Лъэпкъ тарихъыр тэугъоижьы

ШышъхьэIум и 15-р — археологым и Маф, Урысыем игъэкIотыгъэу щыхагъэунэфыкIыгъ. Ар къыдэтлъыти, Адыгеим иархеолог цIэрыIоу Тэу Аслъан игукъэкIыжьхэм къатегущыIэнэу телъэIугъ. Мыгъэ, бэдзэогъу мазэм, илъэс 40 хъугъэ я 4-рэ Улэпэ Iуашъхьэм ритонэу Пегасыр къызычIахыгъэмрэ нартхэм ялэгъупышхо къыза­гъотыгъэмрэ.

Улэ Iошъхьэ купыр

Я XIX-рэ лIэшIэгъум икIэухым дунэе археологиемрэ тарихъымрэ Улапэ (революцием ыпэкIэ Улэ къуадж раIощтыгъ) ыцIэ пытэу ахэуцуагъ. Ащыгъум, 1898-рэ илъэсым, чылэ гъунэм Iошъхьи­пшIэу Iутыгъэмэ анахь инэу метрэ 15 зилъэгэгъагъэр профессорэу Николай Веселовскэм аригъэтIыгъагъ. Пкъыгъо хьалэмэтхэу ащ къычIахыгъэмэ анэмыкIэу, шышIоIумэ къягъэтIылъэкIыгъэхэу шы 500-мэ якъупшъхьэхэр къычIатIыкIыгъагъэх.

ИлъэсипшI зытешIэм адрэ Iошъхьи­бгъоу готыгъэмэ ащыщхэу Iошъхьиир Веселовскэм аригъэуплъэкIугъагъ. ЯпшIэ­нэрэм, а лъэхъаным чылэ къэхалъэр тетыгъэти, лIыжъхэм рагъэIэгъагъэп. А IошъхьипшIымэ зэряджагъэхэр Улэ Iошъхьэ куп, ары тарихъым зэрэхэхьа­гъэри.

Улэпэ Iошъхьэ купыр

Мэкъуогъу мазэр зэрикIэу, 1982-рэ илъэсым, КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъ­хэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим и Кавказ археологие экспедицие ятIо­нэрэу Улапэ къэкIогъагъ.

БлэкIыгъэ 1981-м иIоныгъо мазэ чы­лэм икъокIыпIэкIэ хэгъошъхьэ жъокIупIэм мылъагэхэу итыгъэ Iошъхьибгъумэ ащыщэу зы ауплъэкIугъагъ ыкIи пкъыгъо лъапIэхэр къычIахыгъагъэх. А Iошъхьэ зэхэтхэм ащыгъум Улэпэ Iошъхьэ куп афаусыгъагъ.

Москва къикIыгъэ археологхэр ахэм ятIэнхэу ягухэлъыгъ. КупитIоу загощи, япшIэнэрэ Улэ Iуашъхьэу Веселовскэр зэрамыгъэIэгъагъэмрэ ыпэрэ гъэм ежьхэм атIыгъэгъэ Iошъхьэ баим къыготыгъэ Iуашъхьэхэмрэ яуплъэкIун зэдыфе­жьэгъагъэх.

Улэпэ купым хэтыгъэ Iуашъхьэмэ номерхэр афашIыгъагъэх. ЗипчъагъэкIэ я 4-р Къэралыгъо Эрмитажым инаучнэ IофышIэу Феликс Балоновым аригъэтIыщтыгъ.

