Лъапсэ

2021-рэ илъэсымкIэ журналистикэм ылъэныкъокIэ Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ ишIухьафтын телерадиокомпаниеу «Адыгеим» щагъэхьазырыгъэ проектэу «Лъапсэр» къизыхыгъэхэм ащыщ. Ащ дэлэжьэрэ купым хэтхэу ТIэшъу Светланэ, Беданэкъо Замирэ, Шъэджэшъэ Азэмат, Александр Никановым щытхъур къалэжьыгъ.

Илъэсныкъо хъугъэу Къэралыгъо телерадиокомпаниеу «Адыгеим» иэфир къэтын зэкIэлъыкIо гъэшIэгъонхэу проектым къыхиубытэхэрэр къехьэх. Ахэм республикэм ит адыгэ чылэхэм якъэбар, лIакъоу ащыпсэухэрэр зыфэдэхэр, тарихъэу къяшIэкIыгъэр къыраIотыкIы. Куоу къыхэлэжьэрэ пстэуми къашIэжьырэм хэзыгъэ фэмыхъоу къызэратыжьыщтыр зыгъэцакIэхэрэм япшъэрылъ шъхьаI. Адыгеим къыщыхъугъэхэу, ау щымыпсэухэу, Урысыем ишъолъырхэм ащылажьэхэу, лъэпкъ гумэкI зиIэ купым щыщхэм проектыр ягукъэкI, ахэм ямылъку IэпыIэгъукIэ ащ дэлажьэх. «Лъапсэм» хэхьэрэ къэтын зэкIэлъыкIохэр охътэ кIэкIым къыкIоцI телевидением еплъы­хэрэм псынкIэу къыхагъэщхэу аублагъ, шIу алъэгъурэ, зажэхэрэ къэтынхэм ащыщ хъугъэх. ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэхэм анэмыкIэу ащ дэлэжьагъэх видеоинженерхэу ЛIыпIцIэ Адам, Ольга Ефимовар, графикэм ылъэныкъокIэ Аулъэ Аскэр. Мэкъамэм дэлэжьагъэр Ангелина Лаутеншлегер. Лъэпкъ мэкъа­мэр ылъапсэу проектым икъэтынхэм ащагъэфедэрэ орэдышъо 15 ащ къафигъэхьазырыгъ.

Армырми пшъэдэкIыжь ин зыхэлъ IофшIэн зэшIозыхыхэу Светланэрэ Замирэрэ проектэу «Лъапсэм» зыгъэпсэфыгъо мафэхэри аIихыжьыгъ. Ащ емылъытыгъэу къаугъоирэ лIэкъо, чылэ къэбархэм якуупIэ хэтхэу, лъэпкъым идышъэ кIэн къызэраухъумэжьырэр зэхашIыкIызэ, гурэ псэрэ рахьылIагъэу къэтын зэкIэлъыкIохэр тырахых, зэхагъэуцожьых, интернет ыкIи телевизионнэ амалхэр къызфагъэфедэхэзэ цIыфхэм анагъэсых. Непэрэ мафэм ехъулIэу адыгэ къоджэ 11-мэ афэгъэхьыгъэ къэ­тынхэр телевидением къыгъэлъэгъогъа­хэх. Ахэр — Джамбэчые, Гъобэкъуае, Очэпщые, Фэдз, Псэйтыку, Кощхьаблэ, Къэбэхьаблэ, Джыракъые, Афыпсыпэ, Улапэ, Джэджэхьаблэ афэгъэхьыгъэх. Джыри къоджитфымэ – Аскъэлае, Хьатыгъужъыкъуае, Хьакурынэхьаблэ, ХьакIэмзые, Тэуйхьаблэ атырахыгъахэу къэтынхэм язэхэгъэуцожьын дэлажьэх. ДжырэкIэ зэкIэмкIи лIэкъуи 160-рэ фэдизмэ афэгъэхьыгъэу «Лъапсэм» хэтэу къаIотэнэу хъугъэ. Ар агъэнэфагъэм изыщани икъурэп. IофшIэн гъэшIэгъон, IофшIэн игъэкIотыгъэ джыри апэ илъ.

