Къуаджэу Пщыжъхьаблэ ищытхъу язгъаIорэмэ къахэщэу ахэт Пщыжъ Мосэ. Нахьыбэхэм ар зэрашIэщтыгъэр КимэкIэ ары.
Янэу Сарэ джары зэреджэщтыгъэр. Пщыжъ Мосэ Билъэустэн ыкъом ичIыпIэгъухэм лъытэныгъэу фашIырэр епэсыгъэ шъыпкъ. Ар хъызмэтзехьэкIо пащэхэу Адыгэ Республикэм идышъэ фонд халъытэхэрэм зэращыщыр иIофшIагъэкIэ къылэжьыгъэу щыт. Инамыси, уасэу иIэри, чIыгум ыкIи пстэумэ анахь шъхьаIэу цIыфхэм шIулъэгъу мыухыжьэу афыриIэр ищыIэныгъэ гъогу кIыхьэ дахэу щыпхырищыгъэх.
ИныбжьыкIэгъур
Мосэ къин ылъэгъузэ къэтэджыгъэхэм, гъабли гъаи зылъэгъугъэ цIыфхэм ащыщ. КъызэплъэкIыжьмэ, икIэлэцIыкIугъом кIэхъопсыжьынэу, къылъыIэбэжьынэу, ащ фэдэ тхъагъо зылъэгъугъэ сабыйхэм ащыщэп.
Пщыжъ Мосэ мэкъумэщышIэ унэгъо къызэрыкIом 1937-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 5-м къихъухьагъ. Ащ ицIыкIугъо ыкIи ихэхъогъу илъэсхэр заом ыпэ-кIэ адрэ къэхъугъэ илэгъухэм афэдэу кIуагъэх.
Мосэ иныбджэгъухэм, икъоджэгъухэм къызэратхырэмкIэ, ицIыкIугъом зы мафэ горэм «ох-ох, сытхъагъ» ыIонэу ыгу къэкIыжьырэп. Зятэ иIэшIугъэ зыхэзышIэгъэ кIэлэцIыкIухэми ащыщыгъэп. Ыгуи ышъхьи етыгъэу хабзэм хьалэлэу фэлажьэу ыIозэ, лажьи-хьакъи имыIэу бзэгухьэ IофкIэ ятэу Билъэустэн аубыти дащыгъ ыкIи ныбжьи къыгъэзэжьыгъэп. Сарэ къинышхо къыфыкъокIыгъ, шъузабэу къэнагъ. Ишъхьэгъусэ загъэтIысым Мосэ илъэсиплI, Борисэ илъэситIу нахь аныбжьыгъэп, Мирэ джыри ныбэ илъыгъ. ЦIыфым къин къызфакIокIэ ымыщэчын щыIэп. Арын фае цIыфышъор Iужъу зыкIаIуагъэри. Сарэ бзылъфы-гъэ чанэу щытыгъ, ыгу ыгъэкIодыгъэп, ашхыщтымкIи ащыгъыщтымкIи исабыйхэр ыгъэхъопсагъэхэп, чэщи мафи имыIэу Iоф ышIэзэ ыпIугъэх, ылэжьыгъэх. ЩыIэныгъэм игъогу тэрэз тыригъэуцуагъэх.
Игъом мышхэу, ыгукIэ зыкIэхъопсырэ щыгъынри зыщимылъэшъоу охътэ макIэп Мосэ къекIугъэр. Ау къин зэпымычыжьмэ ыгу агъэкIодэу къэуцугъэп, гухэлъэу ышIыгъэр къыдэхъуным нэкъуакъозэ фэкIуагъ.
Къуаджэу Пщыжъхьаблэ илъэсибл еджапIэр тфы закIэкIэ къыщиухыгъ. Нэужым 1954-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэу Хьатыгъужъыкъое гурыт еджапIэр къызэриухыгъэм пае аттестатыр къызыщыратыжьыгъа-гъэр ащ щымыгъупшэу ыгу къинэжьыгъ. А гъэмэфэ дэдэм Пшызэ мэкъумэщ институтым чIэхьэгъагъ ыкIи 1959-рэ илъэсым инженер-механик сэнэхьат зэрэзэригъэгъотыгъэр къэзыушыхьатырэ дипломыр ыIыгъэу Кощхьэблэ районымкIэ колхозэу Кировым ыцIэ зыхьыщтыгъэм инженер шъхьаIэу агъэкIогъагъ.
