Хабзэ зэрэхъугъэу шышъхьэIум и 1-р зи Хэкужъ къэзыгъэзэжьыгъэм и Мафэу хагъэунэфыкIыгъ. Заор зыщыкIощтыгъэ автоном краеу Косовэ щыпсэущтыгъэ адыгэхэр 1998-рэ илъэсым ишышъхьэIу тиреспубликэ къызэращэжьыгъагъэхэр Адыгеим итарихъ хэхьагъ.
Гузэжъогъу хэфэгъэ тилъэпкъэгъухэм IэпыIэгъу зэрарагъэгъотыгъэмкIэ, зэкъотныгъэрэ зыкIыныгъэрэ республикэм зэрилъыр зэрэдунаеу нафэ къафэхъугъагъ.
Заом ыпкъ къикIыкIэ IэкIыбым зышъхьэ къизыхыжьын фаеу хъугъэ адыгэхэм ячIыгужъ дахэу къащыпэгъокIыгъэх, IэпыIэгъуи щарагъэгъотыгъ. «Дунаир къэкIухьи уиунэ ихьажь» — еIо адыгэ гущыIэжъым. Тилъэпкъэгъухэр яунэ шъыпкъэ къагъэзэжьыгъ, ятэжъ пIашъэхэр зыкIэхъопсыщтыгъэхэр къадэхъугъ. Ащыщыбэхэм Адыгеим ыцIэ дахэкIэ агъэIоу Iоф ашIэ, республикэм хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным яIахьышIу хашIыхьэ.
Цэй Ирхьан илъэс 20 хъу-гъэу ищытхъу аригъаIозэ Адыгэ республикэ сымэджэщым Iоф щешIэ. Врач пэрытхэм ясатырэ хэт, ипшъэрылъхэр зэрифэшъуашэу егъэцакIэх.
Ирхьан Иорданием ит къоджэ цIыкIум къыщыхъугъ, унэгъо Iужъу къихъухьагъ. Адыгеим итарихъ шIогъэшIэгъонэу, ихэкужъ фэгъэхьыгъэ къэбархэр зэригъашIэщтыгъ. Ятэжъ пIашъэ къызэрыкIыжьыгъэ хэгъэгум ылъапсэ зэрэщыIэр, илъэпкъэгъухэр ащ зэрэщыпсэухэрэр гукIэ зыдиIыгъэу къыхьыгъ. Ар къыдалъыти ны-тыхэм якIалэ хэкужъым щырагъэджэн мурад ашIыгъ. ИцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу врач сэнэхьат зэригъэгъотыным ар кIэхъопсыщтыгъ. Ау а лъэхъаным медицинэм епхыгъэ апшъэрэ еджапIэ Адыгеим зэримытыгъэм къыхэкIыкIэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм икъэлэ шъхьаIэу Налщык кIогъагъэ. Илъэс 18 ныIэп ащыгъум ыныбжьыгъэр. Къиныгъо зэфэшъхьафхэм апхырыкIыгъэми, имурад къыздигъэхъугъ. УрысыбзэмкIэ курсхэр зекIум, 1992-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1998-рэ илъэсым нэс апшъэрэ еджапIэм щеджагъ. Медицинэм илъэныкъо зэфэшъхьафыбэхэм защиушэтынэу хъугъэ, ау травматологиер ыгукIэ нахь къыхихыгъ ыкIи республикэ сымэджэщым ащ фэдэ иотделение интернатурэр зы илъэсрэ, ординатурэр илъэситIурэ щикIугъэх.