Къэгъэсэймэ тятIэ зыхъукIэ, ыпэрап­шIэу скреперымкIэ е бульдозерымкIэ Iошъхьэ гъунэмэ ятIэхэр аIутэхыхэшъ, етIанэ тыфэсакъызэ ыгузэгу итэхы, чIэлъхэр къычIэтэгъэщых. Скреперым-
кIэ Iошъхьэ лъапэм ятIэр сантиметрэ 60 фэдизэу зыщырарегъэхым, гурышэкIэ зыгорэхэр зэрэчIэлъхэр Феликс къышIи, тракторыр къыгъэуцугъагъ. Зэгуцэфэгъэ чIыпIэм къазгъырымкIэ зэ-тIо зыхэ­Iабэм, дышъэ пкъыгъо горэ гъожьыбзэу къэлъэгъогъагъ. ШъэжъыемкIэ ятIэр тIэкIу-тIэкIоу зыкIэрегъэзыкIым, бжъэ теплъэ зиIэ дышъэ ритоным ыбгъу къы­чIигъэщыгъагъ. Ежьыри, Александр Лесковри, Ирина Ксенафонтовари къе­тIысэкIыхи, еIэпэIэсэкIхэзэ артефакт хьалэмэтхэу зэхэлъхэр къычIагъэщы­гъагъэх: бжъэ теплъэ зиIэ дышъэ ритоныр, ащ ышъхьагъ ятIэм ыупIышкIугъэу, шым ыпкъ зэрэшIыгъэм фэдэу, дышъэпс егъэшъогъэ тыжьын ритонэу Пегасыр телъыгъ. Дышъэ пшъэрылъынэу зы килограмм фэдиз хъущтыгъэу, Iэхъуамбэм фэдиз зигъумагъэр, хъурджанэм фэдэу гъэчэрэгъугъэу, апэблагъэу акIэры­лъыгъ. Апэмычыжьэхэу псычэт ыкIи бжьэу (лось) теплъэхэр зиIэ дышъэидэ пIуа­кIэхэр щызэхэлъыгъэх. Тыжьын лагъэ, ычIэ чIэтхъыгъэу, шъхьафэу щылъыгъ, ащ ыбгъукIэ джэрз псылъэрэ лэджэнрэ къыголъыгъэх.

Илъэс 2500-м къыщымыкIэу чIым чIэлъыгъэ пкъыгъохэр етIэ къатмэ аупIышкIугъагъэх.

Зыфэдэ егъашIи къамыгъотыгъэ IэшIагъэхэр къызэрэчIахыгъэхэм профессорыр лъэшэу ыгъэгушIогъагъ.

А лъэхъаным Адыгэ автоном хэкур Краснодар краим хахьэщтыгъ. ЧIыпIитIумэ ятхьаматэмэ артефактхэр аригъэлъэгъунхэу Лесковым рихъухьэгъагъ ыкIи ахэр къызэрэчIахыгъэхэм тетэу, зэрэзэхэлъхэу къыгъэнэгъагъэх. Тхьамафэ фэдизырэ Пегасыр, адрэ ритоныр, дышъэ пкъыгъохэр, пащэмэ арегъэлъэгъуфэ, Iуаримыгъэхыхэу, уIэшыгъэ милиционерхэр екъэрэгъулэгъагъэх.
Я 4-рэ Iуашъхьэм итIын скреперымкIэ зыпадзэжьым, къошын къутафэ горэм сурэт тешIыхьагъэу къагъотыгъагъ. Техникэр къэдгъэуцуи, ышъхьашъо бэкIаерэ къазгъырхэмкIэ тетIэгъагъ, ау зыхэутыгъэр къэдгъотыгъагъэп. ЯтIэу тыращыгъахэм къутафэхэр зэрэхэлъынхэ ылъэ­кIыщтыр Лесковым къыIуи, сэмэшхор зэпытыдзынэу едгъэжьэгъагъ, ау зэрэлъыхъохэрэр ыгу римыхьэу зэкIэри IуигъэкIыжьыгъагъэх. Сизакъоу сыкъыгъани бэрэ ятIэр зэIысшIэгъагъ. Къошын къутафэхэу сурэт зытетыхэу бэ къыхэсхыгъагъэр. ЗызэхагъэпкIэжьхэм, къошынитIу, амфоритIу хъугъагъ=. ИжъыкIэ Олимпиадэ зэнэкъокъухэм щатекIохэрэм ащ фэдэхэр шIухьафтын афашIыщтыгъэх. Урымхэм япанафиней джэгунхэм адыгэ кIалэхэр щатекIохи къафагъэшъошэгъагъэхэнкIи пшIэхэнэп.

ЯплIэнэрэ Iуашъхьэм итIын Феликсрэ сэрырэ тыухыжьыгъагъэ, ау гъэшIэгъонышхо къэдгъотыжьыгъагъэп. КъохьапIэмкIэ гъэзэгъэ кIэлъэныкъом мыутIэ­мэ хьадэIус зыщашIыгъагъэмрэ джэрз пасэм чIалъхьажьыгъэгъэ хьадэм икъу­пшъхэмрэ къыхэдгъэщыжьыгъагъэхэр.

Я 4-м итIын зытэухым, Iошъхьэ лъапэм скреперымкIэ траншее редгъэ­тIыкIынэу Лесковым тыфигъэзэгъагъ. Ижъы­рэ урым тарихъ шIэныгъэлIэу Геродот къытхыжьыгъэмэ афэдэ горэхэр а чIыпIэм чIэлъынхэм енэгуещтыгъ.