ИIофшIэн илъэсхэр
ИсэнэхьаткIэ илъэситIуи Iоф ымышIагъэу ищыIэныгъэ къэгъэзэпIэ кIэкI фэхъугъагъ. Еджэркъуае иколхозэу «Путь к коммунизму» зыфиIощтыгъэм илэжьакIохэр зэкIэри зыхэлэжьэгъэхэ зэIукIэу яIагъэм зыкIыныгъэ ахэлъэу Мосэ хъызмэтшIапIэм ипащэу щыхадзыгъагъ. Краснодар дэт апшъэрэ еджапIэр къэзыухыгъэу, шIэныгъакIэхэр зэгъэгъотыгъэнхэм ыгукIэ фэщэгъэ кIалэр еджэркъуаехэм агу рихьыгъагъ. Цыхьэу къыфашIыгъэр къыгъэшъыпкъэжьыным пылъэу нахьыжъхэм шIэныгъэу яIэр, IофшIэнымкIэ амалэу аIэкIэлъыр игуапэу къызIэкIигъахьэщтыгъ, специалистхэм, механизаторхэм хъызмэтшIапIэм къыIэкIэхьэрэ техникакIэр аIэ къырагъэхьаным фэшI ишIуагъэ аригъэкIыщтыгъ, адеIэщтыгъ. А IэнатIэр илъэсих Iэпэ-цыпэ зэрихьагъ. ХъызмэтшIапIэм Iаджыри кIоу къыхэкIыщтыгъ. Ары пэпчъ нэм къыкIидзэщтыгъ лэжьакIохэм ящыIакIэ нахьышIу зэрэхъурэр, илъэс къэс чIыгулэжьыным икультурэ нахь зыкъызэриIэтыгъэр, цIыфхэм IофшIэным фыщытыкIэу фыряIэр зэрэзэхъокIырэр. Районым ипащэхэм ягуапэу ар къыхагъэщыщтыгъ.
ХъызмэтшIапIэм ипэщэ ныбжьыкIэ иапэрэ лъэбэкъухэм парткомым ибюро хэтхэм гущыIэ фабэхэр фаIогъагъэх: «Ныбджэгъоу Пщыжъым шэн дэгъу иI — пхъэшэныгъэ хэлъ, пшъэрылъэу афишIыгъэхэр зэрагъэцэкIагъэхэр уплъэкIужьыгъэным ишIыкIэшIухэр егъэфедэх, гущыIэу ытыгъэр дэх имыIэу егъэцэкIэжьы, шъыпкъагъэ хэлъ, кадрэхэм, IофышIэ къызэрыкIохэм дэгъоу афыщыт — зэкIэ а зэпстэур иIофшIэнкIэ IэпыIэгъу къыфэхъу ыкIи тапэкIи а лъэныкъохэм хэхъоныгъэхэр ягъэшIыгъэным фэшI парторганизациер тхьаматэм IэпыIэгъу фэхъун фае».
МэкIэ-макIэу колхозым хэхъоныгъэхэр ышIыщтыгъэх. Мэкъумэщ культурэхэм лэжьыгъэу къарагъэтырэм, былымхъуным ишIуагъэу къакIорэм ахахъоу ыублэгъагъ. ЯтIонэрэ илъэс IофшIэгъум кIэухэу фэхъугъэхэм атегъэпсыкIыгъэу лэжьыгъэр къэралыгъом етыгъэнымкIэ планэу яIагъэр колхозым ыгъэцэкIагъ, цIыфхэм ялэжьапкIэ нахьыбэ хъуи, жьы къащэжьыгъ.
Игъэхъагъэхэр
Пщыжъ Мосэ илъэхъан къоджэдэсхэмрэ къутырдэсхэмрэ ящыIакIэ электричествэмрэ радиомрэ пытэу хэуцогъагъэх, урамхэр зэтегъэпсыхьэгъэнхэм фежьэгъагъэх, колхозым къыхиубытэрэ псэупIэхэр зэзыпхыхэрэ гъогухэм мыжъуакIэр атыратакъоу, зэтырагъэпсыхьэхэу рагъэжьагъ.
ХъызмэтшIапIэм зыкъиIэтыжьэу ыублэгъагъ, колхозым хэтхэм акIуачIэ яцыхьэ телъыжьэу хъугъагъэ. Ау ипсауныгъэ изытет ыпкъ къикIэу Пщыжъ Мосэ колхоз тхьамэтэ IэнатIэм къыIуащыжьи, хэкум мэкъу-мэщымкIэ и ГъэIорышIапIэ инженер шъхьаIэу къащэжьыгъагъ. Нэужым, ипсауныгъэ нахьышIу зэхъужьым, икIэрыкIэу КПСС-м и Кощхьэблэ райком иунашъокIэ колхозэу Кировым ыцIэ зыхьырэм тхьаматэу ыгъэкIожьы-гъагъ. КъызэрыкIоу щымытыгъэхэ илъэси 9-м къыкIоцI хъызмэтшIапIэм ипэщэ IэнатIэ зэрихьагъ, нахьышIум ылъэныкъокIэ бэ ышIэн ылъэкIыгъэри.
