Адыгеим къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэу зыпсэурэр илъэси 100 зэрэхъурэм ипэгъокIэу УФ-м ыкIи АР-м культурэмкIэ яминистерствэхэм тхылъ-альбом гъэкIэрэкIагъэ къыдагъэкIыгъ. Ар адыгэмэ ядышъэидагъэ фэгъэхьыгъ, ятIонэрэ тедзэгъоу IофшIагъэр къыхаутыгъ.
Текстхэм анэмыкIэу ащ я 19 — 21-рэ лIэшIэгъухэм адыгэмэ ашIыгъэ дышъэидагъэхэр къыдэхьагъэх.
Ахэр АР-м и Лъэпкъ музей иколлекцие щыщых. Пкъыгъохэм якъыхэхын хэлэжьагъэх музеим иIофышIэхэу Цэй Сусаннэ, Къоц Асиет ыкIи ХъокIо Маринэ.
Тхылъым дэт научнэ IофшIэгъэшхори, пэублэ гущыIэри ытхыгъэх тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, этнографэу Теуцожь Нуриет. Текстхэр урысыбзэкIэ, адыгабзэкIэ ыкIи инджылызыбзэкIэ къыдэхьагъэх. Урысыбзэр адыгабзэкIэ зэзыдзэкIыгъэр шIэныгъэлэжьэу Цэй Бэлл. Инджылызыбзэм изылъхьагъэхэр филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатхэу Хьэбэчыр Зарэрэ Кубэщыч Сафиетрэ.
Тхылъым иавтор ехьылIагъэу нахь игъэкIотыгъэу къасIомэ сшIоигъу.
Теуцожь Нуриет Адыгэ къэралыгъо университетым тарихъымкIэ ифакультет къыухы зэхъум идиплом IофшIэн дышъэидагъэм фэгъэхьыгъагъ, икандидатскэ диссертации адыгэмэ ядышъэидэн ехьылIэгъагъ.
Мэрэтыкъо Мухътар ипащэу диплом IофшIэныр ытхыгъ. Пшъашъэм иIофшIагъэ къыгъэшъыпкъэжьы зэхъум ащ чIэсыгъэ Мэкъулэ Джэбрэилэ лъэшэу ыгу рихьыгъ ыкIи гуманитар ушэтынхэм апылъ институтым ригъэблэгъагъ. Народнэ творчествэмкIэ отделым Нуриет иIофшIэн щыригъэжьагъ. Ау илъэс зытIу нахьыбэрэ Iоф ымышIагъэу РАН-м этнологиемрэ антропологиемрэкIэ и Институт иаспирантурэ чIэхьагъ, къыухыгъ. 2005-рэ илъэсым кандидатскэ диссертациер къыгъэшъыпкъэжьыгъ. Нуриет зишIэныгъэхэм ренэу ахэзыгъахъо зышIоигъо цIыф. Москва дэсыфэ политикэм ыкIи бизнесым яеджапIэу Къэралыгъо Думэм епхыгъэм, Урысыем и МИД дипломатиемкIэ и Академие ащеджагъ, къыухыгъэх.
Аспирантурэм илъэс заулэрэ щеджагъэу къэралыгъом зэхъокIыныгъэу щыхъугъэхэм къахэкIэу Москва ущыпсэуныр нахь къин хъугъагъэ. Нуриет IофшIэн лъыхъузэ, адыгэмэ ятарихъ ыкIи яэтнографие ышIэу Постпредствэм IофышIэ зэрищыкIагъэр зэхихыгъ.
— Постпредствэм а лъэхъаным ипэщагъ ШъэоцIыкIу Пщымафэ. Биографиер стхызэ сашъхьагъ къихьи, сипочерк къызеплъым, «тэштэ» ыIуагъ, — къеIуатэ Нуриет. — Постпредствэм бэмэ сафигъэсагъ, ар «школэ» дэгъу сэркIэ хъугъэ. ШъэоцIыкIу Пщымафэ шIэныгъэ куухэр иIагъ, тхылъхэр тэрэзэу зэхэхэгъэуцогъэнхэм мэхьанэшхо ритыщтыгъ. Тхьаегъэпсэу аспирантурэмрэ Постпредствэмрэ зэдэсфынхэ амал къызэрэсатыгъэмкIэ.
2007-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ Къэрэщэе-Щэрджэс Республикэм илIыкIо игуадзэу Постпредствэм рагъэблагъэ. Ау бэрэ ащ Iоф щимышIагъэу, янэ сымаджэ къызэрэхъугъэм къыхэкIэу, Мыекъуапэ къегъэзэжьы. 2009-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 2016-м нэс Адыгэ къэралыгъо университетым щэлажьэ, нэужым къэралыгъо къулыкъум фегъэзэжьы. 2019-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ къыщегъэжьагъэу АР-м культурэмкIэ и Министерствэ Iоф щешIэ.
