Урысыем культурэмкIэ и Министерствэ иэкспертэу Николай Твердохлебовым ыугъоигъэхэу я ХIХ-рэ лIэшIэгъум адыгэхэм (щэрджэсхэм) Iашэу агъэфедэщтыгъэхэм якъэгъэлъэгъон Мыекъуапэ къыщызэIуахыгъ.
Iашэм фэгъэхьыгъэ къэбарэу зэхэтхырэр макIэп. Адыгэмэ зэраIоу, IорыIуатэ нахьи, нэрылъэгъу.
КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ къыщызэIуахыгъэ къэгъэлъэгъоныр пшысэм фэдэп. «Нэм ылъэгъурэр Iэм ешIышъу» зыфиIорэ гущыIэжъым укъыпкъырыкIызэ, Iашэм итеплъэ, имэхьанэ уягупшысэ. ЦIыфым апэу къыгурыIон фаер Iашэр джэгуалъэу зэрэщымытыр ары.
ЗэхэщакIохэм хэбзэ шапхъэхэр къыдалъытэхи, Iашэу къагъэлъэгъощтхэр апчым хэшIыкIыгъэ къэмланышхохэм адалъхьагъэх. Нэм ылъэгъурэр гум ышъхьэпэным фэшI Iашэхэр зэфэшъхьафхэу чIыпIэ хэхыгъэхэм арагъэкIугъэх.
Пэублэ гущыI
Музеим ипащэу, Урысыем, Адыгеим, Ингушетием культурэмкIэ язаслуженнэ IофышIэу ШъэуапцIэкъо Аминэт зэхахьэр пэублэ гущыIэкIэ къызэIуихыгъ. Адыгэ Республикэм культурэмкIэ иминистрэ иапэрэ гуадзэу Ольга Гавшинар, АР-м культурэмкIэ иминистрэ игуадзэу Кушъу Светланэ, Адыгеим, IэкIыб къэралхэм ащызэлъашIэрэ сурэтышIэу, лъэпкъ IэпэIасэу Еутых Асе, Дунэе Адыгэ Хасэм хэтэу, отставкэм щыIэ полковникэу ЦIыкIушъо Аслъан, Урысыем культурэмкIэ и Министерствэ иэкспертэу, искусствоведэу Иван Ващенкэр, Iашэхэр къэзыугъоигъэ Николай Твердохлебовыр, нэмыкIхэри зэхахьэм къыщыгущыIагъэх.
Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналистэу Кушъу Светланэ адыгабзэкIи, урысыбзэкIи игупшысэхэр къыIотагъэх. Iофтхьабзэм хэлэжьэрэ ныбжьыкIэхэм закъыфигъази, зэгъэпшэнхэр ышIыгъэх. Iашэмрэ шъуашэмрэ язэпхыныгъэхэр щыIэныгъэм зэрэдиштэхэрэр хигъэунэфыкIи, щысэхэр къыхьыгъэх.
Еутых Асе изэгъэпшэнхэри гъэшIэгъоных. Iашэр цIыфым зэригъэфедэрэ шIыкIэм гупшысэхэр уегъэшIых. Лъэпкъэу зыщыщым елъытыгъэу Iашэр зезыхьэрэм къепIолIэн плъэкIыщтыр щыIэныгъэм къегъэлъагъо.
Я ХIХ-рэ лIэшIэгъур
Николай Твердохлебовым къыугъоигъэ Iашэхэр Темыр Кавказым я ХIХ-рэ лIэшIэгъум щагъэфедэщтыгъэх, адыгэхэм (щэрджэсхэм) якультурэ, ящыIэкIэ-псэукIэ къагъэлъагъо. Iашэр зышIыхэрэм яIэпэIэсэныгъэ зэрэхахъорэр, лIэужхэр зэзыпхырэ Iашэр лъэгапIэу зынэсыгъэр цIыфхэм ашIэщтыгъ.
ХьакIэм дахэу зэрэпэгъокIыхэрэр, ныбджэгъухэр зэрагъэлъапIэхэрэр, пыйхэм пхъашэу апэуцужьынхэ зэралъэкIырэр адыгэхэм ящыIакIэ къыхэщыщтыгъ. Iашэр зэрэзепхьащтым, зэрэбгъэфедэщтым, фэшъхьафхэм Николай Твердохлебовыр IупкIэу, игупшысэхэр зэгъэфагъэхэу къатегущыIагъ.
Я ХIХ-рэ лIэшIэгъур адыгэхэмкIэ къызэрыкIоу щытыгъэп. Кавказ заом хэлажьэхэзэ, лIыгъэм ишапхъэ лъэхъаным щыпхыращыгъ.
Iашэр шъуашэм дештэ
Заом илъэхъан адыгэ шъуашэр зыщыгъхэм Iашэр дэгъоу зэрахьан алъэкIыщтыгъ. Шъуашэр Iашэм зэрэфытегъэпсыхьагъэри Н. Твердохлебовым къыIотагъ. Хьазырхэм шъуашэр къагъэдахэ, ащ дакIоу, мэхьэнэ гъэнэфагъэ яI. Къушъхьэхэм, мэзхэм, нэмыкI чIыпIэ къинхэм ащызаохэ зыхъукIэ, гъомылапхъэри, щэгынхэри зэолIхэм зыдаIыгъыщтыгъэх.
КIэрахъор, шыур, къушъхьэхэр — сыда ахэр зэзыпхырэр? Н. Твердохлебовым зэолIым илIыгъэ зэкIэми апэ егъэуцу. ЗэолIыр мыщынэу, лIыгъэу хэлъыр иIашэкIэ, изекIокIэ-шIыкIэхэмкIэ къегъэшъыпкъэжьы.