ТIэшъу Светланэ, сыдигъокIи зэрихабзэу, телевидением IофшIэнэу щигъэцакIэрэм мэхьанэшхо ритызэ, зичэзыу проект гъэшIэгъонэу зыдэлажьэрэм иинагъэ, лъэпкъымкIэ мэхьанэу иIэр зэхыуигъашIэу къытегущыIэ:

«Къэтын пэпчъ сыхьати 10 — 12 -рэ тетэхы. Чылэ пэпчъ анахь лIэкъо инхэм къащыублагъэу зипчъагъэкIэ анахь макIэхэм анэсыжьэу ягугъу къэтэшIы. Пчэдыжьрэ сыхьатыр 6 — 7-хэм адэжь Мыекъуапэ тыдэкIы, зы чылэм зы ма­фэрэ игъэкIотыгъэу щытетэхы, пчыхьэм сыхьатыр 10-м адэжь тыкъэкIожьы. Нэбгырабэмэ таIокIэ, къоджэ псэупIэхэм япащэхэр лъэшэу IэпыIэгъу къытфэхъух. Хэлэжьэщтхэм ятелефонхэр къаIысэхышъ, лIэкъо лIыкIохэм сэ сшъхьэкIэ садэгущыIэ: тызтегущыIэщтхэр, зыщытетхыщтхэр, зиунэ тихьащтхэр, шъхьадж къыIотэщтым рыгъунэу — продюсер IофшIэн игъэкIотыгъэ пэублэм зэшIотэхы дэкIыгъор пкIэнчъэ мыхъуным фэшIыкIэ. Шъыпкъэ, ащ фэдэ зэ нэмыIэми къы­хэкIыгъэп. Тикъэтынхэм къахэлажьэхэрэм мэхьанэу иIэр къагурэIо, ашIолъапIэу лIэкъо къэбарэу аIэкIэлъымкIэ къыддэгуащэх. Адыгэ чылэхэм, адыгэ унагъохэм сыдигъокIи хьакIэр агъэлъапIэ, тыди дахэу къыщытпэгъокIых, щыгъу-пIастэр апэ ит. Пшъэрылъэу тиIэм елъытыгъэу лIакъоу тызхахьэхэрэм къежьапIэу афэхъугъэм икъэбарэу къашIэжьыхэрэр, къутэмэ пчъагъэу зэрэзэхэкIыгъэхэр, нэмыкI адыгэ къуаджэхэм е шъолъырхэм, IэкIыб къэралхэм кощынэу зэрэхъугъэ­хэмкIэ ятарихъ къятэгъэIуатэ. Мытхыгъэу, IорыIуатэкIэ къахэнэжьыгъэ лIэкъо, чылэ къэбархэу къытфызэIуахыхэрэр гъэшIэгъоных».

Проектыр зигукъэкI шIушIэ купым YouTube-каналэу «Gukhel» («Гухэлъ») зыфиIорэр агъэлажьэ. Ащ къихьэрэ къэтынхэу зы чылэ икъэбар къизыIотыкIыхэрэр сыхьатрэ ныкъорэ якIыхьагъэ­кIэ зэрэхъухэрэр. Ащ къыхахыжьырэ такъикъ тIокIыр телевидением зы къэтыгъокIэ лъэпкъыбзэ къэтынхэм яохътэ Iахьэу телеканалэу «Урысыер 1-м» пчэдыжьрэ щыриIэм къыщегъэлъагъо. Бэрэскэжъые пэпчъ сыхьатыр 10 хъункIэ такъикъ 26-рэ иIэжьэу «Лъапсэм» икъы­дэкIыгъо уахът.

Беданэкъо Замирэ «Къэбархэр» зыщызэрищэрэ тхьамафэм ыуж къыкIэлъы­кIорэ зыгъэпсэфыгъо мафэхэм «Лъап­сэм» хэхьэрэ къэтынхэм ятехын ащызэшIуихэу бэрэ къыхэкIы. «Уахътэрэ кIуачIэрэ пIызыхырэ проект, ау нахьыбэ тетхы къэс, тапэкIэ джыри ащ нахьыбэ къызэрэкIощтыр къыдгурэIо», — еIо Замирэ. Адыгэ Республикэм ит чылагъохэм язакъоми, тырахыщтыр къэтын 40-м къехъун фае. Хы ШIуцIэ Iушъо шапсыгъэхэр, Шъхьащэфыжь щыпсэухэрэр къазхэхъожькIэ, чылэгъо 60 икъущт. Проектыр зигукъэкI шIушIэ купым Къэ­бэртэе-Бэлъкъар ыкIи Къэрэщэе-Щэр­джэс республикэхэм якъэралыгъо телерадиокомпаниехэм зэзэгъыныгъэ ади­шIыгъэу, «Лъапсэм» хэхьэрэ къэтынхэр ткъош шъолъырхэм арыт адыгэ чылагъо­хэмрэ ащыпсэурэ лIакъохэмрэ афэгъэ­хьыгъэу арагъэшIы. АдыгеимкIэ къэтын пчъагъэу ашIыгъэр джырэкIэ зэкIэмэ анахьыб.

