ЗэлъашIэрэ адыгэ шIэныгъэлэжьэу Аулъэ Пщымафэ фэбгъэдэн е ебгъэпшэн гори Темыр Кавказым иархеолог-ушэтакIохэм ахэтэп.
Iофыр икIасэу, ыгуи ыпси фэгъэзэпагъэу, чIым бгъэкIэ хэлъэу илъэсыбэхэм экспедициеу зыхэлэжьагъэхэм шIогъэшхоу къатыгъэм тихэгъэгукIэ мыжъо лIэшIэгъум иапэрэ къэгъотакIохэм ыкIи ушэтакIохэм ясатырэ хэхыгъэ ар тыригъэуцуагъ. ЧIытIын, губгъэ лъыхъон-къэгъотынхэм ащ илъэс 35-рэ атыригъэкIодагъ, къушъхьэ Закубаньем къыщыхигъэщыгъ ыкIи къыушыхьатыгъ мыжъо лIэшIэгъум исаугъэт 85-рэ фэдиз.
Аулъэ Пщымафэ гъэтхапэм 1927-рэ илъэсым Адыгеим ит къоджэшхоу Хьакурынэхьаблэ къыщыхъугъ, мэкъумэщышIэ унагъо щапIугъ. Къоджэ гурыт еджапIэр къызеухым, еджэныр Мыекъопэ кIэлэегъэджэ институтым щылъигъэкIотагъ, 1948-рэ илъэсым П. Аулъэм Ростов дэт къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къыухыгъ, тарихъымкIэ диплом къыратыгъ, лъэпкъ гъэсэныгъэм исистемэ илъэси 10-рэ Iоф щишIагъ.
1957-рэ илъэсым Аулъэ Пщымафэ Грузием аспирантурэм щычIэхьагъ. Хэку гупсэм итарихъ ыкIи иэтнографие лъэш дэдэу зэрэдахьыхырэм, ежь сэнаущыгъэ гъэшIэгъонэу хэлъыр — ушэтэкIо-къэгъотэкIо чанэу зэрэщытыр къагъэнэфагъ. Иапэрэ (ежь ишIоигъоныгъэкIэ) тIынхэм ушэтын инхэм къыфащагъ: лъыхъощтыгъ ыкIи ижъырэ саугъэтыбэ къыхигъэщыгъ.
1958-рэ илъэсым аспирант ныбжьыкIэм палеолитым епхыгъэ саугъэтыр станицэу Абадзехскэм пэмычыжьэу къыщыхигъэщыгъ ыкIи Темыр Кавказ шъолъырымкIэ ар мэхьанэ зиIэ Iахьэу хъугъэ, ижъырэ цIыфым ипсэукIагъэр, икультурэ зэкIэ къэзыIуатэщтыгъ. Пщымафэ мы саугъэтым Iофышхо дилэжьыгъ, мыжъо Iэмэ-псымэхэу зыго-
рэм ебгъэпшэнэу щымытхэр зэфэшъхьафыбэу къащиугъоигъ. Абдзэхэ ижъырэ цIыф уцупIэм иматериалхэмкIэ П. О. Аулъэм 1960-рэ илъэсым кандидат диссертациер къыушыхьатыгъ. 1963-рэ илъэсым имонографиеу «Абадзехская нижнепалеолитическая стоянка» зыфиIорэр къыдэкIыгъ, ар шIэныгъэлэжь-ушэтакIом итворчествэ зэрэзэтеуцорэм ишыхьатыгъ.
1960-рэ илъэсым къыщыублагъэу, опсэуфэкIэ, Аулъэ Пщымафэ Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым археологиемкIэ исектор иIофышIагъ, отделым ипэщагъ.
1961-рэ илъэсыр П. АулъэмкIэ гъэбэжъулъагъ: зыфэдэ щымыIэу, Кавказым ащ пеIэн имытэу ижъырэ цIыфым игъочIэгъ псэупIэ зэхэт Гупсскэ къушъхьэтIуакIэм къыщыхигъэщыгъ. Ижъырэ цIыфэу неандертальцэм икъупшъхьэ-лъашъхьэхэр мыщ бэу къыщычIихыгъ, анахьэу Баракъае гъочIэгъым. Аулъэм иIофшIагъэ ихьатыркIэ зэрэдунаеу ижъырэ цIыфым итеплъагъэр, ар зэрэзэхэлъыгъэр палеоантропологхэм щагъэунэфыгъ, П. Аулъэм иIофшIагъэхэр дышъэ фондым иIахь лъапIэх. Пшызэ ижъырэ уцупIэхэри Пщымафэ ленинградскэ шIэныгъэлэжьхэр игъусэхэу къыхигъэщыгъэх ыкIи къыушыхьатыгъэх. Мы Iофышхо лэжьыгъэр ылъапс (зэхэт) автор куп зэдыряе монографиеу «Неандертальцы Гуппского ущелья на Северном Кавказе» (1994), мыр шIэныгъэлэжьым иаужырэ IофшIагъ.