— Адыгэхэр зэрыс чIыгум апэрэу къэкIуагъэхэм сащыщыгъ. Еджэным сыпылъызэ Югославием зэо-зэпэуцужьыр къыщежьагъ, ащ щыпсэущтыгъэхэр къыращыжьхэу аублагъ. Сятэшхэмрэ сшынахьыкIэрэ апэу къэзыгъэзэжьыгъэхэм ахэтыгъэх, бэ темышIэу сянэ-сятэхэри къэкIожьыгъэх. Адыгэхэм ячIыгужъ сиунагъо къызэрифэжьыгъэм сигъэгушIощтыгъ, ау сымыгумэкIын слъэкIыщтыгъэп. Укъызыщымыхъугъэу, зыпари зыщыуимынэIосэ къэралыгъом къэбгъэзэжьынышъ, щыIэныгъэм ухэгъозэжьыныр хэткIи IэшIэхэп. Документ нэмыкI амыIыгъэу ахэр къэкIожьыгъагъэх. Ащ фэдэу Адыгеим къащытпэгъокIынхэр, IэпыIэгъу къызэрэтфэхъущтхэр тшIагъэп. Сяти, сяни, нэмыкI гупсэу сиIэхэми бэшIагъэу Адыгеим къагъэзэжьы ашIоигъуагъэти, къин къащыхъущтыгъэп. СшынахьыкIэ илъэс 15 ыныбжьыгъэр, Адыгэ республикэ гимназиер къыухыжьи, Адыгэ къэралыгъо университетым щеджагъ. Илъэс заулэрэ фэтэрым щыпсэугъэхэу Мэфэхьаблэ унэ зэтет къащыратыгъ, 2007-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ащ кIожьыгъэх, — къытфеIуатэ тигущыIэгъу.
Ирхьан янэ-ятэхэр Адыгеим къызэкIожьхэм ежьыми бэ темышIэу къыгъэзэжьыгъ. Мыекъуапэ къакIуи, Адыгэ республикэ сымэджэщым травматологиемкIэ иотделение ипащэу ащ дэжьым тетыгъэ ЛIыпцIэкъо Руслъан зекIуалIэм ыжэ къыдигъэкIыгъэп. Цыхьэ къыфишIи, IэкIыб къэрал къикIыгъэ кIалэр зэриштэгъагъэмкIэ зэрэфэразэр къеIо.
Ятэу Цэй Ибрахьимэ ятэжъ пIашъэхэр зыкIэхъопсыщтыгъэхэ ячIыгужъ къифэжьыныр инасып къыхьыгъ. Шъыпкъэ, укъызщыхъугъэ, унагъо зыщыпшIэгъэ чIыпIэр къэббгынэныр, зэкIэ къычIэптэкъунышъ, укъикIыжьыныр къины. Ау уилъэпкъэгъухэр зыщыпсэухэрэм къэбгъэзэжьыныр насыпыгъэу зыфилъэгъужьыщтыгъ. Ишъхьэгъусэу Айетэрэ ежьрэ икIалэхэм ялъэпкъэгъу къащэныр атырагъэпытыхьэщтыгъ, адыгэ унэгъо дэгъу ашIэн зэрэфаер араIощтыгъ, ари къадэхъугъ. Зэшитфыми адыгэ пшъашъэхэр шъхьэгъусэ афэхъугъэх. Къуаджэхэу Очэпщые, Джыракъые, Къэбыхьаблэ, Улапэ ыкIи къалэу Черкесскэ ахэр ащыщых. «Мылъкум ыуас нысэу, къорэлъфэу згъотыгъэхэр» зэриIощтыгъэр, ахэм зэращыгушIукIыщтыгъэр Ирхьан ыгу къэкIыжьы. Мэфэхьаблэ Цэйхэм яунагъо ылъапсэ щыпытагъ. Ащ зыкIожьыгъэхэм къыщегъэжьагъэу зы унэгъо Iужъум фэдэу къуаджэм щыпсэухэрэр зэхэтых. 2017-рэ илъэсым Цэй Ибрахьимэ идунай ыхъожьыгъ, ичIыгужъ щагъэтIылъыжьыгъ. ИкIэлитфымэ яхъяр къылъэгъужьыгъ, икъорэлъф цIыкIухэм адыгэ чIыгум апэрэ лъэбэкъухэр зэрэщашIыгъэм, икIалэхэм лъапсэ зэрадзыгъэм ыгъэгушхуагъ.
Иорданием щыпсэухэ зэхъум ящыIэкIэ-псэукIэ зыфэдагъэр тшIогъэшIэгъонэу тыкIэупчIагъ.