КIымафэр икIынышъ, мафэм хахъоу зиублэжьыкIэ, тепхынкIэ нахь IэшIэхы зэрэхъущтыр Беданэкъо Замирэ хегъэу­нэфыкIы:

«Сэ инстаграм нэкIубгъоу сиIэр игъэ­кIотыгъэу сэгъэфедэ. Зичэзыу чылэу зытесхыщтымкIэ цIыфхэм макъэ ясэ­гъэIу. Бэ къысфатхэрэр, нахь дэгъоу чылэм икъэбар къэзыIотэжьышъущтхэм ятелефонхэри къысфатхых. Мыекъуапэ ащытетхыжьэуи бэрэ къыхэкIы. Тыркуем ис адыгэхэри «адэ тадэжь шъукъэ­кIощтба?» аIошъ къатхэх. Къытэхъуапсэх ащ фэдэ проект тызэрэдэлажьэрэм. Ахэм къаIотэжьынэу лIэкъо къэбарэу ашIэрэр зэрэбэдэдэм щэч хэлъэп. Зытетхыгъэ чылэхэр залъэгъукIэ, джыри тызнэмысыгъэхэм ашIуабэ дашIэ, къытеох. Чылэхэм азфагу зэнэкъокъу къы­дахьэрэм фэдэу къысщэхъу. Ячылэ итарихъ агъэIунэу, ялIэкъо къэбархэр къядгъэIотэнэу зэкIэри фаех».

Мэфэ жъоркъым псы къэргъо чъыIэм кIэхъопсыхэрэм афэдэу проектэу «Лъап­сэм» икъэтын зэкIэлъыкIохэр Адыгеим щыпсэухэрэм афэхъугъэх. ТIэшъу Светланэ зы чылэ щытрихырэ, лIэкъо пчъа­гъэу зиунэ ихьэхэрэр къыIотэжьы хъумэ, телевизионнэ къэтынэу такъикъ 20 хъурэм зыпари къыщимыIогъахэм фэдэу къызэрэщыхъужьырэр бгъэшIэгъонэу щытэп. Арэу щытми, а къэбархэр зэрэ­кIыхьэхэр, зэрэбэр зымышIэхэрэмкIэ къэтынхэр ашIозэкIэупкIагъэхэу, ашIогъэшIэгъоных:

«Сыдэу передачэ шIагъуа тызэплъыгъэр!» — аIошъ бэхэр къысфытеох «Лъапсэм» зеплъыхэрэ нэужым, — игуа­пэу къеIотэжьы Светланэ. — Адыгэ телевидением къымыгъэлъэгъуагъэр ашIопередачэп. «YouTube-м ит сыхьатырэ ныкъорэ хъоу, нахь икъоу шъуеплъыжьын шъулъэкIыщт», — зясIокIэ цыхьэ къысфамышIырэм фэдэу къысшIошIы. Атесхы хъуми джа дэдэр ясэIо шъхьае, YouTube-м итым емылъыты­гъэу тэ тиадыгэ телевидение зэкIэ къыщагъэ­лъэгъонэу фаех. Тэ охътэ гъунапкъэхэр зэрэтиIэр агурысэгъаIо. Тесхырэ сыхьат 12-м елъытыгъэмэ, YouTube-ми сыхьатырэ ныкъорэ ныIэп къизгъэхьажьырэр. Мыхъужь хъумэ ар охътэ дэгъу, ау ащ такъикъ 20 хэпшIыкIыжьыныр къин дэд. Мэхьанэ зиIэ закI, сыдэущтэу «лъэпкъ тарихъым ианахь шъхьаIэр мыры, хэбгъэкIы хъущтыр мыдрэр ары» пIоу зэхэбдзыжьыщта?»