IофшIэн дисциплинэр гъэпытэгъэным Мосэ ишъыпкъэу Iоф дишIагъ, илъэс къэс мыпсэумылажьэхэр нахь макIэ хъущтыгъэх, гурыт еджапIэр къэзыухыгъэ ныбжьыкIэхэр нахь ягуапэу трактор бригадэхэм, фермэхэм IофышIэ кIохэу аублагъ. А уахътэм шIыкIэ-амалыкIэхэм атегъэпсыкIыгъэу механизированнэ шIыкIэкIэ мэкъумэщ продукциер къэгъэкIыгъэныр нахь игъэкIотыгъэу агъэфедэу рагъэжьэгъагъ. Былымхъуным иIофи зыкъиIэтыщтыгъ. Колхозым стипендие аритызэ ныбжьыкIэхэр егъэджэгъэнхэм иIофи къырахьыжьэгъагъ. Апшъэрэ еджапIэм ыуж ахэм колхозым испециалистхэм ясатырхэр къагъэбаищтыгъэх, зиIофшIэн шIу зылъэгъурэ механикхэр, зоотехникхэр нахьыбэ хъугъагъэх.
1977-рэ илъэсым игъэтхэпэ мазэ Мосэ ищыIэныгъэ инэкIубгъуакIэ къызэIухыгъэ хъугъэ: Натырбые иэфир-дэгъэшI совхоз-заводэу «Элит» зыфиIорэм идиректорэу агъэнэфагъ. Ащ ыуж илъэс зэкIэлъыкIохэм хъызмэтшIапIэм зэхэщакIэу иIэм зэхъокIыныгъэхэр фэхъущтыгъэх, ау ренэу Пщыжъ Мосэ хадзыжьызэ, пенсием окIофэ совхоз-заводым игенеральнэ директорыгъ. А IэнатIэр зегъэтIылъ уж зипэщэгъэ племзаводэу «Элитым» лъэуж дахэ къыщигъэнагъ. Ар кIэщакIо фэхъуи, псэупIэр зэтырагъэпсыхьагъ. Поселкэу Майскэм культурэм и Унэ ыкIи хьакIэщ щагъэпсыгъэх, сымэджэщ къыщызэIуахыгъ. АмалышIухэр зэраригъэгъотыгъэхэм фэшI поселкэм щыпсэухэрэр непэ нэси Мосэ инэу фэразэх.
ТыдэкIэ зигъэзагъэми, сыд фэдэрэ пшъэрылъ фашIыгъэми щытхъу хэлъэу ыгъэцакIэзэ Пщыжъ Мосэ къырыкIуагъ. Илъэс 40-м ехъоу тхьамэтэ IэнатIэр зыгъэцэкIагъэм иIофшIагъэ ифэшъошэ уасэ къыфашIыгъ, анахь тын лъапIэхэр къыфагъэшъошагъэх: IофшIэным и Быракъ Плъыжь иорден, Октябрьскэ революцием иорден, Зэкъошныгъэм иорден, орденэу «Знак Почета» зыфиIорэр ыкIи нэмыкIхэр. Ар Адыгэ Республикэм мэкъумэщ къыдэгъэкIынымкIэ изаслуженнэ IофышI. «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр къыфагъэшъошагъ. Кощхьэблэ районымкIэ поселкэу Майскэм, Шэуджэн районым яцIыф гъэшIуагъ. Игупсэ къуаджэу Пщыжъхьаблэ изы урам Мосэ ыцIэ ехьы.
Мосэрэ ишъхьэгъусэу Сарэрэ пшъэшъиплIырэ зы кIалэрэ зэдапIугъ. ПIуныгъэ-гъэсэныгъэ тэрэз яIэу псэунхэм ахэр фагъэсагъэх.
ЖъоныгъуакIэм и 5-м Пщыжъ Мосэ Билъэустэн ыкъом ыныбжь илъэс 85-рэ хъугъэ. ЦIыфым IэнатIэ ыIыгъэу ищыIэныгъэ къырыкIуагъэр арэп мэхьанэ зиIэр, ицIыфыгъэ зыфэдэр ары нахь. ИIофшIэнкIэ гъэхъагъэу иIэхэм адакIоу цIыфхэм шIоу афишIагъэр гъунэнчъ, ащкIэ лъэшэу Пщыжъ Мосэ фэразэх, игугъу дахэкIэ ашIы, ащыгъупшэрэп.
Пщыжъ Мосэ фэгъэхьыгъэу иныбджэгъухэм,
икъоджэгъухэм атхыгъэхэр къызфигъэфедэзэ тхыгъэр
зыгъэхьазырыгъэр
КIАРЭ Фатим.