«Адыгэ макъэми», радиоми, телевидениеми бэрэ Хьашхъуанэкъо-Хъут Сарэ ищытхъу ащызэхэтхыгъ, ащытлъэгъугъ. Тиадыгэ бзылъфыгъэ ныбжьыкIэхэу гупшысэ тэрэз зиIэ зышIоигъохэм щысэтехыпIэ афэхъуным пае Сарэ ищыIэныгъэ щыщ пычыгъо заулэмэ сакъыщыуцу сшIоигъу ащ ищытхъу зыIуагъэхэм сэ анахь сыпэблагъэу сызэплъыжьышъ. Сянэшэу Хъут Алый Сарэ ишъхьэгъусагъ. Ары гукIэгъуныгъэ-фэбагъэу ащ хэлъым сызыкIыщыгъуазэр. Сарэ ипщыпхъу Мае сэ сырипхъу.
Дышъэпс гъуаткIор —Iэзэгъупс
Къушъхьэпси, псынэпси, псы лъакъуи, псынэкIэчъи дунаишхом щытэгъоты. Псыр Iэзэгъу — псэм ызыныкъу. Тхьэм итын лъапIэу дунэе нэфым къыддытет. Дышъэпс гъуаткIор Iэзэгъупсыми, псым иIэшIу пемыIэн, ау а гъуаткIор цIыфым хэлъмэ, ыгуи ыпси къыуитын, пеIэн дышъи ылэжьын.
Гъэтхэ IофшIэн мыухыжьым хэтыгъэ Хьашхъуанэкъомэ яунагъо, адрэ пстэуми афэдэу, жъоныгъокIэ мэзэ дахэм ипчыхьэ рэхьат щыгупсэфыжьыгъ. Ябылымхэм япырхъэ макъэ Iэщышхом зэ къыщэIу, зэ ежьхэмкIэ гухахъоу мэгъуашхэх. Былым улэугъэхэм ямызакъоу, псэ зыпытыр быяужьыгъэ. Дунаим идэхэгъоу пчыхьэ шIункI рэхьатым чылэшхор хэуIубагъ. Джэцэ нэмазым ишIын зыухи гъолъыжьыгъэ Аминэти итхьэлъэIухэр загъорэ тхьакIумэм къыредзэх. Хьэ цIыкIоу Пицыуи чыжьэкIэ къэIугъэ машинэ макъэм фэплъырэу къызыщылъэтыгъ. Хьашхъуанэкъохэм яунэ пэзанкIэу къэуцугъэ машинэм унагъом ышъхьэу Юныс фиузэнкIыгъ. ИмынэIосэ кIэлэ ныбжьыкIэм машинапчъэр къыIуихи, чэфэу сэлам къырихыгъ. КIалэр Юныс унэм къыригъэблэгъагъ. «Сэ сыщысын хьакIэп, Адэмые сыкъекIы, пхъорэлъф шъэожъые цIыкIу шъуиIэти, шъузгъэгушIонэу сыкъэкIуагъ. Светэ игуащэ ыш сырикIал, сцIэр Алый», — хьакIэм нэIуасэ закъыфишIыгъ…
Аминэт ини цIыкIуи закIэупчIахэм, псынкIэу пщэрыхьапIэм кIуагъэ. Къое цIынэм псыр къыкIифи, къоежъэ плъыжьыбзэу тхъууагъэкIэ ыгъэжъагъэм бжьынлыбжьэ мэIэшIоу къыхэурэр унэу хьакIэр зэрысым къырилъэсагъ. Бэрэ пымылъхэу пшъэшъэ цIыкIумэ Iанэр къаушъагъ. Гъомылапхъэм зыхаIэм ыуж Алый бэрэ щымысэу къэтэджыжьыгъ, къафэлъэIожьи, игъогу техьажьыгъ. Машинэр машэ горэм зепкIэм, тIышхоу машинакIэм кIалэмэ Юныс раригъэгъэтIысхьагъэр къэIоигъ. Алый машинакIэр езыщэхрэ тIышхомрэ хьаджыгъэ дзыомрэ зелъэгъухэм хъугъэр къыгурыIуагъэу, къыгъэзэжьи къыщэжьыгъэх, ау Хьашхъуанэкъо унагъоу гушIуагъом хэтыгъэм Алый къагъэгущыIагъэп, раIон фаер раIуи, агъэкIотэжьыгъ. Пчэдыжьым къызэкIэтэджэжьыгъэ унагъор шъхьадж иIоф ыуж ихьажьыгъ. Аущтэу жъоныгъокIэ мазэм ыкIэхэм анэс уахътэр кIуагъэ. Аминэт пхъорэлъф шъэожъые цIыкIуми, укIытапкIэу пхъум ипщи, игуащи афигъэхьазырыгъэхэр ипшъэшъэжъыеу Сарэ пхъонтэ кIэракIэм фыделъхьэхэшъ, Адэмые егъакIо. Я 7-рэ классым ис пшъэшъэжъые цIыкIум ар ищыпэкIуагъ, ышыпхъу зинысэхэм яуни ышIэщтыгъэп. Автобусым Сарэ къызекIым, апэрэ унэм икъэблэпчъэIу Iут тетIысхьапIэм ныуитIоу тесмэ якIолIагъ. Сэлам арихи, зыдакIорэр ариIуагъ, ау яунэ зэримышIэрэр укIытапэзэ пигъэхъожьыгъ. Ныо дэхэшхоу дэхьажьыгъэм къыдищыгъэ Алыир Сарэ къышIэжьыгъ. Алый машинэм Сарэ ригъэтIысхьи, ышыпхъу дэжь ыщагъ. Джа такъикъитIоу зэрэзэIуплъагъэхэм ныбжьыкIитIумэ ямэшIочитIу зы хъугъагъэ…
Алый дзэ къулыкъур къыухыгъагъ, кIэлэ чъэпхъыгъэу щытыгъ, иIофшIэни гъэнэфэгъагъэ. Адэ Сар? Сарэ ыгу зэбгъэжьыгъэ, ыгу къихьагъэм фырикъумэ шIоигъоу.
Уахътэр макIо, Сарэ я 7-рэ классым ыуж кIэлэегъэджэ училищым чIахьэ.
Ащ иIоф зытетыр Алый дэгъоу ышIэщтыгъ. ЕджэфэкIи Iогъу-шIэгъу ымышIэу, зэблэгъэ унэгъуитIумэ азыфагу Iофтабгэ зишIыгъэу итыгъ, Сарэ зэрилъэгъурэм ыгъатхъэу. Пшъашъэми къыгурыIощтыгъ джы Алый изекIокIэ-шIыкIэхэр, ахэр гукIэ зэпэблэгъагъэх.
Сарэ кIэлэегъэджэ училищри къеухы, институтми заочнэу чIэхьажьы. Ячылэ дэт еджапIэм илъэс горэм Iоф щишIагъ. НэужыIокIэ псэлъыхъо кIалэхэр Сарэ зэрэлъихьэхэрэр Алый зешIэм, гъусэхэр иIэхэу пчыхьэрэ факIощтыгъ. Зэгорэм гужъогъэкIаеу, къушъхьэм къикIыжьызэ, быныр гъолъыжьыгъэу, Алый Сарэ ишъхьаныгъупчъэ теуагъ, мэкIэ дэдэуи ыцIэ къыIуи еджагъ. Ар ным зызэхехым, мэкъэ IэтыгъэкIэ «Сар» еIуа сэIо ащ?» ыIуагъ. Чэу чыдэлъэшъоу нахьыпэм ашIыщтыгъэм ишъхьапырыкIыпIэ Алый елъи, машинэм итIысхьи Iучъыжьыгъ. Ащ ыуж Алый изакъоу къакIомэ — блэгъэ фэкIуагъ, пчыхьэрэ кIалэхэр игъусэу къакIомэ — псэлъыхъуагъ. Аущтэу илъэси 6-рэ ныкъорэр кIуагъэу пIалъэр зэIахи, зэшъхьэгъусэ хъугъэх.
