ШIэныгъэлэжьэу, общественнэ IофышIэу, тхакIоу, усакIоу, журналистэу Къуекъо Асфар къызыхъугъэр тыгъуасэ илъэс 70-рэ хъугъэ. А хъугъэ-шIагъэр ары тызэIукIэнэу, гущыIэгъу тызэфэхъунэу къызыхэкIыгъэри.
— Асфар, уиныбжьыкIэгъум къыщегъэжьагъэу уишэнкIэ пытагъэ къыпхафэу, загъорэ щынэ умышIэу апэ уилъадэу укъэтэджыгъ. Сыдрэ IэнатIэ зыогъэцакIи лъэпкъ Iофым упылъыгъ, лъэпкъым фыуиIэ гукIэгъум кIуачIэ хэбгъуатэзэ, ущыIагъ, упсэугъ. Уишэн уцунымкIэ сыд мэхьанэ зиIагъэр?
— Сэ адыгэ хабзэр зыщызэрахьэрэ унэгъо Iужъум сыкъыщыхъугъ. Сятэ кIэлэегъэджагъ. Тиунагъо зэнэкъокъу илъыгъэп. ЕтIани а лъэхъаным унагъом изакъоп пIуныгъэм хэлажьэщтыгъэр, зэрэчыли а Iофым иIахь хэлъыгъ. Гъогум тыкъырыкIозэ, нахьыжъхэр къытаджэхэти, «моу зэ къакIори, кIал, хэты урипщэрыхь?» аIощтыгъ. Ахэм ягъэсэпэтхыдэ тедэIущтыгъ. Арышъ, шэныр уцунымкIэ чылэми мэхьанэ иIагъ. ЕтIанэ тятэжъ (тятэ ятэ) Хьэсанэ Сталиным игъом дащи аукIыгъагъ. Ащ епхыгъэ къэбари къэсIон. Революцием ыуж «краснэхэр» Къунчыкъохьаблэ къыдахьэхи хъулъфыгъэу дэсым ипроцент 80-р аукIыгъагъ. Тятэжъ зыхэт лIы купэу зыгорэм кIуагъэхэр псаоу къэнэгъагъэх. Нэбгырэ зыбгъупшIэу къэнагъэр къуаджэм теубгъуагъэу, хъулъфыгъэ зэрымысэу къэнэгъэ унагъохэм анаIэ атетэу псэухэзэ, тятэжъы фатхэхи, лажьэ имыIэу дащи аукIыгъ. Ышнахьыжъэу Уцужьыкъуи ащ тетэу дащи, зэшитIури Дубинскэ хьапсым щаукIыгъэх. Ахэм якъэбар шъхьэихыгъэу тиунагъо щырыгущыIэщтыгъэхэп, ау сыцIыкIузэ къызгурыIуагъ дунаим емрэ шIумрэ зэгъусэхэу къызэрэщекIокIхэрэр.
Тятэ апэрэ кIэлэегъаджэхэм ащыщыгъ. Хэкум икъоджэ пчъагъэхэм Iоф ащишIагъ. Козэт сшынахьыжъ къыщыхъугъ, сшыпхъурэ сэрырэ Лахъщыкъуае, сшынахьыкIэ Тыгъургъой, анахьыкIэр Къунчыкъохьаблэ такъыщыхъугъэх.
А лъэхъаным адыгэхэр помидорым икъэгъэкIын лъэшэу пылъыгъэх. Тэри ахэм тащыщыгъ. Ау тятэ фатхэхи, «кIэлэегъаджэр спекулянт» аIуи, Краснодар аэропортым къыщаубыти, Дубинскэ хьапсым ащэгъагъ. Ау къуаджэр къоуцуи, къатIупщыжьыгъагъ. Тятэ къызэкIэкIонэу щытыгъэп. Сэ къысиIощтыгъ: «Хэти умыушъхьакIу, хэти земыгъэушъхьакIу, хэти ушIомын, ори къызышIомыгъан». Ау щыIэныгъэр тхыгъэм тетэу къэбгъэшIэнэу хъурэп. Тигупсэхэу кIожьыгъэхэр къызэрэтфэгумэкIыхэрэр къэзыгъэнэфэрэ щысабэ щыI. Ащ шIошъхъуныгъэшхо фысиIэ сызышIыгъэу зы пкIыхьапIа — нэфапIа къэсIожьыщт. Зэгорэм гузэжъогъу чIыпIэ сифагъэу лъэшэу сыгумэкIэу ерагъэу сыхэчъыягъэу тятэ къысеIо — «а сикIал, мыщ фэдэ Iоф пэпчъ ащ тетэу узэридзэщтымэ, джыри Iаджи уапэ илъ». Сыкъызэлъатэм сегупшысагъ «сыд ащ фэдизэу къэхъугъэр, тятэ тхьамыкIэри згъэгумэкIэу» зэсIожьыгъ ыкIи нэмыкI хэкIыпIэ къэзгъотыгъ.
Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым щеджэ зэхъум Асфар спортым ишъыпкъэу пылъыгъ, общественнэ IофшIэным хэлажьэщтыгъ, адыгэ тарихъым, нарт къэбархэм хэшIыкIышхо афыриIэу щытыгъ. Институтыр къызеухым спортым ишъыпкъэу пылъыгъ, гъэхъагъэхэри иIагъэх. Ау иIофшIэн гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» епхыгъэу хъугъэ. Ащ илъэс заулэрэ Iоф щишIагъэу комсомолым и Хэку комитет рагъэблагъэ ыкIи пропагандэмрэ агитациемрэкIэ иотдел пащэ фашIы. Ащ ыуж Асфар IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм аIутыгъ. Гуманитар шIэныгъэхэм апылъ республикэ институтым иученэ секретарыгъ, гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иредактор шъхьэIагъ, етIанэ къэралыгъо IофшIэным фэгъэзэгъагъ, непэ институтэу ыпшъэкIэ зыцIэ къетIуагъэм иIофышI, шIэныгъэхэмкIэ доктор. Асфар афэразэу ягугъу къешIы наукэм хэхьаным фэзыгъэчэфыгъэхэу, икIэлэегъаджэхэу Шъхьэлэхъо Абурэ ХьэдэгъэлIэ Аскэррэ. Ау мифологиеу зыпылъым фэзыщагъэр грузин шIэныгъэлэжь цIэрыIоу Чиковани ары. Ащ зэрэфэразэр къыхегъэщы. «Лъэпкъым къырыкIуагъэр, идунэететыкIэ къыбгурыIоным пае имифологие пшIэн фае» къызэрэриIогъагъэр ыгу къэкIыжьы. Мифологиер ары Асфар икандидатскэ ыкIи идокторскэ IофшIагъэхэр зыфэгъэхьыгъэхэр.
— ХьэдэгъалIэр дунаим ехыжьынкIэ илъэситIу горэ къэнагъэу IофшIапIэм исщыжьи ядэжь сщэжьыгъэу, унэм сыдихьагъэу, адрэ унэм чIэкIи тхылъ къычIихи къыситыгъагъ, — къеIуатэ Асфар. — «СиIоф лъигъэкIотэнэу анахь сызыщыгугъырэ Къуекъо Асфар есэты» ыIоу ащ тетхэгъагъ. ЕтIанэ къысеIо, «Асфар, ошIа, нартхэр пчэдыжьрэ унэм къыздекIыхэшъ, IофшIапIэм къыздакIох, сыкъэкIожь хъуми къыздэкIожьых». ГъэшIэгъоныр, а уахътэм сэри сынэсыгъ. Нартхэр ренэу сигъусэх.
Асфар IэкIыбым щыпсэурэ адыгэхэм япчъэ апэрэу къызэIузыхыгъэхэм ащыщ. Адыгэ зыщыпсэоу зыдэмыхьэгъэ чылэ Тыркуем итэп пIоми ухэукъощтэп. ХьэдэгъэлIэ Аскэр 1971-рэ илъэсым США-м Нью-Джерси и Адыгэ Хасэ зыщэIэм адыгэ быракъыр щилъэгъугъагъ. Ащ къырищыгъэ тхылъэу Спенсер ытхыгъэм ар дэтыгъ. Адыгэ быракъыр зэтегъэуцожьыным яшIуагъэ хэлъ Асфари, ишъхьэгъусэу Марини, художникэу Тыгъужъ Мыхьамоди.
— Непэ кIуачIэ къыозытырэр?
— СипшъэшъитIуи сикIали шъхьадж иIоф егъэцакIэ. Сиджэныкъо машIо сишъхьэгъусэ егъаблэ. Ны-тыхэр гъэрэзэгъуаехэшъ, зыгорэ тэIо, ау Тхьэм сыфэраз, сыцIыф насыпышIоу сэлъытэ. Дунаим сызыщыщынэрэ тетэп, Тхьэм нэмыкI. Тхьэми сыщыщынэрэп, шIу сэлъэгъу нахь. Ежьыри шIу селъэгъу, шIу сызылъэгъурэм сыд пае сыщыщынэщт?
— Уигухэлъхэр къэпIонха?
— Тхьэм къысипэсыгъэу сыугъоигъэр къыдэзгъэкIынэу, а лIыжъ-ныожъхэм къысщыгугъыхэу къысфаIотагъэр цIыфмэ анэзгъэсыжьынэу сыфай.
Непэ Къуекъо Асфар инаучнэ ыкIи ихудожественнэ тхыгъэхэм танэсынэу хъугъэп. Ау ахэм ацIэ къетIомэ тшIоигъу. Асфар иапэрэ рассказхэр къызыдэхьэгъэ тхылъэу «КIочIэ зэикI» зыфиIорэр адыгабзэкIэ 1981-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Ащ ыуж «Синыбджэгъу ынитIу» зыфиIорэ тхылъэу рассказхэмрэ повестхэмрэ зыдэтыр къыхиутыгъ. 2003-рэ илъэсым ащ иIофшIэгъитIу къыдэкIыгъ. Ахэр «Чъыгэе пкIашъ» зыфиIорэмрэ «Адыгэ гъогухэр» ыIуи цIэ зыфишIыгъэмрэ арых. Апэрэм рассказхэмрэ повестхэмрэ къыдэхьагъэх, ятIонэрэм очеркхэмрэ художественнэ публицистикэмрэ адэтых.
«Дороги адыгов» зыфиIорэ тхылъэу очеркхэр зыдэтыр 2004-рэ илъэсым тхакIом къыдигъэкIыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх урысыбзэкIэ «Танцы на рассвете», «Золотая роса», «Акъылрэ насыпрэ», «Ощх къэгъагъ», «Адыгэм идунай» ыкIи нэмыкIхэр. Научнэ IофшIагъэхэм ащыщхэу нартхэм афэгъэхьыгъэ IофшIэгъэшхуитIу 2018-рэ илъэсым шIэныгъэлэжьым къыхиутыгъэх.
— Асфар, псауныгъэ пытэ уиIэу, уигухэлъхэр къыбдэхъунхэу пфэтэIо.
Сихъу Гощнагъу.