Адыгэ IорIуатэм нарэхэм чIыпIэшхо щаубыты. КъэIогъэн фае апэдэдэ нарэ пэпчъ ежь иеу, щхэн гъэнэфагъэ зэрэхэлъыр. Зыхэм фэбагъэрэ шъэбагъэрэ акIэлъ, адрэхэм щэнаут, губж ахэлъ. Зыхэм уагъэщхы, зыуагъэгъэпсэфы, адрэхэм урагъэгупшысэ, шъыпкъагъэ ахэлъ.
Ахэм социальнэ, экономическэ, политическэ, тарихъ зэхъокIыныгъэу щыIакIэм хэхъухьэхэрэр алъапс ыкIи художественнэ шъуашэм илъэу цIыфхэм апашъхьэ къыралъхьэ.
Непи ахэм лIэшIэгъу чыжьэхэм ащыхъугъэ хъугъэ-шIагъэхэри къагъэлъагъо. ЛIэужыбэмэ «яшъэфхэр» къызэIуахых.
ТхэкIэ-еджакIэ зэрямыIагъэм къыхэкIэу адыгэхэм ятарихъ нэкIубгъуабэхэр къычIанагъэх, ау зырызхэри къэнагъэу непи къыддекIокIых.
Нарэхэм уилъэпкъ итарихъ, игубзыгъагъэ, ижабзэ илъэшыгъэ пшIэмэ пшIоигъоу уашIы.
Тинарэхэм адакIоу нэмыкI лъэпкъхэм яехэу тижабзэрэ тиIорIуатэрэ ащыщ хъугъэхэри щыIэх.
Непэ гъэзетеджэхэр, шъузыгъэщхын, зышъозгъэгъэпсэфын нарэ заулэ шъуапашъхьэ къисэлъхьэ.
«Мэшэлахь»
Ныо горэм тхьачэтыбэ иIагъ. Ахэр ыгъашхэу щысызэ, зы бзылъфыгъэ горэ блэкIыти «Ал, сыдэу тхьачэтыбэ уиI», — къыриIуагъ.
Ныор губжыгъэ: «Мэшэлахь Iо, нэ атебгъэфэщт мыхэм».
Заулэ тешIагъэу ныом итхьачэтхэр зэкIэ лIагъэу а бзылъфыгъэр къыблэкIыти: «Мэшэлахь, сыдэу тхьачэтыбэ пшIолIагъ», — ыIуагъ.
«Зырыз пхъэнкIэгъу шъушIы»
Нысэм джэхашъуи ыпхъэнкIырэп, уни зэIихырэп, зегъэдахэшъ екIы. Ныом зэкIэ Iофыр ешIэ. ЛIыжъым иныо риIуагъ: «Нысэр къэкIожьы хъумэ пхъанкIэу уцу, сэ, зыгъэпсэф, ныу, — сIонышъ, пхъэнкIыпхъэр пIысхыщт, — хъурэм теплъын».
ЗэраIуагъэу ашIыгъ. Нысэр къакIоу зелъэгъум, ныом пхъанкIэу ригъэжьагъ. ЛIыжъыр кIэлъырыхьи, упшъыгъ, зэ зыгъэпсэфыба, ныу», — ыIуи пхьэнкIыпхъэр къыIихыгъ. Нысэм, «шъузэмыбэнэу зырыз пхъэнкIэгъу шъушIы, — къариIуи къаблэкIыгъ.
Фэщ къыхэхьакъомэ
Зы лIы горэм ошIэ-дэмышIэу лъэщэ дэмыщэхыжьы зишIыгъ. «Сыд къыохъулIагъ? Плъакъо фэщ къыхэхьэгъэн фае, арба?» аIуи къеупчIыгъэхэти, «Хьау, хэт зыIуагъэр? Неущ псым сыхэхьащтышъ, слъакъо фэщ къыхэхьакъомэ сэIошъ ары», — ыIуагъ лIым.