ПэшIорыгъэшъэу къэIогъэн фае, тыдрэ чIыпIи Геродот къытхыжьыгъэхэм афэ­дэхэр Улапэ нэмыкI зэрэщамыгъэунэфыжьыгъэхэр. Ахэм такъытегущыIэщт.

Псэпэт шыухэр

СкреперымкIэ Iошъхьэ лъапшъэм мэшэ кIыхьэ зы метрэрэ сантиметрэ 60 фэдизрэ икууагъэу зыретэгъэхым, зэолIхэмрэ зытесыгъэхэ шыхэмрэ зэголъхэу къычIэщыгъагъэх. Ахэм пкъыгъо лъапIэу зыпари къапыкIыгъагъэп, ау Iэшэ-шъошэ дэгъухэр бэу аголъыгъэх: щылыч чэтэ шъомбгъо занкIэхэр, гъучI пчыпыджыныпэхэр, IэшIокI тIурытIу-щырыщхэр, пчыжэлыехэр, сагъындакъмэ зэрарылъыгъэхэм елъытыгъэхэу, зэхэу­лъыихьагъэхэу зэхэлъыгъэ щэбзапэхэр, мыжъоупцIэхэр, джэрз Iэхъухэр. Хьадры­хэ гъомылэхэмрэ шъонхэмрэ зырызхэу бэнымэ адагъэуцожьыгъэгъэ хьакъу-­шыкъухэр, нэмыкIхэр.

Чэтэ кIыхьэмэ язырэм ятIэр зытесэу­къэбзыкIым, къызбгырыуи, зыкъыузэн­кIыжьи, къытенэгъэ етIэгъойхэр къы­з­тыритэкъугъэх. Илъэс 2500-м къыщымыкIэу чIым чIэлъыгъэ адыгэ щылыч Iаш! Тинарт гъукIэ IэпэIасэхэу Лъэпшъ, Хъудымыжъ, Дэбэч, Сэт зэшищымэ ясэ­наущыгъэкIэ сыд фэдизырэ даушыгъэ афэпIуагъэми, макIэ хъущт!

ЗэолI шыу 40-мэ яхьэдэ къупшъхьэхэр къычIэдгъэщыжьыгъагъэх, джыри тетIэ­жьыгъагъэмэ адрэ нэбгырипшIымэ якъэу­нэхэр къэдгъотыжьыщтгъагъэх, ау «мыр — къэхалъэ, сэ сызэтIэнэу сызфитыр Iуашъхьэхэр ары» — ыIуи, Лесковым а чIыпIэм нахьыбэрэ тыригъэ­Iэжьыгъагъэп. Ежь къычIэтхыгъэмэ лъэшэу агъэразэщтыгъэ: зэгуцафэщтыгъэу Геродот къытхыжьыгъагъэр нэры­лъэгъоу къэдгъэшъыпкъэжьэу, ижъыкIэ пщым ихьадэ зычIалъхьажьыгъагъэм хъураеу къырагъэуцокIыгъагъэхэ псэпэт­хэр къычIэтхыжьыгъагъэх.

Псэпэт къэрэгъулхэр

Тиэрэ ыпэкIэ апэрэ илъэс миным, мыутIэхэм, скифхэм ялъэхьанэ, пщы­шхо е цIыф цIэрыIо зылIэкIэ, загъэтIылъы­жьыгъэм илъэс тешIэмэ икъэгъэсэй уIэшыгъэхэу шыу шъэныкъо къыращалIэщтыгъ, тесхэри зытесхэри атхьалэщтыгъэх. Iуашъхьэм хъураеу къыдекIокIэу пчэгъухэр чIасэхэти, шыхэр псаухэм фэдэу апагъэпытыхьэщтыгъэх, хьадэхэм атхыцIэхэм адакIоу пчэгъухэр акIоцIагъэкIыхэти, Iэшэ-шъуашэхэр зэрапылъхэу, псэпэт-къэрэгъулхэу ахэм атырагъэтIысхьэщтыгъэх.

Адыгабзэм «псэпэтыр» къыхэнагъ. ФэIо-фашIэхэр амыгъэцэкIэжьыхэ зэ­хъум, гущыIэм апэрэ макъэр пызыгъ. Джырэ лъэхъаным зыгорэ агъэщынэу «сэпэтым удэзгъэкIын!» раIоу мэхъу Пкъыгъо горэ кIэу ащэфыгъэу, ащ лъы­пытэу ар закъутэкIэ «сэпэтым дигъэ­кIыгъ» аIоу мэхъу. Игъонэмыс ышIы­гъэр ары имэхьанэ.

