Сарэ иадыгагъ

«Адыгэ макъэми», радиоми, телевидениеми бэрэ Хьашхъуанэкъо-Хъут Сарэ ищытхъу ащызэхэтхыгъ, ащытлъэгъугъ. Тиадыгэ бзылъфыгъэ ныбжьыкIэхэу гупшысэ тэрэз зиIэ зышIоигъохэм щысэтехыпIэ афэхъу­ным пае Сарэ ищыIэныгъэ щыщ пычыгъо заулэмэ сакъыщыуцу сшIоигъу ащ ищытхъу зыIуагъэхэм сэ анахь сыпэблагъэу сызэплъы­жьышъ. Сянэшэу Хъут Алый Сарэ ишъхьэгъусагъ. Ары гукIэгъуныгъэ-фэбагъэу ащ хэлъым сызыкIыщыгъуазэр. Сарэ ипщыпхъу Мае сэ сырипхъу.

Дышъэпс гъуаткIор —Iэзэгъупс

Къушъхьэпси, псынэпси, псы лъакъуи, псынэкIэчъи дунаи­шхом щытэгъоты. Псыр Iэзэгъу — псэм ызыныкъу. Тхьэм итын лъапIэу дунэе нэфым къыддытет. Дышъэпс гъуаткIор Iэзэ­гъупсыми, псым иIэшIу пемыIэн, ау а гъуаткIор цIыфым хэлъмэ, ыгуи ыпси къыуитын, пеIэн ды­шъи ылэжьын.

Гъэтхэ IофшIэн мыухыжьым хэтыгъэ Хьашхъуанэкъомэ яуна­гъо, адрэ пстэуми афэдэу, жъо­ныгъокIэ мэзэ дахэм ипчыхьэ рэхьат щыгупсэфыжьыгъ. Ябы­лымхэм япырхъэ макъэ Iэщы­шхом зэ къыщэIу, зэ ежьхэмкIэ гухахъоу мэгъуашхэх. Былым улэугъэхэм ямызакъоу, псэ зы­пытыр быяужьыгъэ. Дунаим идэхэгъоу пчыхьэ шIункI рэхьатым чылэшхор хэуIубагъ. Джэцэ нэмазым ишIын зыухи гъо­лъыжьыгъэ Аминэти итхьэлъэ­Iухэр загъорэ тхьакIумэм къыредзэх. Хьэ цIыкIоу Пицыуи чы­жьэкIэ къэIугъэ машинэ ма­къэм фэплъырэу къызыщы­лъэтыгъ. Хьашхъуанэкъохэм яунэ пэзанкIэу къэуцугъэ машинэм унагъом ышъхьэу Юныс фиузэнкIыгъ. ИмынэIосэ кIэлэ ныбжьыкIэм машинапчъэр къы­Iуихи, чэфэу сэлам къырихыгъ. КIалэр Юныс унэм къыригъэ­блэгъагъ. «Сэ сыщысын хьа­­кIэп, Адэмые сыкъекIы, пхъорэлъф шъэожъые цIыкIу шъуиIэти, шъузгъэгушIонэу сыкъэкIуагъ. Светэ игуащэ ыш сырикIал, сцIэр Алый», — хьакIэм нэIуасэ закъыфишIыгъ…