— Ары шъхьае, сыхьатрэ ныкъорэ зы къэтыным уедэIуным пае уахътэ уиIэу утIысыни, уеплъын фае. Арэу зыхъурэм, такъикъ тIокIыр тэ тиамалыр арышъ, сэ нахь къэсэштэ, — Светланэ къызэрэспэуцущтыр сшIэзэ есэIо.

— Дудь, Собчак якъэтын кIыхьэхэм шъуяплъыба?! ЗышIогъэшIэгъоныщтыр сыхьати, сыхьатитIуи еплъыщт. Чылэм дэсхэм ямызакъоу шIэныгъэлэжьхэри хэтэгъэлажьэх, Адыгэ Республикэм гуманитарнэ ушэтынхэмкIэ иинститут, Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей яIофышIэхэми зафэтэгъазэ. ГущыIэм пае, анахь лIэкъо Iужъухэу бжъэдыгъуи, кIэмыгуи къахафэхэрэм ащыщых Цэйхэр, зэкIэхэри зэрэшIэх, зы лIакъо текIы­гъэх. ЛIакъохэу чылэхэм ацIэхэр къызтекIыгъэхэр — Тэуйхьабл — Тэухэр, Хьакурынэхьабл — Хьакурынэхэр. Адэмые — гъэшIэгъон дэдэщт. Сэбаныкъохэр, Багъырэкъохэр, Шъэуатэкъохэр, Ащкъа­нэхэр — тыдэ къикIыгъэх? Ахэр а чылэр ары ныIэп зыщыпсэухэрэр. Джащ фэдэу Къэбэхьаблэхэр Къэбыхьэ Темрыкъо текIыгъэх. Ежь Темрыкъо зи текIыгъэп, пчъэIутым лъэкъуацIэр ритыгъагъ. Гъу­нэгъу лIакъом ылъэкъуацIэ зыштэжьыщтыгъэхэр къахэкIыщтыгъ, ахэми тарихъ гъэнэфагъэхэр апылъ. ЗэлъэкъоцIэгъу­хэр ятэжъхэм ацIэкIэ зэтрафыжьхэу, зы-къо­хэмкIэ ацIэ къыраIоу ахэтыгъэри макIэп. Джащ фэдэу Очэпщыи чылэ гъэшIэгъон дэд. Нэхаехэмрэ Кушъухэмрэ унэгъо шъэрышъэ хъоу дэсых. Шъхьэлахъохэр, Пщыдатэкъохэр, Делэкъохэр, нэмыкIэу къыхафэхэрэр — унэгъо 60 екъужьы. Чылэр зытекIыгъэ Очэпщ лIакъом щыщэу зы унагъо дэсыжь ныIэп. Къэтыныр Очэпщые щытетхы зэхъум къэбар гъэшIэгъон къытфаIотагъ. Илъэс 20-кIэ узэкIэIэбэжьмэ Къэрэщэе-Щэр­джэсым, Эрсакон щыщэу хы ШIуцIэ Iушъом кIощтыгъэ Очэпщ Мыхьамэт чылэм блэкIызэ, Очэпщые ыцIэ тетхагъэу гъогу напцэмкIэ къызелъэгъум, ылъэкъуацIэ зыхьырэ чылэм дэхьэгъагъ, илъэкъоцIэгъумэ аIукIэгъагъ, чэщ-зымафэрэ къыдэсыгъ зэхэхьащтхэу, зэрэшIэщтхэу аIуи, ау щыIэныгъэм ипэ­рыохъу горэхэм къадигъэ­хъугъэп. А Очэпщ Мыхьамэтыр Очэпщые фэгъэ­хьы­гъэ къэтыным YouTube-кIэ еп­лъи, ежь фэгъэ­хьыгъэ къэбарыри зэхихыжьыгъ, проектым ишIуагъэ­кIэ макъэ къаригъэ­Iужьыгъ, джы зэ­хэ­хьанхэу мэгу­гъэх. Ар зымыуа­сэ щы­Iэп».

«Лъапсэр» — чIэ зимыIэ псынэ­кIэчъэу хъугъэ. Зы къэбари къыхамынэным проектым Iоф дэзы­шIэхэрэр пылъых. Ау гъэшIэгъоныр — шIэныгъэлэ­жьэу къы­хагъэла­жьэхэ­рэри ашIэ­рэр зэрэмакIэм еуцолIэ­жьых. «Адыгэ Рес­публикэм гуманитарнэ ушэтынхэмкIэ иинститут иIофышIэхэу Шэу­джэн Тэмарэрэ Шъхьэ­лэхъо Дарикорэ Очэпщые фэгъэхьыгъэ къэтыным зыхэ­лажьэхэм, — къеIотэжьы Светланэ, — «къэтыным тыхэмылажьэзэ упчIэу тиIагъэм нахьи, нахьыбэ хъу­гъэ тызхэлажьэ ужым, — къаIожьы­гъагъ».