Хъутхэм яцIыкIуи яини, яжъи якIи ыгъэшIошъугъэх. Ежьхэми сабыитIу зэдапIугъ, рагъэджагъэх. Маринэрэ Азаматрэ унэгъо дахэхэр яIэх, хъупхъэх, IофшIэныр шIу алъэгъоу апIугъэх. НэбгыритIум зэдырагъаштэу, зэдеIэжьхэу ящыIэныгъэ гъогу зэдытетыгъэх.
Сарэ ицIыфыгъэ, иадыгагъэ къэзыушыхьатырэ щысэ заулэ шъуащызгъэгъуазэ сшIоигъу. Нысащэр аухи, цIыфхэр зэбгырыкIыжьыгъэхэу, илэгъунэ къикIыжьи, пщэрыхьапIэм къызехьэм зи рилъэгъуагъэп. Адрэ унэм зычIэкIым, игуащэ чэщым чъыIэ хэхьагъэу, машIом ыстэу пIэм хэлъыгъ. Сыд ышIэщт? Гуащэм джыри дэгущыIэрэп. Пщэу былыммэ ахэтыр къакъырымкIэ щыIагъ. Гуащэм дэмыгущыIагъэр пщым дэгущыIэна?! Пщым ыпашъхьэ Сарэ ныбжьи щыгущыIагъэп, щышхагъэп, щытIысыгъэп, ипсэогъу игъусэу лъэхэхьагъэп. ЗэрэIэпцIэ-лъапцIэу, хымэ къуаджэу зи нэIуасэ зыщыримыIэм ищагу къэлапчъэ Iуихи Сарэ Iууцуагъ. НысакIэм ищытыкIэ зэрэмытэрэзыр щэр зыщэрэ машинэу фермэм къикIыжьырэм исым къылъэгъугъ. Ар Шъэотыкъ Руслъан арыгъэ. Ащ машинэр къыгъэуцуи къеупчIыгъ: «Сыда, сшыпхъу, мыщ узфыщытыр?» Сарэ игуащэ изытет лIым зыфеIуатэм, ар сымэджэщым зэрищэщтым фигъэхьазырынэу къыриIуи, IукIыгъ. Сарэ унэм къихьажьыгъ шъхьаем, зыдэмыгущыIэрэ гуащэр зэригъэхьазырыщтыр ымышIэзэ Руслъан чылэмкIэ фельдшерэу КIуашъэ Розэ игъусэу къыгъэзэжьыгъ. Розэрэ Руслъанрэ джаущтэу Щащэ сымэджэщым ащэ…
Сарэ хьакум пхъэ рилъхьэзэ ипщ унэм къихьажьыгъ. «А Сар, оргущэ машIо пфишIыхьана хьакум, ныом зегъэшIожьы», — сэмэркъэу тIэкIуи хэтэу къеIо, ныоу зыфиIорэм рыкIуагъэри ымышIэу. А чIыпIэм Сарэу укIытэм ыхьырэр тIэкIу ыгукIэ къэгушIо, зэреIожьы: «Ащ фэдэхэр сымышIэшъунхэу сипщ шIошIымэ синасып, сшIэшъурэмэ язэгъын».
Бэрэ пэмылъэу фельдшерым къыгъэзэжьыгъ гуащэм ищыгъынхэр ыIыгъхэу.
Сарэ иунэгъуакIэ ищыIакIэкIэ ар апэрэ мэфагъ. А мафэм къыкIэлъыкIогъэ мэфабэхэм, мэзабэхэм, илъэсыбэхэм Хъут лIакъом Сарэ инэбгырэ мафэу игъашIэ къехьы.
Адыгэ шэн-хабзэхэм, зекIокIэ-шIыкIэ амалхэм Сарэ игъашIэм арыгъуазэзэ мэпсэу.
Сарэ ипщ ыш ыкъо зэфыкъом, сымаджэу, операцие ужым унэм исыгъ. Iоф хьылъэ ышIэным иIоф тетыгъэп, ау ежь ипщыкъошхо ифэIо-фашIэхэр аухыфэкIэ непэ щэ ыгъашхэщтыгъэх къин зиIэ унагъори къекIуалIэхэрэри. Унэм щыпщэрыхьэти, Алый иунэкъощмэ ар афищэщтыгъ. ЛIакъом къиныбэу пэкIэкIыгъэхэм Сарэ зэращыхъупхъагъэм мыр изы щыс ныIэп.