«Нам вам я не знай»
Чэщ горэм жьыбгъэшхо къепщи, Лениным исаугъэтэу еджапIэм дэтыр риутыгъ. А чэщым зипэсэкIогъу тефэгъэ адыгэ лIыжъыр милицием фытеуагъ. Дежурнэу «Нам» зылъэкъуацIэм трубкэр ештэшъ, «Нам слушает» — eIo. ПэсакIор губжыгъэу: «Нам вам сэ сшIэрэп, Лениныр ебэджыгъэшъ, къакIуи гъэуцужь», — ыIуи телефон трубкэр тыридзэжьыгъ.
«Къамэм сыфае зыщыхъущтыр сэшIа сэ?»
Тизыкъуаджэ зыкIи къамэр зыгуихыщтыгъэп. Шъузым ыIуагъ: «Ашъыу, мыхъущтми нэмаз пшIы хъумэ зыгохыба мы къамэр?»
«Мы нэмазым сызыщытес такъикъым къамэм сыфэенэу хъущтми сшIэрэп ныIа!» — ыIуи лIыр къэгубжыгъ.
«О учъыезэ улIэщт»
Адыгэ ныо горэм цыхьан джэнчыдзыр иунэ къихьагъ.
«О учъыезэ улIэщт, нан», — къыриIуагъ. «Сычъыезэ сэрэлIи, гушIуапкIэ остын», — риIожьыгъ ныом.
«Я алахь, непэ мэфэ пстэумэ анахь мыгъу»
ЛIэу тыгъуакIомэ ахъункIагъэм, «Я Алахь, непэ мэфэ пстэумэ анахь мыгъу, — ыIуагъэти, тыгъуакIом, — непэ зэкIэми ямэфэ мыгъоп», — ыIуагъ.
«Чэщым зыгорэ жъугъотыным шъущэгугъа?»
Чэщым тыгъуакIохэр унэ тхьамыкIэ горэм ихьэхи, лъыхъоу фежьагъэх. ЛIыр къэущи къариIуагъ: «Олахьэ, сэ мэфэ нэфэу мыщ зи изгъуатэрэп, шъо чэщым зыгорэ жъугъотынэу шъущэгугъа?»
«ЫIупшIэ зэфищагъ, ынапшIэ дищэягъ»
КIэлэжъым къыфэе пшъашъэр унэ дэгъум ис. Ежь зыфэе пшъашъэр унэжъ цIыкIум ис. УнитIур зэпэблагъэ. Ежь унитIумэ азыфагу ит. Зэтекъагъэу, пкъэу чIэсагъ пIонэу щыт. Ефэндри пшъэшъэ дахэм енэцIэу иунэ зыблырегъэхы. КIалэр къызелъэгъум къыгуахьи къыриIуагъ: «Сыд, хьам къылъфыгъ, узэтекъагъэу узыпэтыр?» «СшIэщтыр сшIэрэп, ефэндыр, сызыфаер сызыфэмые унэм ис, сызыфэмыер сызыфэе унэм ис», — ыIуагъ кIалэм. ЫIупшIэ зэфищагъ, ынапшIэ дищэягъ ефэндым.
«Тхьэм нэужыпкъэкIэ зэрэчылэу яй»
ЛIэу мэзищ нахь къызищагъэр мыхъугъэм ишъуз сабый къыфэхъугъ. Гъунэгъухэр къакIуи къыфэгушIуагъэх. «Тхьэм нэужыпкъэкIэ зэрэчылэ ар якIал, арышъ, сэ ащ сиIоф хэлъэп, — ыIуагъ лIым.