Ятфэнэрэ Iуашъхьэр

Псэпэтхэм якъычIэгъэщыжьын зы­тэухым, Феликсрэ сэрырэ Лесковым ятфэнэрэм етIэхэрэм тахэхьанэу къытиIогъагъ.

Зэрэсишэнэу, къазгъырыр стамэ теслъхьи, тIэхэрэм сахэмыхьэу, джыри етIэ къат Iужъур зытелъыгъэр къэскIу­хьагъ. СигурышэкIэ зыгорэ зычIэлъыщтыр къасшIэу сишэнти, сыкъэуцуи, апэрэ къазгъырыжэр тестIыкIынэу сыфежьэгъагъ. Лесковыр къыIухьи, тIэхэ­рэм сызкIахэмыхьагъэр ыгъэшIагъоу, къысэупчIыгъ. СымыгумэкIэу «мы чIыпIэм зэкIэ чIэлъ» зысэIом, зыпари ымы­­Iоу IукIыжьыгъагъ.

Ятфэнэрэ Iуашъхьэм щэтырэ бгъэнышъхьэ телъэу къычIагъэщыгъагъ. Ащ ыгъунэхэм атыралъхьажьыгъэ шыхэм якъупшъхьэмэ джэрз пкъыгъохэр псэу­шъхьэмэ афэдэ шIыгъэхэу ахэлъыгъэх.шымэ апшъэмэ щыгъыжъыябэ ары­лъэу къычIагъэщыгъэх, агу етыгъэу къы­зэ­дычIахыщтыгъэх.

КъазгъыржитIу тестIыкIи ящэнэрэр зесэгъажьэм, сикъазгъырыпэ пылъ ятIэм дышъэ пкъыгъо плIэмые къыхэжъыу­кIыгъ.

Iуашъхьэр языгъэтIыщтыгъэ Надеждэ Вишневскаям сыкъеджи шIэныгъэхэмкIэ кандидат нэбгырищ сыхьатныкъо фэдизрэ шъэжъыехэмкIэ а чIыпIэм зэдетIагъэх. Сяплъэу сыщытыгъ. Зыпари къагъотыгъэп. ТIэным пысыдзэжьи, сызэ­рэхэIабэу апэрэм нахь дахэу дышъэ къычIэстIыкIыгъ. IукIыжьыгъэмэ сыкъя­джагъ. Бэрэ гуIагъэх, ау — пкIэнчъ. ЗыIокIыжьхэм, джыри дышъэ къычIэзгъэщыгъ. Сыкъызяджэжьым Надеждэ къызIуипхъотыгъ: «Псэкъупсэ къызди­пщыгъэхэу мыхэр зырызэу къыхэо­дзыха?» «Ары адэ, дышъэр истэкъухьаным щэхъурэ Iоф сиIэп» сIуагъэ.

Ящэнэрэ къазгъырыжэр зытесэтIыкIым, щэтырэ кIоцIым иджэхашъо къэлъэгъуагъ. ШъэжъыемкIэ а чIыпIэм пIуакIэу ятIэр тесхынэу зесэгъажьэм, щыгъыжъыехэр шъопхъэу теIэкIагъэхэу къычIэщыгъагъэх.

Щэтырэ кIоцIым пкъыгъуабэ илъыгъ

КъызэрэнэфагъэмкIэ, щэтырэ кIоцIым иджэхэшъо зэныбжь, щыгъыжъыехэм ахэлъхэу, сатыриплIэу зэкIэужэу ды­шъэидэ зэмылIэужыгъо шъиплI фэдиз илъыгъ. Енэгуягъо, ахэри щыгъыжъыехэри зэкIэ шэкI кIэракIэм тедэгъагъэ­хэкIэ.