Сарэ хьэкIэ зещэным, Iэнэ зехьаным сыдигъуи фэкъулаигъ. ЯунагъокIэ цIыф кIуапIэхэу щытыгъэх. Игощэ дэхэшхоу Щащэ ышнахьыжъэу Тыркубый Америкэм къикIэу къызыкIокIэ, щагуми унэми Iэнэ шыгъэ ренэу ащызэIухыгъагъ.
Илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, джэджэхьаблэхэм яефэнд-хьаджэу Хъут Хъызыр Сарэ ихьэкIагъ. ИлъэкъоцIэгъоу зитхыгъэхэр гъэзетхэм къарыхьэхэрэр зэригъашIэ шIоигъоу ыдэжь къэкIогъагъ. Хъызыр дзэм къулыкъу зыщыдихьыгъэ Оркъыжъэкъо Мурати зэригъэлъэгъу шIоигъоу, бэри щымысыщтэу къариIуагъ. Хъызыр непэ къызнэсыгъэми Сарэ къегъэунэфы, телефонкIи къыдэгущыIэ.
Нымрэ къомрэ зэфищэжьыгъэх
Сарэ гощитIу иIагъ. Джынэс зигугъу къэсшIыгъэ гощэ дэхэшхор Сарэ зыгъэнысагъэу, идахэ зыIуагъэу, исабыйхэр фэзыпIугъэр ары. Алый илъэси 5 ыныбжьыгъэр Щащэ ны къызыфэхъум, ыпэкIэ хъугъэхэр икъу фэдизэу ащ къышIэжьыщтыгъэхэп. Ау дэгъу дэдэу къышIэжьыщтыгъэр янэу зыхэкIыгъэр бэрэ къызэрэлъыкIощтыгъэр ары. Зэо тхъагъуи, гъэблэ дэгъуи хъурэп. Мы бэлахьмэ апкъ къикIэу Алый янэрэ ятэрэ зэшIокIодых. Алый зыхэкIыгъэ янэм Чэбэ цIыкIукIэ еджэщтыгъэх. Ар сэ сянэкIэ сянэжъыгъ. Сэ сянэу Майи, сянэшэу Аслъани хьатикъоягъэх. Сянэжъ апэрэ лIэу Адэмыекъоу иIагъэм ахэр фыриIагъэх. Сянэрэ сянэшэу Аслъанрэ ятэ заом зыхэкIуадэм, зэш-зэшыпхъухэр такъыр хъугъэхэу сянэжъ Чэбэ цIыкIум ахэр игъусэхэу Хъут Хьаджмосэу Алый ятэм дэкIожьыгъ. Нахь тэрэзэу къэпIон хъумэ, Алый мыхэм анахьыкI.