Аминэт ини цIыкIуи закIэ­упчIахэм, псынкIэу пщэрыхьапIэм кIуагъэ. Къое цIынэм псыр къыкIифи, къоежъэ плъыжьыбзэу тхъууагъэкIэ ыгъэжъагъэм бжьын­лыбжьэ мэIэшIоу къы­хэурэр унэу хьакIэр зэрысым къырилъэсагъ. Бэрэ пымылъхэу пшъэшъэ цIыкIумэ Iанэр къау­шъагъ. Гъомылапхъэм зыхаIэм ыуж Алый бэрэ щымысэу къэтэджыжьыгъ, къафэлъэIожьи, игъогу техьажьыгъ. Машинэр машэ горэм зепкIэм, тIышхоу машинакIэм кIалэмэ Юныс раригъэгъэтIысхьагъэр къэIоигъ. Алый машинакIэр езыщэхрэ тIышхомрэ хьаджыгъэ дзыом­рэ зелъэгъухэм хъугъэр къыгуры­Iуагъэу, къыгъэзэжьи къыщэ­жьыгъэх, ау Хьашхъуанэкъо уна­гъоу гушIуагъом хэтыгъэм Алый къа­гъэгущыIагъэп, раIон фаер раIуи, агъэкIотэжьыгъ. Пчэдыжьым къызэкIэтэджэжьыгъэ унагъор шъхьадж иIоф ыуж ихьажьыгъ. Аущтэу жъоныгъокIэ мазэм ыкIэхэм анэс уахътэр кIуагъэ. Аминэт пхъорэлъф шъэожъые цIыкIуми, укIытапкIэу пхъум ипщи, игуащи афигъэ­хьазырыгъэхэр ипшъэшъэжъыеу Сарэ пхъонтэ кIэракIэм фыделъхьэхэшъ, Адэмые егъакIо. Я 7-рэ классым ис пшъэшъэ­жъые цIыкIум ар ищыпэкIуагъ, ышыпхъу зинысэхэм яуни ышIэ­щтыгъэп. Автобусым Сарэ къы­зекIым, апэрэ унэм икъэблэп­чъэIу Iут тетIысхьапIэм ныуитIоу тесмэ якIолIагъ. Сэлам арихи, зыдакIорэр ариIуагъ, ау яунэ зэримышIэрэр укIытапэзэ пи­гъэхъожьыгъ. Ныо дэхэшхоу дэ­хьажьыгъэм къыдищыгъэ Алыир Сарэ къышIэжьыгъ. Алый машинэм Сарэ ригъэтIысхьи, ышыпхъу дэжь ыщагъ. Джа такъикъитIоу зэрэзэIуплъагъэ­хэм ныбжьыкIитIумэ ямэшIочитIу зы хъугъагъэ…

Алый дзэ къулыкъур къыухыгъагъ, кIэлэ чъэпхъыгъэу щытыгъ, иIофшIэни гъэнэфэгъагъэ. Адэ Сар? Сарэ ыгу зэбгъэ­жьыгъэ, ыгу къихьагъэм фырикъумэ шIоигъоу.

Уахътэр макIо, Сарэ я 7-рэ классым ыуж кIэлэегъэджэ училищым чIахьэ.

Ащ иIоф зытетыр Алый дэгъоу ышIэщтыгъ. ЕджэфэкIи Iогъу-шIэгъу ымышIэу, зэблэгъэ унэгъуитIумэ азыфагу Iофтабгэ зишIыгъэу итыгъ, Сарэ зэри­лъэгъурэм ыгъатхъэу. Пшъа­шъэми къыгурыIощтыгъ джы Алый изекIокIэ-шIыкIэхэр, ахэр гукIэ зэпэблэгъагъэх.

Сарэ кIэлэегъэджэ училищ­ри къеухы, институтми заочнэу чIэ­хьажьы. Ячылэ дэт еджапIэм илъэс горэм Iоф щишIагъ. Нэ­ужыIокIэ псэлъыхъо кIалэхэр Сарэ зэрэлъихьэхэрэр Алый зешIэм, гъусэхэр иIэхэу пчы­хьэрэ факIощтыгъ. Зэгорэм гу­жъогъэкIаеу, къушъхьэм къи­кIыжьызэ, быныр гъолъыжьы­гъэу, Алый Сарэ ишъхьаны­гъупчъэ теуагъ, мэкIэ дэдэуи ыцIэ къыIуи еджагъ. Ар ным зызэхехым, мэкъэ IэтыгъэкIэ «Сар» еIуа сэIо ащ?» ыIуагъ. Чэу чыдэлъэшъоу нахьыпэм ашIыщтыгъэм ишъхьапырыкIыпIэ Алый елъи, машинэм итIысхьи Iучъыжьыгъ. Ащ ыуж Алый иза­къоу къакIомэ — блэгъэ фэ­кIуагъ, пчыхьэрэ кIалэхэр игъу­сэу къакIомэ — псэлъыхъуагъ. Аущтэу илъэси 6-рэ ныкъорэр кIуагъэу пIалъэр зэIахи, зэ­шъхьэгъусэ хъугъэх.

