Адыгеим къэралыгъо гъэпсыкIэ зигъотыгъэр мыгъэ илъэси 100 мэхъу. А щыIэкIакIэм зэхъокIыныгъэшIоу къыздихьыгъэхэм зэу ащыщ Адыгэ шIэныгъэ-ушэтыпIэ институтыр щыIэ зэрэхъугъэр. Илъэси 100 Iэпэ-цыпэм лъыкIахьэ ар загъэпсыгъэр.
Театрэр щыгъынпылъапIэм къыщежьэмэ, шIэныгъэ институтым иIофшIэн тыда къызщежьэрэр? Мы упчIэмкIэ зыфэдгъэзагъ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм инаучнэ тхылъеджапIэ ипащэу Бэгъушъэ Нэфсэт.
— ИкIыгъэ я XX-рэ лIэшIэгъум икъежьапIэ адыгэхэм ятарихъ мэхьанэ зиIэ зэхъокIыныгъэхэр социальнэ-экономикэмкIэ, культурэмкIэ щыIагъэх, — къеIуатэ ащ. — ШэкIогъум и 21-м, 1924-рэ илъэсым апэрэ научнэ организациеу «Общество изучения Адыгейской автономной области» зыфиIорэр зэхащэгъагъ. Ар зыпшъэ ифагъэхэм ыкIи чанэу мы Iофым хэлэжьагъэхэм ащыщыгъэх Сихъу Сэфэрбый, Наурзэ Ибрахьимэ, Iэшъхьэмэфэ Даутэ, Цэй Ибрахьимэ, нэмыкIхэри.
Обществэр зыщыIэгъэ уахътэм бэ Iофэу зэшIуихыгъэр адыгэ лъэпкъым икIэн фольклорымкIэ, этнографиемкIэ ыкIи археологиемкIэ угъоигъэнымкIэ ыкIи ухъумэгъэнымкIэ. Обществэм апэрэ тхылъеджапIэр зэхищэгъагъ, ащ Iофышхо адыгэм итарихъ итхыгъэ документхэр угъоигъэнхэмкIэ ышIагъ.
Обществэм гухэлъыбэ зыфишIыжьыщтыгъ: адыгабзэр куоу зэгъэшIэгъэныр, грамматикэр зэхэгъэуцогъэныр ыкIи лъэпкъым итарихъ тхыгъэ къыдэгъэкIыгъэныр. Ау мыщ фэдизыр лэжьыгъошIугъэп, ар къагурыIоу обществэм хэтхэр кIэдэущтыгъэх шIэныгъэ лэжьэпIэ ин зэхэщэгъэным, ащ фэдэ гухэлъым щагъэгъозагъ Адыгэ хэку исполкомыр. ЩыIэныгъэ пшъэрылъыбэр зэшIозыхын зылъэкIыщт Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтыр краеведениемкIэ чъэпыогъум и 29-м, 1929-рэ илъэсым щыIэ хъугъэ. Обществэм краеведениемкIэ ыугъоигъэ материалхэр ылъапсэу институтым итхылъеджапIи иIофшIэн ыублагъ.
— ТхылъеджэпIэ ныбжьыкIэм сыда анахьэу ышIэн, зэшIуихын фэягъэр?
— Анахь гъунэ зылъифын фэягъэр институтым иIофышIэхэм яшIэныгъэ- ушэтын Iофхэр лъагъэкIотэнхэмкIэ АдыгеимкIэ тхылъ фондыр гъэхьазырыгъэныр, ящыкIэгъэ литературэр яплан тетэу аIэкIэгъэхьэгъэныр, хэутыгъэ произведениехэр — документхэу мэхьанэ зиIэхэр къызIэкIэгъэхьэгъэныр. Джа зэкIэмкIи институтым иIофышIэхэм яшIоигъоныгъэхэр къыдалъытэщтыгъэх. Ау Хэгъэгу зэошхоу къежьагъэм ехьыжьэгъэ Iофыр — институтым ыкIи тхылъеджапIэм ягухэлъхэр къызэтыриIэжагъэх.
— Адэ, сыдэущтэу а машIом тхылъеджапIэр ехъулIагъа?
— ГухэкI, ау къиныр къыпфакIомэ, уицунтхъэщт. Оккупацием илъэхъан институтым утынышхо тещагъэ хъугъэ, уасэ зиIэ тхылъхэр, архивыр ашIокIодыгъэх.
— Сыдигъуа институтым иIофшIэн зыпидзэжьыгъэр, нэбгырэ тхьапша Iоф щызышIэщтыгъэр, тхылъеджапIэм сыда къырыкIуагъэр?
— Мэзаем и 9-м, 1945-рэ илъэсым Адыгэ хэку советым инароднэ депутатхэм ягъэцэкIэкIо комитет иунашъокIэ Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтыр зэтырагъэпсыхьажьыгъ ыкIи Iоф щызышIэщт нэбгырэ 11-м яштат агъэнэфагъ, мы пчъагъэм щыщэу зы нэбгырэ тхылъеджапIэм ипэщагъ. Джа уахътэм къыщегъэжьагъэу непэ къызнэсыгъэм титхылъеджапIэ Iоф ешIэ. Ар институтым ишIэныгъэ, иIофшIэн епхыгъ.
— ТхылъеджапIэр джырэ мафэхэм сыд фэдэу зэхэта, ифонд хэхъуагъа?