Сэ сянэрэ Аслъанрэ хьатикъое лIым иягъэх, Адэмыекъо лIакъом щыщыгъэх. Чэбэ цIыкIур Хъут Хьаджмосэ зыдакIом, Алыйи, Алый ышнахьыкIэ цIыкIуитIуи къыфэхъугъэх. Сянэжъэу Чабэрэ Алый ятэрэ зызэгокIыжьхэм, Алый ышнахьыкIэ цIыкIуитIу гъаблэм хэлIыхьагъэх. Хьатыгъужъыкъуае сянэжъ псэупIэ фэхъу. Нэнэ Iэсэ, къэбзэ цIыкIоу, бзылъфыгъэ ныбжьыкIэ дахэу щытыгъ, ау насып иIагъэп. Хьатыгъужъыкъуаехэм сафэраз, синанэ ыгу амыгъэкIодэу зэдыщыIагъэх. Чэбэ цIыкIум ыгу екIугъагъэр илъфыгъэ Алыеу рамыгъэлъэгъущтыгъэр арыгъэ. Щащэу Алый зыкIэрысыгъэр щынэщтыгъ кIалэр янэ IукIэмэ, ежь шIу ымылъэгъужьынкIэ. Ары сыд фэдизрэ зылъэкIуи гугъэIэнэкIэу къызфанэщтыгъэр. Ащ илъфыгъэкIэ игуIэкIагъэр зымышIэрэ чылэм дэсыгъэп. Алый янэ рагъэшIагъэп, шIу ылъэгъуным иIоф тетыгъэп. Сарэ ишъхьэгъусэ янэ ыгу егъугъ, лъэшэу гупшысагъэ. Ежьыри сабыйхэр иIэба! Янэ-ятэхэм адэжь Сарэ зэкIом, мы къэбар мыпсынкIэр афиIотагъ. Нымрэ тымрэ апэ зи къыраIуагъэп. Ау ащ ыужкIэ тыщым зэкIом, Сарэ ятэ къеушъыигъ. Тым игущыIэ кIэкIыгъэ: «Кушъэ зыфашIыгъэу бэныр зыфамытIыжьын щыIэп. Алый янэ зыгорэ къехъулIэмэ, ыкъошъ, къыфаIопщын. Ымыгъэежьмэ, «янэ ыгъэежьыгъэп» аIон. Ыгъэежьмэ, «джы нэс тыдэ ущыIагъ?» къыраIон. Гъусэ шъузэфэхъуи ным шъулъыкIу».
Сарэ лIым дэжь къызэкIожьым, къэбарыр риIожьыгъ. Алый хиIухьэрэ щымыIэу къезэгъыгъ. Сарэ игощэ Чабэм шIухьафтынхэр фызэIуегъакIэхэшъ, ным лъэкIох. Щагум къори нысэри зыдахьэхэм, гушIопкIахьэу ахэр къязыщэлIагъэхэм куозэ къэбарыр къызеIуатэм, ныо тхьамыкIэр зэхэфагъэ. Алый ным ечъалIи зыIэкIиубытагъ, кIалэхэри къыдеIэхэзэ, ныо цIыкIур къаIэтыжьыгъ. Зым адырэм риIожьзэ, чылэр къэкIуагъ. «А сикIэлэ дэхэшху, услъэгъужьыгъэмэ, непэ сылIэжьыми сырыраз», — еIо Чабэ.
Пчэдыжьым жьыкIаеу нэсыгъагъэхэти, мэфэ реным къэтыгъэх. ШIухьафтынэу Сарэ гощэ цIыкIум фихьыгъэхэр ыбгъэ кIэлъхэу щысыгъ. «Непэ нахь мэфэ къин къэзгъэшIагъэм къыхэфагъэп», — къыIуагъ мэкIэ дэдэу Алый. «Сэ непэ нахь мэфэ гушIуагъо къэзгъэшIагъэм къыхэфагъэп», — къыпиIожьыгъ янэ. МэкIэ-макIэзэ цIыфхэри нахь IэпIокIэ-лъэпIуакIэ хъужьыгъэх, унэм язакъоу къызенэжьхэм, Чабэ къэупчIагъ: «ШъукъэкIоныр хэта зыгу къэкIыгъэр?» Зэрэхъугъэр зэкIэ Алый къыIотагъ, джынэс къызэрэмыкIуагъэмкIи зэрэкIэгъожьырэр пигъэхъожьыгъ.
Мафэри пчыхьэ кIахэ хъугъэ, шIункIыри чылэм къыдэуцуагъ. Алый къэтэджыжьи «ТыкIожьынба, тян, игъоба? — мэкIэ дэдэу къэупчIагъ. — Джы бэ тесымыгъашIэу ре-
нэу уадэжь сыкъакIозэ сшIыщт». Машинэм зетIысхьажьхэм Алыий Сари зи къаIощтыгъэп, тIури щыIэныгъэм игъогу мыпсынкIэу зытетхэм щашIыгъи, щашIын фэе лъэбэкъуми ягупшысэщтыгъэх. Ухэзымыгъэукъон уапэ къикIмэ зэрэнасыпыгъэр къагурыIощтыгъ…
Унэм къызехьажьхэм, Щащэ хьаку лъапсэм исыгъ. Сарэ пщыпхъум къыфишIыгъэ шIухьафтынхэр гощэшхом ригъэлъэгъугъэх, джэнэпхъитIум язырэм лъэпэдыкIэхэр гъусэ фишIыхи, «мыхэр, мам, гощэ цIыкIум къыпфысигъэхьыгъэх» ыIуи ритыгъэх. Джаущтэу Сарэ гощитIумэ азыфагу итыгъ.