Хъутхэм яцIыкIуи яини, яжъи якIи ыгъэшIошъугъэх. Ежьхэми сабыитIу зэдапIугъ, рагъэджагъэх. Маринэрэ Азаматрэ унэгъо дахэхэр яIэх, хъупхъэх, Iоф­шIэныр шIу алъэгъоу апIу­гъэх. НэбгыритIум зэдырагъа­штэу, зэдеIэжьхэу ящыIэныгъэ гъогу зэдытетыгъэх.

Сарэ ицIыфыгъэ, иадыгагъэ къэзыушыхьатырэ щысэ заулэ шъуащызгъэгъуазэ сшIоигъу. Нысащэр аухи, цIыфхэр зэбгырыкIыжьыгъэхэу, илэгъунэ къи­кIыжьи, пщэрыхьапIэм къызехьэм зи рилъэгъуагъэп. Адрэ унэм зычIэкIым, игуащэ чэщым чъыIэ хэхьагъэу, машIом ыстэу пIэм хэлъыгъ. Сыд ышIэщт? Гуащэм джыри дэгущыIэрэп. Пщэу былыммэ ахэтыр къа­къырымкIэ щыIагъ. Гуащэм дэ­мыгущыIагъэр пщым дэгущы­Iэна?! Пщым ыпашъхьэ Сарэ ныбжьи щыгущыIагъэп, щышхагъэп, щытIысыгъэп, ипсэогъу игъусэу лъэхэхьагъэп. ЗэрэIэпцIэ-лъапцIэу, хымэ къуаджэу зи нэIуасэ зыщыримыIэм ищагу къэлапчъэ Iуихи Сарэ Iууцуагъ. НысакIэм ищытыкIэ зэрэмытэ­рэзыр щэр зыщэрэ машинэу фермэм къикIыжьырэм исым къылъэгъугъ. Ар Шъэотыкъ Рус­лъан арыгъэ. Ащ машинэр къы­гъэуцуи къеупчIыгъ: «Сыда, сшыпхъу, мыщ узфыщытыр?» Сарэ игуащэ изытет лIым зыфеIуатэм, ар сымэджэщым зэ­рищэщтым фигъэхьазырынэу къыриIуи, IукIыгъ. Сарэ унэм къихьажьыгъ шъхьаем, зыдэ­мыгущыIэрэ гуащэр зэригъэ­хьазырыщтыр ымышIэзэ Рус­лъан чылэмкIэ фельдшерэу КIуашъэ Розэ игъусэу къы­гъэзэжьыгъ. Розэрэ Рус­лъанрэ джаущтэу Щащэ сымэ­джэ­щым ащэ…

Сарэ хьакум пхъэ рилъхьэзэ ипщ унэм къихьажьыгъ. «А Сар, оргущэ машIо пфишIыхьана хьа­кум, ныом зегъэшIожьы», — сэмэркъэу тIэкIуи хэтэу къеIо, ныоу зыфиIорэм рыкIуагъэри ымышIэу. А чIыпIэм Сарэу укIытэм ыхьырэр тIэкIу ыгукIэ къэгушIо, зэреIожьы: «Ащ фэ­дэхэр сымышIэшъунхэу сипщ шIошIымэ синасып, сшIэ­шъу­рэ­мэ язэгъын».

Бэрэ пэмы­лъэу фельдшерым къыгъэзэ­жьыгъ гуащэм ищы­гъынхэр ыIыгъ­хэу.

Сарэ иунэ­гъуа­кIэ ищыIа­кIэ­кIэ ар апэрэ мэфагъ. А мафэм къыкIэлъыкIогъэ мэфабэхэм, мэзабэхэм, илъэсыбэхэм Хъут лIа­къом Сарэ инэ­бгырэ мафэу игъа­­шIэ къехьы.

Адыгэ шэн-хабзэхэм, зекIо­кIэ-шIыкIэ амалхэм Сарэ игъа­шIэм арыгъуазэзэ мэ­псэу.

Сарэ ипщ ыш ыкъо зэфы­къом, сымаджэу, операцие ужым унэм исыгъ. Iоф хьылъэ ышIэным иIоф тетыгъэп, ау ежь ипщы­къошхо ифэIо-фа­шIэхэр аухыфэкIэ непэ щэ ыгъашхэщтыгъэх къин зиIэ унагъори къекIуа­лIэ­хэрэри. Унэм щы­пщэрыхьэти, Алый иунэкъощмэ ар афищэщтыгъ. ЛIакъом къиныбэу пэкIэкIыгъэхэм Са­рэ зэращыхъупхъагъэм мыр изы щыс ныIэп.