Къэгъэлъэгъоным еплъыгъэхэм ащыщых Адыгэ Республикэм икультурэ щызэлъашIэу, оркестрэм идирижерэу СтIашъу Къэплъан, хэбзэ къулыкъушIэхэу Къумыкъу Азэмат, ЛIыхъукIэ Заур. Ижъырэ кIэрахъохэр зэрагъэпшагъэх. Музеим къыщагъэлъэгъорэ кIэрахъохэр кинофильмэхэм ащагъэфедэхэу къызэрэхэкIыгъэр къытфаIотагъ.
Журналистэу, адыгэмэ ятарихъ фэгъэхьыгъэ фильмэхэр тезыхырэ режиссерэу Даур Хъусен къызэриIуагъэу, лъэпкъым итарихъ Iашэри, шъуашэри хэгъэщагъэх. Адыгэр адыгэу къэзыгъэнэжьыгъэр лIыгъэ шапхъэм итэу ишэн-хабзэхэр къызэриухъумагъэхэр ары.
ЗэлъашIэрэ сурэтышI-модельерэу СтIашъу Юрэ адыгэ шъуашэр ышIынэу зыфежьэкIэ, Iашэр шъуашэм зэрэригъэкIущтыр къыделъытэ.
— Кавказ щыпсэурэ лъэпкъхэм адыгэ шъуашэр къякIоу ащыгъ, — еIо СтIашъу Юрэ. — Зэхахьэу сызыхэлэжьагъэм ситворчествэ лъэшэу къыгъэбаигъ.
Къамэр, сэшхор…
Iашэр сыда зыхашIыкIырэр? УпчIэм иджэуап зымышIэрэ нэбгырабэмэ таIукIагъ. Сирием къырахыгъэ къамэм, къэбэртаехэм якъамэхэр, нэмыкIхэр дахэх. Щылычым, тыжьыным, пхъэм, шъом, фэшъхьафхэм ахашIыкIыщтыгъэх.
Бзылъфыгъэ кIэрахъом итеплъи хэушъхьафыкIыгъэу къагъэлъэгъуагъ. Къушъхьэм щызэорэ зэолIым Iашэу ыIыгъыр бзылъфыгъэ кIэрахъом бэкIэ текIы — нахь лъэш. Грузин кIэрахъори гъэпсыкIэу иIэмкIэ къахэщы. Хьазырхэр шъуашэм зэрэрагъэкIурэр къыдэлъытэгъэн фае. Дэжъыер, щылычыр, шъор, тыжьыныр, нэмыкIхэри хьазырхэм яшIын щагъэфедагъэхэу музеим къыщагъэлъагъох.
Сэшхохэр бэ мэхъух. Унагъом дэхэфэшIэу щызыгъэфедэ зышIоигъохэм ащыщ къытиIуагъ зы сэшхом сомэ миллион заулэ зэрэтефэщтыр. ЩыIэныгъэм къызэригъэлъагъорэмкIэ, уасэм къыкIичыщтэп, хэпшIыкIэу хэхъощт.
Зэфэхьысыжь кIэкI
Къэгъэлъэгъоным еплъыгъ Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей ипащэу Джыгунэ Фатимэ. «Узэплъынэу, гъэшIэгъонэу щыIэр бэ», — къыIуагъ Ф. Джыгунэм. ШIэныгъэлэжьэу Мамый Руслъан, театроведэу Шъхьаплъэкъо Къэсэй, Санкт-Петербург къикIыгъэу, Адыгэ Республикэм изаслуженнэ артисткэу КIыкI Софие, культурэм щызэлъашIэхэу Еутых Асе, Тыгъужъ Фатимэ, Сулейманова Фатимэ, Нэгъой Заур, ГъукIэ Замудин, Нэгъуцу Аслъан, Дунэе Адыгэ Хасэм ипрезидент иупчIэжьэгъоу МэщфэшIу Нэдждэт, IофшIэным иветеранхэу Хьатикъое Адам, Нэгъой Яшар, Мыекъуапэ икъэзэкъхэм яотдел ипащэ игуадзэу Екатерина Загорулько, ансамблэм хэт ныбжьыкIэхэм, зэхэщэн Iофыгъохэм чанэу ахэлэжьэгъэхэ ЕмтIылъ Оскар, ЕмтIылъ Азэмат, фэшъхьафхэм тызыгъэгъозэрэ къэгъэлъэгъонэу тарихъым, культурэм афэгъэхьыгъэр лъэшэу агу рихьыгъ. Титарихъ нахь игъэкIотыгъэу тытегущыIэн фаеу алъытэ.
Сыхьатищ мыхъупэу Н. Твердохлебовыр музеим къыщагъэлъэгъорэ Iашэхэм, нэмыкI пкъыгъохэм узыIэпищэу къатегущыIагъ. Журналистэу ХьакIэмызэ Сусанэ къызэриIуагъэу, искусствэр зыгу рихьыхэрэр пшъыгъэхэп, ягуапэу едэIугъэх. Н. Твердохлебовым унэгъо дахэ иI, кIэли 7 епIу.
1840 — 1880-рэ илъэсхэм, нэмыкI лъэхъаным Кавказ щыпсэущтыгъэ лъэпкъхэм ящыIакIэ фэгъэхьыгъэ сурэтхэри гъэшIэгъоных, тарихъым инэкIубгъо-
хэр къагъэлъагъох.
Чъэпыогъум и 10-м нэс къэгъэлъэгъоныр музеим щыкIощт.
ЕмтIылъ Нурбый.