Нарт эпосыр ХьэдэгъэлIэ Аскэр зэритхыжьыгъагъэм фэдэу, адыгэ чылэхэм, адыгэ лIакъохэм апылъ тарихъыр игъэ­кIотыгъэу тхыжьыгъэн зэрэфаер «Лъап­сэм» къыгъэнэфагъ. Тинасыпышъ, Беданэкъо Замирэ къызэриIорэм фэдэу, чылэ, лIэкъо къэбархэр джыри къэзыIотэжьырэ нахьыжъхэр тиIэх:

«Ныбжь чъэпхъыгъэ зиIэхэр арых нахьыбэм лIэкъо къэбархэр къытфэзы­Iуатэхэрэр. Джыракъые фэгъэхьыгъэу Къэлэшъэо Январбый ялIэкъо тарихъ дэгъу дэдэу къыIотагъ, ащ фэгъэхьыгъэ Iэпэрытх тхылъи, ежь-ежьырэу зэхигъэ­уцуагъэу, иI. ДжэджэхьаблэхэмкIэ Мыгухэр къахэщыгъэх. ТэуйхьаблэкIэ — Тэу Аслъан, археологие шыхьатхэр игъусэжьхэу, Iуашъхьэхэм якъэбарырэ къа­чIахыгъэхэр зыфэдэхэмрэ — шIэныгъэ энциклопедие псау мэхъу ащ къы­Iуа­тэрэр. Афыпсыпэ щытетхы зэхъум, Тыркуаохэр, зы лIакъом щыщхэу, нэбгы­рэ 30 — 40 фэдиз хъухэу къэзэрэугъо­игъагъэх. ЛIэкъо чъыгыр сурэт шIыгъэу дэпкъым пылъагъэу яI. Ащ фэдэ апэрэу слъэгъугъэ. Шъэумэнхэри, мэшэлахьэу, бэ хъущтыгъэх. Чылэм итарихъ къэзыIотагъэхэм илъэс 25-рэ нахь зымыныбжь Мэджаджыкъо Руслъани къахэкIыгъ. «Адыгэ шъаор» зыфиIорэ зэнэкъокъоу Тэхъутэмыкъое районым щызэхащэрэм ар хэлэжьэн зэхъум, илIэкъо тамыгъи зэригъэгъотыжьыгъ, илIэкъо тарихъи зэригъэшIэжьыгъ. СшIогъэшIэгъонэу къаIотагъэхэм ащыщыгъ шапсыгъэмэ ябыракъ 1926-рэ илъэсым Адыгеим къызэрахьыжьыгъагъэр. Ащ фэгъэхьыгъэу чылэ джэгу ашIыгъагъ, нэужым Лъэпкъ музеим апэрэ артефакт пкъыгъоу аратыжьыгъагъ. Непэ къызнэсыгъэ­ми чIэлъ. Джащ фэдэ къэбархэр нахьыбэрэ зэхэтхынхэ, тисабыйхэм ядгъэшIэн фай. Дунэе хъытыум зэридгъахьэхэрэм ишIуагъэкIэ цIыфыбэмэ алъэгъу, копие атырахы, зэфагъэхьыжьы, еплъых — ар зымыуасэ щыIэп. Непэ титарихъ къэдгъэнэным «Лъапсэ» зыфиIорэ проектыр фэIорышIэ. Ащ сыхэщагъэу сызэрэдэлажьэрэм мэхьанэшхо есэты, ары типшъэрылъ шъхьаIэр!»

ТиIофшIэгъухэр къызэрэхагъэщыгъэ­хэмкIэ тафэгушIо ыкIи тапэкIи яIофшIагъэ, чанэу зэраублагъэм фэдэу, лъагъэ­кIотэнэу тафэлъаIо. Къэтын зэкIэлъыкIо хьалэмэтхэм тыкъяжэ. Лъэпкъ тари­хъыр мыкIодыным «Лъапсэр» фэIорышIэщт.

Тэу Замир.