Сарэ хьэкIэ зещэным, Iэнэ зехьаным сыдигъуи фэ­къу­лаигъ. Яунагъо­кIэ цIыф кIуапIэхэу щытыгъэх. Игощэ дэхэшхоу Ща­щэ ышнахьыжъэу Тыркубый Америкэм къикIэу къызыкIокIэ, щагуми унэми Iэнэ шыгъэ ренэу ащызэIухыгъагъ.

Илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, джэджэхьаблэхэм яефэнд-хьаджэу Хъут Хъызыр Сарэ ихьэкIагъ. ИлъэкъоцIэгъоу зи­тхы­гъэхэр гъэзетхэм къары­хьэхэрэр зэригъашIэ шIоигъоу ыдэжь къэкIогъагъ. Хъызыр дзэм къулыкъу зыщыдихьыгъэ Оркъыжъэкъо Мурати зэригъэлъэгъу шIоигъоу, бэри щы­мысыщтэу къариIуагъ. Хъызыр непэ къызнэсыгъэми Сарэ къе­гъэунэфы, телефонкIи къыдэгущыIэ.

Нымрэ къомрэ зэфищэжьыгъэх

Сарэ гощитIу иIагъ. Джынэс зигугъу къэсшIыгъэ гощэ дэхэшхор Сарэ зыгъэнысагъэу, идахэ зыIуагъэу, исабыйхэр фэзыпIугъэр ары. Алый илъэси 5 ыныбжьыгъэр Щащэ ны къызыфэхъум, ыпэкIэ хъугъэхэр икъу фэдизэу ащ къышIэжьыщтыгъэхэп. Ау дэгъу дэдэу къышIэжьыщтыгъэр янэу зыхэ­кIыгъэр бэрэ къызэрэлъыкIощтыгъэр ары. Зэо тхъагъуи, гъэблэ дэгъуи хъурэп. Мы бэлахьмэ апкъ къикIэу Алый янэрэ ятэрэ зэшIокIодых. Алый зы­хэкIыгъэ янэм Чэбэ цIыкIукIэ еджэщтыгъэх. Ар сэ сянэкIэ ся­нэжъыгъ. Сэ сянэу Майи, ся­нэшэу Аслъани хьатикъоягъэх. Сянэжъ апэрэ лIэу Адэмыекъоу иIагъэм ахэр фыриIагъэх. Ся­нэрэ сянэшэу Аслъанрэ ятэ заом зыхэкIуадэм, зэш-зэшыпхъухэр такъыр хъугъэхэу ся­нэжъ Чэбэ цIыкIум ахэр игъу­сэхэу Хъут Хьаджмосэу Алый ятэм дэкIожьыгъ. Нахь тэрэзэу къэпIон хъумэ, Алый мыхэм анахьыкI.

