. Краныр къэпIуантIэмэ, шышышэу ар къечъы. Ау псы­нэпсыр ялыягъ. ЧIыкъатхэм къапкъырыкIызэ къыдэкIоерэ псым псэ хэлъым фэд. УигъэшъокI къодыерэп, уегъэшхэкIы, гур егъэрэхьаты.

КIожьыгъор къэсы. Псынэм сыкъыкIэрыкIыжьыгъэу тиунэ­къощ кIэлэ чаныгъэу Шъаукъо Юрэ нэм къыкIэуцо. Щхып­цIызэ къеIо: «Гъэмэфэ чэщ жъоркъыр хэкIотагъэу сыкъы­хэкIыжьы зыхъукIэ титIуакIэ сынэсыжьыгъэми сыкъыдемыкIокIэу, шъуипсынэпс къихы­гъакIэ семышъоу тадэжь сыкIо­жьышъурэп. ЗызгъэшъокIыгъэу, сигъэтхъагъэу сынэсыжьы».

Тигъунэгъугъэ Гощпакъи къы­тиIощтыгъэ гущыIэхэр «зэхэсэхы»: «Тхьэм гъэшIэ кIыхьэ ешI шъуятэу мы псынэр языгъэшIыгъэр, псым фэдэу шIу алъэгъоу бэрэ къышъушъхьащегъэт».
Дунаир тхъагъо, шIу пшIэныр псапэ.

Шъаукъо Аслъангуащ.