Щэтырэ кIоцIыр плIэмыеу пкъэуиплI зэхэIулIагъэмэ метри 7 х 6,2 яинагъэу къагъэпсыщтыгъ. КъыблэмкIэ иIэгъэ ихьапIэр пхъэмбгъу IужъухэмкIэ агъэпы­тэжьыгъагъ. Джэхэшъо гузэгум пкъэу­жъые шъхьако чIэтIэгъагъ, ащ ижъырэ адыгэ чэтэ кIыхьэу хэIугъагъэр гъогогъуищэ зэпыкIыгъагъ. Геродот итхы­гъэхэм зэрахэтымкIэ, скифхэм ячэтэ кIэкI, акинак, ащ хаIущтыгъэр. Пкъэу­жъыем ыпкъ тыжьын тешъо теIулIагъэу, ащ дышъэ тенэч хъурае Горгоныжъ Медузэм ынэгу тешIыхьагъэу тегъэпытыхьэгъагъ. ИхьапIэмкIэ а нэгур плъэщтыгъэ. Урым IорIуатэхэм зэрахэтымкIэ, Горгоныжъым занкIэу Iуплъэрэр мы­жъосынэу чъыщтыгъэ. Енэгуягъо ар Iуа­шъхьэм иухъумэкIуагъэкIэ.

Нарт къэбарыжъхэм зэрахэтымкIэ, Горгоныжъыр нартхэм якъохъуагъ. Енэгуягъо а ижъырэ адыгацIэр урымхэм яIорIуатэхэм ахагъэщагъэкIэ.

Урым сатыушIхэр хыIушъомэ къа­IуагъэтIысхьэхи, лIэшIэгъу пчъагъэхэм мыутIэхэм ахэсыгъэх. Урымхэм яижъы­рэ тхыгъэхэм адыгэ гущыIабэ къахэфэ. Антик лъэхъаным тилъэпкъ тхакIэ иIагъэпти, бэ дэд тятэжъмэ апахыгъэу ахэм ятхыгъэмэ ахагъэхьэгъагъэр.

Щэтырэм къыблэмкIэ узэрихьэу, пхъэм­бгъу Iужъухэм ачIэгъ джэрз тенэч пIокIэ IонтIэ-щантIэхэр бэ хъухэу зэхэгъэуцуагъэхэу, бгырыпх ахэшIыкIыгъэу щылъыгъ. Ащ джэрз одыджын пшIыкIутIоу пышIэгъагъэхэр щэтырэ кIоцIымкIэ гъэзэгъэ лъэныкъомкIэ къыголъыгъэх. Ахэм абзэгухэр гъучIым хэшIыкIыгъагъэх, макъэ амыгъэIужьынэу хъэдэнхэр аращэкIыгъагъ.

МыутIэхэм ялъэхъанэ хьэдэ фэIо-фашIэмэ жъгъырыухэр, одыджынхэр, ренэу ащагъэфедэщтыгъэх. Тилъэхъанэ къынэсыжьэу ахэр шъуашэми, шыIа-пIэми, Iашэхэм ыкIи зызэрагъэкIэра­кIэщтыгъэхэм апашIэщтыгъэх. АхэмкIэ цIыф бзаджэхэр агъащтэщтыгъэхэу къа­щыхъущтыгъэ.

Мыщ дэжьым къэтымыIон тлъэкIыщтэп Адыгеим къэкIорэ археологхэм тисаугъэтхэм артефактэу къачIахы­хэрэр тилъэпкъ къызэрэрамыпэсы­хэрэр. Тятэжъ пIашъэмэ агъэцакIэщтыгъэ фэIо-фашIэхэм, пкъыгъоу агъэфедэщтыгъэхэр зылIэужыгъуа­гъэхэр бгъэунэфыжьынхэ плъэкIынхэу тиIорIуатэхэмрэ тиадыгабзэрэ бэ къа­хэнагъэр.

Хэтрэ лъэпкъи скифхэм къахэкIыгъэу сыд фэдизрэ зыпимытхагъэми, ащ къикIырэр «цIыфы», адыгэ гущыI. ГъэшIэгъонба, урысые археологхэм къызэраIорэмкIэ, тичIыгужъ щызэблэкIыгъэ лъэпкъхэм япкъыгъо лъапIэхэр къыщычIатIэжьыхэти, икIыжьыщтыгъэх. Ти­лъэхъанэ шIэныгъэлэжьхэм зэрагъэу­нэфыгъэмкIэ, анахь Iошъхьэ байхэр, анахь гъэшIэгъонхэр зыщашIыгъагъэхэр Ижъырэ Адыгеир ары. Александр Лес­ковым къызэриIощтыгъэмкIэ, скиф па­чъыхьэхэр зэрысыщтыгъэхэр Къырымэп, Пшызэ шъолъыр ары нахь, тичIыгужъ. Улэпэ Iуашъхьэхэр ашIыхэ зэхъум пэсэрэ урым шIэныгъэлIэу Геродот ылъэ­гъугъэнхэ фае. Ащ зэритхыгъэм тетэу бэ къахэдгъэщыжьыгъэр. Ар дэгъоу къаушыхьаты ятфэнэрэ ыкIи яплIэнэ-
рэ Iуашъхьэхэм къачIэдгъотагъэхэм.