Сэ сянэрэ Аслъанрэ хьати­къое лIым иягъэх, Адэмыекъо лIакъом щыщыгъэх. Чэбэ цIыкIур Хъут Хьаджмосэ зыдакIом, Алыйи, Алый ышнахьыкIэ цIыкIуитIуи къыфэхъугъэх. Сянэ­жъэу Чабэрэ Алый ятэрэ зызэгокIыжьхэм, Алый ышнахьыкIэ цIыкIуитIу гъаблэм хэлIыхьагъэх. Хьатыгъужъыкъуае сянэжъ псэупIэ фэхъу. Нэнэ Iэсэ, къэбзэ цIыкIоу, бзылъфыгъэ ныбжьыкIэ дахэу щытыгъ, ау насып иIагъэп. Хьатыгъу­жъы­къуаехэм сафэраз, синанэ ыгу амыгъэкIодэу зэдыщыIагъэх. Чэбэ цIыкIум ыгу екIугъагъэр илъфыгъэ Алыеу рамыгъэ­лъэгъущтыгъэр арыгъэ. Щащэу Алый зыкIэрысыгъэр щынэщтыгъ кIалэр янэ IукIэмэ, ежь шIу ымы­лъэгъужьынкIэ. Ары сыд фэдизрэ зылъэкIуи гугъэIэнэкIэу къызфанэщтыгъэр. Ащ илъфыгъэкIэ игуIэкIагъэр зымышIэрэ чылэм дэсыгъэп. Алый янэ рагъэшIагъэп, шIу ылъэ­гъуным иIоф тетыгъэп. Сарэ ишъхьэгъусэ янэ ыгу егъугъ, лъэшэу гупшысагъэ. Ежьыри сабыйхэр иIэба! Янэ-ятэхэм адэжь Сарэ зэкIом, мы къэбар мыпсынкIэр афиIотагъ. Нымрэ тымрэ апэ зи къы­раIуагъэп. Ау ащ ыужкIэ тыщым зэкIом, Сарэ ятэ къеушъыигъ. Тым игущыIэ кIэкIыгъэ: «Кушъэ зыфа­шIыгъэу бэныр зыфамы­тIыжьын щыIэп. Алый янэ зыгорэ къехъулIэмэ, ­ыкъошъ, къы­фаIопщын. Ымы­гъэежьмэ, «янэ ыгъэе­жьыгъэп» аIон. Ыгъэежь­мэ, «джы нэс тыдэ ущыIагъ?» къыраIон. Гъусэ шъузэфэхъуи ным шъулъыкIу».

Сарэ лIым дэжь къызэкIожьым, къэбарыр ри­Iожьыгъ. Алый хиIухьэрэ щымыIэу къезэгъыгъ. Сарэ игощэ Чабэм шIухьафтынхэр фызэIуегъакIэхэшъ, ным лъэкIох. Щагум къори нысэри зыдахьэхэм, гушIопкIахьэу ахэр къязыщэлIагъэхэм куозэ къэбарыр къызеIуатэм, ныо тхьа­мыкIэр зэхэфагъэ. Алый ным ечъалIи зыIэ­кIиубытагъ, кIалэхэри къы­деIэхэзэ, ныо цIыкIур къаIэтыжьыгъ. Зым адырэм риIожьзэ, чылэр къэ­кIуагъ. «А сикIэлэ дэхэ­шху, услъэгъужьыгъэмэ, непэ сылIэжьыми сырыраз», — еIо Чабэ.

Пчэдыжьым жьыкIаеу нэсыгъагъэхэти, мэфэ ре­ным къэтыгъэх. ШIухьафтынэу Сарэ гощэ цIыкIум фихьыгъэхэр ыбгъэ кIэлъхэу щысыгъ. «Непэ нахь мэфэ къин къэзгъэшIагъэм къыхэфагъэп», — къы­Iуагъ мэкIэ дэдэу Алый. «Сэ непэ нахь мэфэ гушIуагъо къэзгъэшIагъэм къыхэфагъэп», — къыпиIожьыгъ янэ. МэкIэ-макIэзэ цIыф­хэри нахь IэпIокIэ-лъэ­пIуакIэ хъужьыгъэх, унэм язакъоу къызенэжьхэм, Чабэ къэупчIагъ: «Шъукъэ­кIоныр хэта зыгу къэкIыгъэр?» Зэрэхъугъэр зэкIэ Алый къыIотагъ, джынэс къызэрэмыкIуагъэмкIи зэ­рэкIэгъожьырэр пигъэхъо­жьыгъ.

Мафэри пчыхьэ кIахэ хъугъэ, шIункIыри чылэм къыдэуцуагъ. Алый къэтэ­джыжьи «ТыкIожьынба, тян, игъоба? — мэкIэ дэ­дэу къэупчIагъ. — Джы бэ тесымыгъашIэу ре-
нэу уадэжь сыкъакIозэ ­сшIыщт». Машинэм зетIыс­хьажьхэм Алыий Сари зи къаIощтыгъэп, тIури щыIэныгъэм игъогу мыпсын­кIэу зытетхэм щашIыгъи, ща­шIын фэе лъэбэкъуми ягупшысэщтыгъэх. Ухэзымыгъэукъон уапэ къикIмэ зэрэнасыпыгъэр къагурыIощтыгъ…

Унэм къызехьажьхэм, Щащэ хьаку лъапсэм ­исыгъ. Сарэ пщыпхъум къыфишIыгъэ шIухьафтынхэр гощэшхом ригъэлъэгъугъэх, джэнэпхъитIум язырэм лъэпэдыкIэхэр гъусэ фишIыхи, «мыхэр, мам, гощэ цIыкIум къыпфысигъэхьыгъэх» ыIуи ритыгъэх. Джаущтэу Сарэ гощитIумэ азыфагу итыгъ.