Нуриет дышъэидэнымкIэ специалист макIэу тиIэмэ ащыщ. ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, институтым зычIэсыми шIогъэшIэгъонэу дышъэидэным пылъыгъ, идипломи ащ фэгъэхьыгъагъ. Аспирантурэми адыгэм идышъэидэ гъогоу къыкIугъэр щызэригъэшIагъ, кандидатскэ диссертациери ащ фэгъэхьыгъагъ. А зэпстэуми къакIэлъыкIуагъ тхылъэу «Адыгэмэ (щэрджэсмэ) ядышъэид» зыфиIорэр. Тарихъ этнографическэ еплъыкIэм шIэныгъэлэжьыр къыпкъырыкIызэ, тхылъым къыдэхьэгъэ материалыр ыгъэпсыгъ.
Нуриет къызэритхырэмкIэ, дышъэидэныр адыгэмэ къызахэхьагъэр Темыр-КъохьэпIэ Кавказым хэхъыкIыным зыщиушъомбгъоу зырегъажьэр ары. Мы лъэныкъомкIэ шIэныгъэлэжьхэм еплъыкIэ пчъагъэ яI. Зыхэм адыгэхэм ар яIэ хъуныр зэпхыгъэу къаIорэр адыгэхэмрэ хьатхэмрэ зэпэблагъэхэу зэрэщытыгъэхэр ары. КъокIыпIэм къикIэу адыгэмэ дышъэидэныр къахэхьанымкIэ «Дышъэ гъогуми» мэхьанэшхо иIагъэу алъытэ. Скифхэм яуахътэ дышъэидэр Кавказым илъы хъугъэу зылъытэхэрэри щыIэх. А еплъыкIэр къэзыушыхьатырэ пкъыгъохэр Керчь пэмычыжьэу Iуашъхьэм къычIахыгъэхэм ахэлъых, ахэм къаушыхьаты дышъэидэм лIэшIэгъу пчъагъэ зэриныбжьыр. Адыгэмэ ядышъэидэ зэ нэмыIэми зыфэзыгъэзагъэхэм — орэзекIолI, орэшIэныгъэгъуаз, IэкIыбым къикIыгъэу Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм ащыгъозагъэхэм ятхыгъэхэр IэубытыпIэ ышIыхэзэ, Нуриет материалыр гъэшIэгъонэу ыгъэпсыгъ.
Я XX-рэ лIэшIэгъум икIэуххэм адэжь дышъэидэныр зышIогъэшIэгъонхэр нахьыбэ зэрэхъурэм ишIуагъэкIэ ар мэкIэ-макIэу зэтеуцожьэу регъажьэ.
— Зыфэдэ къэмыхъугъэ искусствэр къэIэтыжьыгъэнымкIэ зэлъашIэрэ модельерэу СтIашъу Юрэ Iофышхо ышIагъ, — къетхы Теуцожь Нуриет. — Ащ 1970-рэ илъэсым дышъэ ыкIи тыжьын IуданэхэмкIэ хэхъыкIыныр зэтыригъэуцожьынэу фежьэ. 1992-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо университетым дышъэидэнымкIэ кружок щызэхещэ ыкIи студентхэр а искусствэм фегъасэх.
1990-рэ илъэсхэм Налщык щыпсэурэ Мэстафэ Вячеслав мастерской къызэIуехышъ, дышъэидэным щыфегъасэх. А лъэхъаным ащ ригъэджэнхэу АР-м культурэмкIэ и Министерствэ ыгъэкIогъагъ пшъэшъищ: Пэнэшъу Сафыет, Теуцожь Нуриет ыкIи Дыды Фатимэ. Ахэм ящыIэныгъэ дышъэидэным пытэу рапхыгъ.
Мы аужырэ илъэс 30-м дышъэидэнымкIэ IэпэIасэхэр тиIэхэ хъугъэ. Ахэм ащыщых Гумэ Ларисэ, Абрэдж Гощэфыжь, Джармэкъо Зурет, Хьакъунэ Эльзэ, Анжела Исаевар, Цурмыт Рузанэ, Боджэкъо Бэлэ, Теуцожь Фатимэ, Хъутым Заремэ ыкIи нэмыкIхэр. Ахэм яIофшIагъэхэр я XIX-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ IэпэIасэхэм яIэпэшIыгъэхэм акIагъахьэу гъэпсыгъэх.
Дышъэидэныр, ижъырэ сэнэхьатэу лIэшIэгъу пчъагъэ къэзыкIугъэр ащыгъупшэным нэсыгъэу илъэсишъэ фэдиз кIуагъэ. Ар ащыгъупшэжьыни алъэкIыщтгъагъэ. Ау IэшIагъэхэуи, ахэр зэрашIыщтыгъэ Iэмэ-псымэхэу Лъэпкъ музеим къыухъумагъэхэм яшIуагъэкIэ ижъырэ искусствэу дышъэидэныр зыпкъ рагъэуцожьын алъэкIыгъ. Джы IэшIагъэу музеим чIэлъмэ ащыщэу мы альбомым 70-рэ къыдэхьагъ. Ахэм мы тхылъыр къагъэдэхагъ, къагъэбаигъ.
Сихъу Гощнагъу.