Экспедициехэм Адыгэ хэкум 1982-рэ илъэсым пкъыгъо хьалэмэтхэр къыщагъотыгъэх.

Пшызэ псыIыгъыпIэ саугъэтыбэ щыд­гъэунэфыгъ.

Улапэ тикIи КъэзэныкъоякIэр зыдэщысыщтыгъэм, Псэкъупсэ къэхэлъэжъым тыкIогъагъ. Ащ ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм ЛэупэкIэ Нурбый тигъусэу тятIэщтыгъ. КъокIыпIэ музеим икупэу сызыхэтыгъэр псыIыгъыпIэ нэпкъхэм къуашъомкIэ есылIэхэзэ саугъэтэу къычIилъэсыкIыгъэхэр дгъэунэфыгъагъэх ыкIи картым тырагъэуцогъагъэх.

ШакIом икъэун

Сызигъусагъэхэр Улапэ зэкIожьхэм, ЛэупэкIэ Нурбыйрэ Дитлер Петр Алексей ыкъомрэ садатIэзэ, Псэкъупсэ къэ­хэлъэжъым ижъырэ шакIом икъэунэ къыщыхэдгъэщыжьыгъагъ. Мыекъопэ куль­турэм хэхьэрэ артефакт дэгъухэр къычIэтхыжьыгъагъэх. ЦIыф шъхьэ къуп­шъхьэм шъыхьабжъэ кIэрылъыгъэти, «шакIом икъэхалъ» ары етIонэу зыкIэ­хъугъэр. Джэрз пкъыгъоу илъэс 5000 фэдиз зыныбжьыхэр зэрэпсаоу къызэтенагъэхэу ыгупэкIэ щызэхэлъыгъэх, ышхужъ штаукIым хэшIыкIыгъэ щэбзэщибл кIэрылъыгъэх. КъошынитIурэ лэгъэ хъураерэ ылъапэкIэ щытыгъэх. Iошъхьэшхохэми мыхэм афэдэ пкъыгъо тегъэ­псыхьагъэхэр бэрэ къачIагъуатэхэрэп.

Сурэт зэмышъогъухэр зытешIыхьэгъэ испунэр

Мамрыкъуае, ст. Новосвободнэм, икъокIыпIэкIэ мэзым, Хьащпэкъ зэраIорэ чIыпIэу испунэ шъэ заулэ зэрытыгъэм Алексей Резепкиным Iуашъхьэ щари­гъэтIыгъагъ. Ащ мыжъо къэунэу лIэшIэгъу 50 фэдиз зыныбжьэу къычIатIыкIыгъагъэм идэпкъищ сурэт зэмышъогъу-­
хэр тешIыхьэгъагъэх. Зэрэдунаеу мы зызакъор ары испунэ кIоцIыр сурэтхэмкIэ гъэкIэрэкIагъэу къызагъотыгъэр.

Мамрыкъое къэхалъэмрэ Iошъхьэжъыемрэ

Улапэ щыIэгъэ экспедицием зыхи­гъэкIи зы куп Мамрыкъуае ыгъэкIо­гъагъ. Ащ мыутIэ пIашъэмэ (протомеотмэ) якъэхэлъэжъ къыхигъэщыгъагъ ыкIи джэрз пкъыгъо шIагъохэр къыгъотыгъагъэх. Ахэм анэмыкIэу адыгэ IэшIэгъэ закIэхэу я XIII — XV-рэ лIэшIэгъухэм, шытхьэлэ (Белореченскэ) куль­турэм хэхьэрэ Iошъхьэжъыем тыжьын къэмэ псыгъо кIэракIэ тхыпхъэхэмкIэ баеу, къэмапIэм илъэу, ар зыпышIэ­гъэгъэ тыжьын бгырыпхыр къыдекIужьэу къычIахыгъагъ. Тыжьын лагъэу къагъотыгъагъэр тхыпхъэ жъгъэй зэкIужь­хэмкIэ, IэкIэ шIыгъэхэу умыIонэу, арэу зэ­диштэу зэрэпсаоу гъэдэхэгъагъэ.
Тэу Аслъан.
Адыгэ Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт, АР-м и Лъэпкъ музей иIофышI.