Зыми емыупчIыжьырэ уахътэмрэ гъашIэмрэ ма­кIох. Мэфэ хьылъи псынкIи зэлъэкIох. ФишIэщтыр ар­мырэу, къэсымаджи пIэм хэгъолъхьэгъэ гощэшхом иуз хьылъэ Сарэ ыгу ыгъэцIыкIущтыгъ, ар зэрэфигъэпсынкIэщтым егупшысэщтыгъ. ЕджапIэм илъэскIэ зыкъаригъэтIупщи, гуащэм ифэIо-фашIэ­хэм зафигъэзагъ. Гуащэм ыш ефэндэу чылэмкIэ яIэгъэ ЯкIыкъо Хьисэ Са­рэ ипщ къыриIогъагъ: «Сы­дэу мы уинысэ цIыкIу гулъытэшхо иI, Хьаджмос». Сарэ игощэшхо идунай ыхъожьыгъ. Зишъхьэгъусэ зимыIэжь пщым иIофхэр ыухэу изакъоу къэблэчъэ­Iум Iус зыхъукIэ, Сарэ лъэшэу ыгу егъущтыгъ, ау зыдэмыгущыIэрэм римы­Iошъурэр ишIушIэхэмкIэ зэблихъущтыгъ. Уахътэр тешIэ къэс Сарэ ипщ нахь узыгъэлы мэхъу. Ишъхьэгъусэ зимыIэжьыр илъэситф хъугъэу Хьаджмоси идунай ыхъожьыгъ. Сарэ аужырэ илъэсым IофышIэ кIуагъэп, сымаджэм ынаIэ тетыгъ.

IофшIэныр регъэжьэ­жьы. Илъэс заулэ тешIагъэу дзэм къулыкъу щызы­хьыгъэ якIали къэкIожьы, нысэ цIыкIуи къафещэ. Алый янэ Чабэм лъэкIошъ, къещэ, Сарэ янэу Аминэт­ри къащэ. Ухэзымыгъэу­къощтыгъэ Юныс лIышхоу Сарэ ятэри иIэжьыгъэп. Сарэ ипсауныгъэ къыхэIагъэми, щытхъу пылъэу еджапIэм кIощтыгъэ, ау къорэлъф пшъэшъэ цIыкIур къазыфэхъум бэрэ Iоф ышIэжьыгъэп. Жъи кIи ящы­кIэгъэ IэпыIэгъур языгъэгъотышъугъэ Сарэ инэф зищыкIэгъэ цIыф­мэ аIуигъакIэу игъашIэ ­къехьы.

Хъупхъэным пае къэ­хъугъэ Алыий идунай ыхъожьыгъ. Алый имэфэ чъыIи, икъин дыджи Сарэ ыIэтыгъэх, кIочIэгъу зыфырикъужьыгъ. Ныбжьым ыгъэлэгъэ шъхьац фыжьыбзи, къиным зэригъэлъэгъэ кIышъуи къэзыгъэдэ­хэжьхэу, къэзыгъэбжьы­шIожьырэ дышъэпс гъуаткIор Iэзэгъупсэу ыгу лъа­псэ чIэсыгъэр ары. А ды­шъэпс гъуаткIор Сарэ Iэзэгъупс фэхъужьэу янэ-ятэмэ ятын лъэпIагъ. Ыгу инэфи, ыпсэ ифаби ежьыри Iэзэгъупсэу Сарэ ыты­шъугъэх.

Сарэ игъэшIэ гъогу ры­раз, Алахь лъапIэми фэраз. Жъышъхьэ мафэ хъу­нэу, игъо къэсмэ джэ­нэ­тыпчъэри Сарэ фызэ­Iуахынэу Тхьэ лъапIэм телъэIу.

Мэрэтыкъо Люд.