Пщымафэ къыгъоти, къыушыхьатыгъэ мыжъо Iэмэ-псымэ-хэм яколлекцие Темыр КавказымкIэ анахь ин ыкIи уасэ зиI (пкъыгъо 200000 хэхьэ) ыкIи Урысые ФедерациемкIэ анахь мэхьанэ зыфашIырэ. Мы угъоигъэхэм ащыщ пкъыгъохэр АР-м и Лъэпкъ музей имызакъоу, къалэу Москва и Къэралыгъо тарихъ музей ыкIи Тбилиси и Къэралыгъо музей ачIэлъых.
П. Аулъэм иугъоигъэхэр зэкIэ зэхифыгъэх, зэхигъэушъхьафыкIыгъэх, мыжъо Iэмэ-псымэ мин пчъагъэр къытхыхьагъ, джарэу ышIэрэр ыгъэцэкIэпэныр къыдэхъущтыгъ. ЗэлъашIэрэ археолог-ушэтэкIошхоу П. О. Аулъэм иIофшIагъэхэм сыдигъуи специалистхэм, студентхэм ыкIи аспирантхэм, палеолитым дэлажьэхэрэм зафагъазэ.
Адыгэ археологышхоу Аулъэ Пщымафэ инаучнэ статьяхэр къыдэкIыгъо зэфэшъхьафхэм къащыхиутыгъэх. Тхылъэу «История народов Северного Кавказа с древнейших времен до конца ХVIII в.» (М., 1988) зыфиIорэр гъусэ нэбгыритIу иIэу къыдигъэкIыгъ, ащ щыщ шъхьэ инэу «Палеолитические охотники и собиратели» зыцIэр.
ШIэныгъэлэжь цIэрыIоу Аулъэ Пщымафэ лъэныкъуабэкIэ научнэ IофшIэгъэшхо иI. Ащ игулъытэкIэ научнэ-ушэтэкIо институтым ренэу сборникэу «Вопросы археологии» къыщыдагъэкIы хъугъагъэ, ащ ежь Пщымафэ иредакторыгъ, къыдэхьэрэ тхыгъэхэмкIэ пшъэдэкIыжь зиIэ редакторыгъ, рецензиехэр, статьяхэр бэу къыщыхаутыщтыгъэх. Аулъэм методическэ IэпыIэгъухэри хэкум иеджапIэхэм якIэлэегъаджэхэм апае, адыгэхэм ятарихъкIэ статьяхэр этнографиемкIэ, топонимикэмкIэ, этнонимикэмкIэ бэу къыдигъэкIыгъэх. Археологие IофшIэнышхом готэу илъэсыбэрэ Адыгеим мэхьанэ зиIэ ихъугъэ-шIагъэхэмкIэ тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх.
Аулъэ Пщымафэ чанэу археологхэм я Всесоюзнэ конференциехэм — Крупновскэ еджэнхэм ахэлажьэщтыгъ. Идокладхэр дэгъугъэ шапхъэ зиIэхэкIэ дунэе форумхэм тIогъогогъо ащыхагъэунэфыкIыгъэх. Хэкум ыкIи хэгъэгум яобщественнэ щыIакIэ чанэу зэрэхэлажьэу ыкIи гъэхъэгъэ инхэр тарихъ наукэм зэрэщыриIэм апае медалэу «За доблестный труд» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъ.
П. Аулъэм тыгъэгъазэм, 1991-рэ илъэсым ищыIэныгъэ ыухыгъ, илъэс 64-рэ ныIэп къыгъэшIагъэр, гушъхьэкIэн бай къыщинагъ.
ШэкIогъум и 30-м, 1992-рэ илъэсым РАН-м материальнэ культурэмкIэ и Институт адыгэ шIэныгъэлэжь-археологэу П. О. Аулъэм ишIэжь агъэлъапIэу шIэныгъэ еджэнхэр Санкт-петербург щызэхищэгъагъэх. Ащ къиIотыкIын ыкIи доклад зэфэшъхьафхэу Аулъэм инаучнэ IофшIэгъэшхо кIэзыгъэтхъыгъэхэр къыщашIыгъэх. Къалэу Мыекъуапэ, зыщыпсэугъэ унэу урамэу Краснооктябрьскэм тетым, мыжъобгъу къыщыфызэIуахыгъ, «1966-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1991-рэ илъэсым нэс мыщ АдыгеимкIэ апэрэ археологэу П. О. Аулъэр щыпсэугъ» ащ тетхагъ.
ЩыIагъэмэ, лIы гъэсэгъэшхом ыныбжь илъэс 95-рэ хъущтыгъэ.
Мамырыкъо Нуриет.