Лоо иэкспериментальнэ мэз хъызмэт изэхэщакIоу, иапэрэ пащэу, мэзлэжь цIэрыIоу, Шъачэ къэзыуцухьэрэ дунаимрэ мэзхэмрэ язытет лъэшэу ыгъэгумэкIэу, цIыф шIагъоу Шъхьэлэхъо Хъалид Чырандыкъо ыкъом итхылъэу «Каштановый экстрим. Набат» зыфиIорэр къыдэкIыгъ.
Шъхьэлэхъо Хъалид ПсышIопэ районыкIэ къуаджэу Хьаджыкъо 1937-рэ илъэсым шышъхьэIум и 25-м къыщыхъугъ. ТIопсэ районымкIэ къуаджэу ЦIэпс игурыт еджапIэ ия 7-рэ класс 1952-рэ илъэсым къызеухым Мыекъопэ мэз техникумым чIэхьагъ. Мэзлэжь сэнэхьатыр ыIэ къыригъэхьагъэу 1956-рэ илъэсым ар къыухыгъ. 1959-рэ илъэсым иIоныгъо къыщегъэжьагъэу Тыгъэмыпс имэз хъызмэт мэзлэжьэу, 1963-рэ илъэсым ищылэ мазэ — мэзпэсым иIэпыIэгъоу, 1966-рэ илъэсым ибэдзэогъу къыщыублагъэу а мэз хъызмэтым мэзпэсэу Iоф ащишIагъ.
1971-рэ илъэсым ижъоныгъуакIэ Лоо иэкспериментальнэ мэз хъызмэтэу икIэрыкIэу зэхащэжьыгъэм ипащэу агъэнэфагъ. 1966-рэ илъэсым Ленинград дэт мэз техническэ академиер заочнэу къыухыгъ. 1988-рэ илъэсым мэзлэжьынымкIэ ыкIи механизациемкIэ Всесоюзнэ научнэ-ушэтэкIо институтым кандидат диссертациер къыщигъэшъыпкъэжьыгъ.
Шъхьэлэхъо Хъалид ищыIэныгъэ зэрэщытэу хы ШIуцIэ Iушъом къыщыкIырэ мэзхэм якъызэтегъэнэжьынрэ якъэухъумэнрэ афигъэIорышIагъ. Мы Iофыгъо-
хэр ащ итхылъхэми истатьяхэми къащиIэтыгъ.
Тхылъэу «Каштановый экстрим. Набат» зыфиIорэр раздели 6 мэхъу. Шъхьэлэхъо Хъалид зэкIэ тхыгъэу иIэхэри ежь фэгъэхьыгъэу атхыгъэхэри ащ къыдэхьагъэх.
Тхылъым ышъхьэ анахь иныр шхъомч чъыгхэм афэгъэхьыгъ. ИжъыкIэ къыщегъэжьагъэу ахэр Шъачэ къыщэкIых. ЛIэшIэгъу пчъагъэ хъугъэу хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэурэ шапсыгъэхэр сыдигъуи ахэм афэсакъыщтыгъэх. Шхъомчым шIогъэшхо зэрэхэлъым, 1990 — 2000-рэ илъэсхэм яублэгъу агъэкIодыгъэ шхъомч мэзхэр зыпкъ игъэуцожьыгъэн зэрэфаем ягугъу тхылъым къыщешIы. Сыбыр ит кедрэ чъыгхэмрэ хы ШIуцIэ Iушъом къыщыкIырэ шхъомч чъыгхэмрэ шъхьасынчъэу зэрэраупкIыхэрэм ар лъэшэу егъэгумэкIы.