— Тызэрэадыгэр тшIэзэ, нэмыкI лъэпкъхэм тахэмыкIухьэу тыщыпсэугъ. Гурыт еджапIэм сызычIахьэм сынэпсыхэр къетэкъохызэ сыкъэкIожьыгъагъ, кIэлэегъаджэм къыIорэр къызгурыIощтыгъэп, сIулъыгъэр адыгабзэ закъу. Сянэжъ къысэплъи, сызэриубытылIагъ: «умыгумэкI, а бзэр зэбгъэшIэжьыщт, ау уиныдэлъфыбзэ зыщыбгъэгъупшэ хъущтэп. ЦIыф лъэпкъым ыпсэр ыбз». Ар сшъхьэ исыубытэ-гъагъ, илъэскIэ силэгъухэм анахь дэгъоу седжэ хъугъэ. «Сыда албанцэ 20-м анахьи зы черкес кIалэр нахь дэгъоу зы- кIеджэрэр» аIоти кIэлэегъаджэ-хэм агъэшIагъощтыгъ, — игукъэкIыжьхэм тащегъэгъуазэ Ирхьан.
Зыщыпсэущтыгъэхэ къуаджэм нэмыкI лъэпкъхэр бэу дэсыгъэхэми, абзэ, яхабзэ ахъожьыгъэп. Ирхьан ятэжъ итэтэжъ ары егъэзыгъэкIэ зичIыгужъ икIыжьыгъагъэр. Ар зыдэтIысыжьыгъэ чIыпIэм къинэжьыгъэх.
Илъэс зэкIэлъыкIохэм хабзэр зэхъокIыгъ, икIыжьыхи Израиль, Иорданием кIожьыгъэхэр бэу ахэтых. Къыдэнэгъагъэхэр Цэйхэр, Тыгъужъхэр, ГутIэхэр арых. Ятэ зэшиплIырэ зэшыпхъуитIурэ хъущтыгъэх. Ежьыр анахьыжъыгъ, ышнахьыкIэхэм ащыщэу зыр Германием дэс, адрэхэм яхэкужъ къагъэзэжьыгъ.
Цэй Ибрахьимэ текIыгъэхэр зэшитф мэхъух. Анахьыжъэу Ирфан янэ кIэрыс, ишъхьэгъусэу Саидэ Кушъумэ ащыщ, ащ къыкIэлъыкIорэм ыцIэр Ирсан, ар Германием щэпсэу ыкIи щэлажьэ. Ишъхьэгъусэу Светланэ Алджыгырыемэ япхъу. ТигущыIэгъоу Ирхьан ишъхьэгъусэу Фатимэ Цуамыкъомэ ащыщ. Ащ ыуж къикIырэр Имэр, ишъхьэгъусэу Бэлэ ЛIыпцIэкъомэ ащыщ, нахьыкIэу Махьери унэгъо дахэ ышIагъ.
Зэшхэм Адыгеим къызэрагъэзэжьыгъэмкIэ рыкIэгъожьыгъэхэу уахътэ къызэрэхэмыкIыгъэр, зыщыпсэухэрэ республикэм, Урысыем нахь дэгъу щымыIэу зэралъытэрэр тигущыIэгъу къытиIуагъ. Лъэпкъ зэфэшъхьафхэм абзэхэр шIогъэшIэгъонэу зэрегъашIэ, бзихыкIэ гущыIэн амал иI, ау иныдэлъфыбзэ пишIын щыIэп.
Цэйхэм яунагъо къырыкIуагъэм кIэух дахэ иIэ зэрэхъугъэр нэрылъэгъу. Янасып къыубыти, ячIыгужъ къэкIожьыгъэх. Мамыр щыIакIэ яIэу яхэку щэпсэух, ясабыйхэр щапIу, лъэпкъым ишэн-хабзэхэр зэрахьэх. Адыгэхэм ащыщ шъыпкъэ хъужьыгъэх, ячIыгужъ лъапсэ щадзыжьыгъ.
ДЕЛЭКЪО Анет.