«пцэжъыем къыIуагъэр»
ЛIы горэ хьакIапIэ кIуагъэ. Iанэр къагъэуцугъ. Пцэжъые гъэжъагъэ цIыкIу дэдэу къытыралъхьагъ. Пцэжъыер цIыкIу дэдэу, мэ тIэкIуи къыпихэу щытыгъ. «Шхэ тихьакIэ», — къыраIуагъ. ЛIым пцэжъыер къыштишъ, ытхьакIум рихьылIагъ. Зыгорэхэр риIуагъ. Бысымым ар гъэшIэгъоны щыхъугъ. «Сыд, тихьакIэ, мы пцэжъыем къыуиIорэр?» — ыIуи къеупчIыгъ. Ар осIопэн, сибысым, — ыIуагъ хьакIэм. — Сичан цIыкIоу сIэпызи псым хэфэгъагъэр плъэгъугъа? — сIуишъ сеупчIыгъэти, олахьэ бэу угъэшIэгъоным, ар хэты къышIэжьыра, сэ псым сыкъызыхахыгъэр илъэсым къехъугъ, къысиIуагъ, — ыIуагъ.
«Джар пачъыхьэ хъущт»
Нахьыпэм жъы хъурэр агъэпскIыти, агъашхэти матэм рагъэтIысхьажьыщтыгъэ ыкIи матэр палъэщтыгъэ. Аущтэу ныо хъужьыгъэу матэм рагъэтIысхьажьыгъэ горэм зэхихыгъэ шъыхьарышхо горэм (къэлэшхо горэм) итхьаматэ лIыжъэу ныо зимыIэжьэу къэзымыщэжьырэм, ныоу лIыжъ зимыIэжьэу дэмыкIожьырэм тазыр ателъхьэгъэн фаеу ыIуагъэу. Арыти, «Джар пачъыхьэ хъун», — ыIуагъ ныом.
«Я алахь пхырыгъэцIэцI, пхырыгъэцIэлъ, пхырымыцIэлъымэ сыгъалI»
Зы пшъашъэ горэ ащэнэу шъузыщэхэр къакIуи, кум рагъэтIысхьи ращэжьагъ. Псыхъор зэпачын фаеу хъугъэ. Кур псым зыхахьэм кущэрыхъымэ загъазэмэ, псэу чъэрэм «шку-шку-шку» къаIо зэхъум, пшъашъэм къыIуагъ:
«Ал, сыдэу сицокъэдыжьыгъэ макъэ фэд ар». Псыхъом зекIыхэм шъузыщэмэ ащыщ горэм ицокъэ зэкIадэ зэкIигъэчъишъ, пшъашъэм цуакъэри, масти, цокъэдыжь Iудани къыритыгъ. «Джэгум цокъэ зэкIэтхъыгъэр сщыгъэу сахэтына, моу сфызэкIэдэжь», — къыриIуагъ пшъашъэм. Пшъашъэм лъы IапIэ къыкIэмыкIыжьынэу хъугъэ. «Я Алахь, пхырыгъэцIэлъ, пхырымыцIэлъымэ сыгъалI», — еIошъ мэгъы. Ары шъхьай, мастэр пхырыцIэлъырэп. Кум къырагъэгъазишъ, пшъашъэр зыехэм афащэжьыгъ.
«Ефэндым нахьи о нахь пшIэна?»
ИлI лIи, нанэ горэ изакъоу къэнагъ. Къуищымэ зырызэу ащэзэ аIыгъыщтыгъэ. Зэгорэм ыкъомэ ащыщым ыкIыб исэу ядэжь ыхьызэ, ефэндыр къаIукIагъэти, «А сикIал, а уакIыб исыр кIыбыкIэ зешъумыхьэу лIы ешъутыжь», — къыриIуагъ. КIалэм ефэндым зыфигъэгусагъ: «Сыда, ефэнд, тянэ ар сыдэущтэу епIошъура?»
«Ефэндым нахьи о нахь ошIа? ыIуи, нанэр ыкъо ыкIыб етIыргугъ. — Ефэндым ыIорэр тэрэз», — ыIуагъ.
ШъэоцIыкIу Асыет.