Тхылъым къыдэхьэгъэ статьяхэм ащыщ горэм Шъхьэлэхъо Хъалид икъоджэ гупсэу ШIоикъо 2019-рэ илъэсым зэрэщыIагъэр ыкIи къыщилъэгъугъэхэр къыщетхыжьых: «Мыщ щыслъэгъугъэр гукIодыгъу. ЛIэшIэгъубэрэ цIыфхэм къашъхьэпэгъэ шхъомч мэзхэр джашъо ашIыгъэх. Подрядчикхэм афэгъэзэгъэ чIыпIэхэм шхъомч чъыги 100 пчъагъэхэр ащараупкIыгъэу амыгъэфедэхэу зэхэлъых. ИлъэсипшI пчъагъэрэ джыри шхъомчхэр къызыпыкIэнхэ алъэкIыщтыгъэ чъыгхэу раупкIыгъэхэм япроценти 10 — 15-р ары ныIэп Iуащыгъэр. Апэрэ сортым хэхьэрэ пхъэр ары ныIэп аштагъэр. ЯмыщыкIагъэхэмэ сыд пае ахэр раупкIыгъэха? Слъэгъугъэр лъэшэу сыгу екIугъагъ. Ащ фэдэу хьэкIэ-къокIагъэкIэ чъыгхэм адэзекIохэу апэрэ зэрэслъэгъугъэр».
Шъхьэлэхъо Хъалид истатьяу «Плач шапсуга» зыфиIорэми Краснодар краим игубернаторэу А.Н. Ткачевым зызэрэфигъэзэгъэ джэпсалъэми мырэущтэу арыт: «НепэкIэ общественнэ движение, партие, къэралыгъо учреждение е лъэпкъ образование гори шхъомч мэзхэм якъэухъумэнрэ, раупкIыгъэхэр зыпкъ игъэуцожьыгъэнхэмрэ къафаджэрэп… Джащ пае Адыгэ Хасэм ия VII-рэ зэхэсыгъо иделегатхэми, шапсыгъэ пстэуми зафэсэгъазэ шхъомч чъыгхэр зыпкъ игъэуцожьыгъэнхэм къыдырагъэштэнэу… Хэбзэ Iэшъхьэтетхэу хьэкIэ-къокIагъэкIэ чъыгхэр рязыгъэупкIыгъэхэм шхъомч мэзхэр зэтырагъэуцожьын фае».
Научнэ лъапсэ иIэу бзэ зэгъэкIугъэкIэ тхылъыр тхыгъэ. ШIэныгъэлэжь ныбжьыкIэхэми, Пшызэ шъолъыр ис чъыгхэтэлэжьхэми ар къашъхьапэнэу тэгугъэ.
Тхылъым уеджэ зыхъукIэ, мэзым идэхагъэ къызэритхыхьэрэм узыIэпещэ, ащ щыпсэухэрэм авторыр зэрафэсакъырэр зэхэошIэ. Ащ уригъусэу мэз лъагъохэм уарэкIо, жьы къабзэр зыIоощэ.
Тарихълэжьхэми, краеведхэми Шъхьэлэхъо лIакъом ехьылIэгъэ шъхьэм бэ дагъотэн алъэкIыщтыр шапсыгъэхэми, ежь лIакIоми къарыкIуагъэм, псэупIэхэм афэгъэхьыгъэу.
1940-рэ илъэсхэм ЦIэпс, ШIоикъо гурыт еджапIэхэм, 1950 — 1960-рэ илъэсхэм Мыекъопэ мэз техникумым, Ленинград дэт мэз техническэ академием ащеджэ, Лоо иэкспериментальнэ мэз хъызмэт Iоф щишIэ зэхъум ежьми, икIэлэегъэджагъэхэми, иIофшIэгъугъэхэми, иунагъуи атырахыгъэ сурэтхэм, псэупIэхэм ясурэтхэм тхылъыр къагъэдэхагъ.
Шъхьэлэхъо Хъалид Чырандыкъо ыкъом ыныбжь 2022-рэ илъэсым ишышъхьэIу илъэс 85-рэ хъущт. Ащ итворчествэ нахь зиушъомбгъунэу, гъэшIэ кIыхьэ иIэнэу, жъышъхьэ мафэ хъунэу фэсэIо.
Татьяна Васильченко.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат, Урысые къэралыгъо социальнэ университетым икъутамэу Шъачэ дэтым икIэлэегъадж.