— Непэ тхылъ шъхьаIэхэмкIэ фондыр мин 40-м ехъу. Ащ хэлъым инахьыбэр научнэ литературэр ары: бзэшIэныгъэр, фольклорыр, литературоведениер, тарихъыр, этнографиер, археологиер ыкIи егъэджэн IэпыIэгъухэр, гъэзетэу, журналэу къыдэкIыхэрэр. Тифонд 3-у зэхэт: тхылъхэр, хъарзынэщыр ыкIи уасэ зиIэ пкъыгъохэр.
— Сыд фэдэ тхылъхэр ара анахь мэхьанэ зиIэхэр?
— Я 18 — 20-рэ лIэшIэгъухэм къыдэкIыгъэхэм осэшхо яI. Мыхэм ащыщых къыдэкIыгъо купхэу «Материалы для истории черкесского народа» зыфиIохэу Краснодар 1927-рэ илъэсым къыщытырадзагъэхэр. Ахэр «Черкесы» Н. Дубровиным, «Кавказские горцы» Я. Абрамовым, «Черкесия» Л. Люлье, «Последний год войны Черкесии за независимость 1863 — 1864 гг.» А. Фонвиль атхыгъэхэр ары.
— Тхылъ фондым нэмыкIэу тхылъеджапIэм хъарзынэщ фонд иI, ар сыд фэда?
— Институтым шIэныгъэмкIэ иIофышIэхэм экспедицие зэфэшъхьафхэм къащаугъоигъэхэр зэкIэ фольклорымкIэ ыкIи тарихъымкIэ хъарзынэщым хэлъых. Институтыр зызэхащагъэм къыщегъэжьагъэу аугъоигъэ пстэуми ар къагъэпсы. Фольклор фондыр зэкIэ тыдэрэ чIыпIи къырахыгъэ материалхэр зыщызэIугъэкIагъ: папкэхэм адэлъых, 178-рэ мэхъух, ар единицэ ухъумэгъэ 10000-м нахьыб. Тарихъ фондыр папкэ 55-рэ зэрэхъурэр, единицэ 300 фэдиз хэхьэ. ТитхылъеджапIэ институтымкIэ шIэныгъэлэжьыбэм яунэе архивхэр ыкIи Iэпэрытхыхэр хэлъых. ГущыIэм пае, хэку краеведческэ музеим иапэрэ директорыгъэу Наурзэ Ибрахьимэ, КIубэ Щэбанэ, ЗекIогъу Уцужьыкъо, Хъут Щамсудинэ, Шъхьэлэхъо Абу, нэмыкIхэми алэжьыгъэр.
— ТхылъеджапIэм ифонд зыцIэ къепIон плъэкIын лъэныкъо гъэшIэгъонэу сыда джыри хэтыр?
— Музыкальнэ фондыр анахь гъэшIэгъон ыкIи байхэм ащыщ. Мыщ хэхьэх Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе- Щэрджэсым иорэдусхэм, тхыдэIуатэхэм къаIохэзэ атхыжьыгъэхэр. Тифонд кассетэ 700-м нахьыбэ, единицэ 9000 фэдиз хэлъ. Ахэм азыныкъор электроннэ шапхъэм едгъэкIугъ. Джащ фэдэу тхылъ фондри электроннэ шIыкIэм тетщагъэх.
— Хэта тхылъеджапIэм анахьэу Iоф зыдишIэхэрэр, ба цIыфэу къышъоуалIэрэр?
— АРИГИ-м ишIэныгъэ тхылъеджапIэ культурнэ кIэн лъапIэр зыщаухъумэрэ ыкIи тхылъ къэбарым игупчэ ин. ТхылъеджапIэм тиинститут ишIэныгъэлэжьхэм ямызакъоу, Адыгеим иеджэпIэшхохэу АКъУ-м ыкIи МКъТУ-м якIэлэегъэджэ-шIэныгъэлэжьхэм, аспирантхэм, студентхэм ыкIи зэкIэ Темыр Кавказым ис гъэсагъэхэу шIэныгъэхэм зыфащэхэрэм зыкъыфагъазэ, тигуапэу, тиамал къызэрихьэу Iоф адэтэшIэ, ахэр наукэ зэфэшъхьафхэмкIэ тэгъэгъуазэх.
— Джыри зы упчIэ, Нэфсэт. Шъо тхылъеджапIэм иIофышIэ нэбгыритIу шъохъу — оры ыкIи библиографэу Хьасэнэ Къутас. Сыд фэдэ IофшIагъа шъуиIэр хэушъхьафыкIыгъэу?
— УпчIэ дэгъу. ТиIофшIэн шъхьаIэ пхырытщызэ, тиамал къызэрихьэу узыгъэгъозэрэ тхылъхэр, гущыIэм пае, тиинститут илъэс 90-рэ зэхъум библиографическэ указателыр, джащ фэдэу тишIэныгъэлэжьхэу Цуекъо Нэфсэт имэфэкIкIэ ищыIэныгъэ ыкIи итворческэ IофшIагъэкIэ тхылъ афэдгъэхьазырыгъ. КъэсIон слъэкIыщтыр Iофышхо титхылъеджапIэ зэрэчIэлъыр, тегугъоу ащ тызэрэдэлажьэрэр ары.
— Опсэу, Нэфсэт, гущыIэгъу укъызэрэтфэхъугъэмкIэ.
Мамырыкъо Нуриет.