Зыми емыупчIыжьырэ уахътэмрэ гъашIэмрэ макIох. Мэфэ хьылъи псынкIи зэлъэкIох. ФишIэщтыр армырэу, къэсымаджи пIэм хэгъолъхьэгъэ гощэшхом иуз хьылъэ Сарэ ыгу ыгъэцIыкIущтыгъ, ар зэрэфигъэпсынкIэщтым егупшысэщтыгъ. ЕджапIэм илъэскIэ зыкъаригъэтIупщи, гуащэм ифэIо-фашIэхэм зафигъэзагъ. Гуащэм ыш ефэндэу чылэмкIэ яIэгъэ ЯкIыкъо Хьисэ Сарэ ипщ къыриIогъагъ: «Сыдэу мы уинысэ цIыкIу гулъытэшхо иI, Хьаджмос». Сарэ игощэшхо идунай ыхъожьыгъ. Зишъхьэгъусэ зимыIэжь пщым иIофхэр ыухэу изакъоу къэблэчъэIум Iус зыхъукIэ, Сарэ лъэшэу ыгу егъущтыгъ, ау зыдэмыгущыIэрэм римыIошъурэр ишIушIэхэмкIэ зэблихъущтыгъ. Уахътэр тешIэ къэс Сарэ ипщ нахь узыгъэлы мэхъу. Ишъхьэгъусэ зимыIэжьыр илъэситф хъугъэу Хьаджмоси идунай ыхъожьыгъ. Сарэ аужырэ илъэсым IофышIэ кIуагъэп, сымаджэм ынаIэ тетыгъ.
IофшIэныр регъэжьэжьы. Илъэс заулэ тешIагъэу дзэм къулыкъу щызыхьыгъэ якIали къэкIожьы, нысэ цIыкIуи къафещэ. Алый янэ Чабэм лъэкIошъ, къещэ, Сарэ янэу Аминэтри къащэ. Ухэзымыгъэукъощтыгъэ Юныс лIышхоу Сарэ ятэри иIэжьыгъэп. Сарэ ипсауныгъэ къыхэIагъэми, щытхъу пылъэу еджапIэм кIощтыгъэ, ау къорэлъф пшъэшъэ цIыкIур къазыфэхъум бэрэ Iоф ышIэжьыгъэп. Жъи кIи ящыкIэгъэ IэпыIэгъур языгъэгъотышъугъэ Сарэ инэф зищыкIэгъэ цIыфмэ аIуигъакIэу игъашIэ къехьы.
Хъупхъэным пае къэхъугъэ Алыий идунай ыхъожьыгъ. Алый имэфэ чъыIи, икъин дыджи Сарэ ыIэтыгъэх, кIочIэгъу зыфырикъужьыгъ. Ныбжьым ыгъэлэгъэ шъхьац фыжьыбзи, къиным зэригъэлъэгъэ кIышъуи къэзыгъэдэхэжьхэу, къэзыгъэбжьышIожьырэ дышъэпс гъуаткIор Iэзэгъупсэу ыгу лъапсэ чIэсыгъэр ары. А дышъэпс гъуаткIор Сарэ Iэзэгъупс фэхъужьэу янэ-ятэмэ ятын лъэпIагъ. Ыгу инэфи, ыпсэ ифаби ежьыри Iэзэгъупсэу Сарэ ытышъугъэх.
Сарэ игъэшIэ гъогу рыраз, Алахь лъапIэми фэраз. Жъышъхьэ мафэ хъунэу, игъо къэсмэ джэнэтыпчъэри Сарэ фызэIуахынэу Тхьэ лъапIэм телъэIу.
Мэрэтыкъо Люд.