Адыгэ литературэр чIыпIэ нэкI къихъухьагъэп, ащ лъэпкъ фольклорыр кIэсэн пытэу иIагъ. Анахьэу зыцIэ кIэгъэтхъыгъэн фаехэр ублэпIэ-уцупIэм, тилитературэ икъежьэпIэ шъыпкъэм Iутыгъэхэр арых: КIэрэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд, Цэй Ибрахьим.
Цэй Ибрахьим
(1890 — 1936)
Цэй Ибрахьим Шъалихьэ ыкъор Тэхъутэмыкъое районым ит къуаджэу Щынджые щылэ мазэм и 11-м 1890-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Илъэси 9 охъуфэ, ядэжь исэу кIэлэегъаджэхэм Iоф дашIэзэ, еджапIэм чIэхьаным фагъэхьазырыгъ. 1899-рэ илъэсым Екатеринодар дэт Пшызэ Александровскэ илъэсих реальнэ училищым иухьазырын класс чIахьи, илъэси 6 щеджагъ, аужырэ классым нэсыгъэу еджэныр зэпигъэун фаеу хъугъэ.
Ытхыхэрэр 1912-рэ илъэсым хиутыхэу ригъэжьэгъагъ. АдыгабзэкIи урысыбзэкIи тхэщтыгъ ыкIи къыдэхъущтыгъ. ГупшысэкIэ-тхэкIэ амал гъэшIэгъон IэкIэлъыгъ, куоу чIэIэбэн ыкIи плъэн, хэкIыпIэ гъэнэфагъэ зигъо IофыгъомкIэ къыгъотыныр фызэшIокIыщтыгъ.
Апэрэ рассказхэу «Горе-интеллигент» (1913), «Автомобиль» зыфиIохэрэр Петербург къыщыдэкIыщтыгъэ гъэзетэу «Мусульманская газета» зыфиIорэм къыхиутыгъэх. Джащ фэдэу рассказхэу «Обездоленные», «В сумерках», «Ржавчина» 1916-рэ илъэсым гъэзетэу «Майкопское эхо» зыфиIорэм къыщыхиутыгъэх. КъешIэкIыгъэ цIыфхэр, ахэр щыIэкIэ-псэукIэм зэрехъулIэхэрэр, сыд фэдэрэ щыIакIи ущыщыIэн амалыр мэхьанэ зиIэу зэрилъытэрэр ахэм ащыкIэгъэтхъыгъ.
Цэй Ибрахьимэ Адыгэ автоном хэкур загъэпсым хэку исполкомым илъэс зэкIэлъыкIохэм IэнэтIэ зэфэшъхьафхэр щигъэцэкIагъ: чIыгу Iофым пылъ отделым, искусствэм икъутамэ япащэуи къыхэкIыгъ, адыгэ тхакIохэм яассоциацие пшъэдэкIыжь зыхьырэ исекретарэуи щытыгъ.
Тыдэ зыщэIи, сыд фэдэ IофшIэн фэгъэзагъэми, Цэй Ибрахьимэ итворчествэ зэпигъэугъэп, адыгэ прозэм, поэзием, анахьэу драматургием иIахьышIу ахилъхьагъ. Апэрэ произведениеу хъугъэ ащ ипьесэу «КъокIас» (1929) — адыгабзэкIэ (ащ ыпаIоу урысыбзэкIэ 1925-м) къыдэкIыгъэр. Повестэу «Шъхьэзакъу» — апэ украиныбзэкIэ, 1932-м — адыгабзэкIэ, рассказэу «Фатмэм игушIуагъу» (урысыбзэкI ыкIи адыгабзэкIэ), «Фэмый» зыфиIорэ пьесэр, «Баснэхэр», нэмыкIхэри гъэзетхэм, журналхэм, сборникхэм къащыхиутыгъэх.
Цэй Ибрахьимэ кIэлэцIыкIухэм апаи тхэщтыгъэ: 1935-рэ илъэсым «ТхьакIумкIыхьэм ихьадэIус» зыфиIорэ поэмэр тхылъ шъхьафэу къыдигъэкIыгъ. Урыс классикхэм яехэри адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх.
Цэй Ибрахьимэ лъэпкъ искусствэм, литературэм якъежьапIэ щытыгъ ыкIи ахэм иакъыл ахилъхьагъ. Адыгэ профессиональнэ сценическэ искусствэм илъэгъохэщ.
Цэим ихьатыркIэ апэрэу Краснодар театральнэ техникумыр къыщызэIуахыгъагъ, ащ идиректорыгъ, IэпэIэсэныгъэмкIэ щыригъаджэщтыгъэх ыкIи ытхыгъэ пьесэхэр аригъэгъэуцущтыгъэх. Ахэм ежь режиссерэу, постановщикэу, актерэу ахэлажьэщтыгъ. Лъэпкъ музыкэ искусствэми хэхъоныгъэ инхэр ригъэшIыгъэх. Лъэпкъ искусствэм изэтегъэуцон-зэгъэкIун композитор цIэрыIохэу М. Ф. Гнесиныр, В. Мессман, нэмыкIхэри къыхигъэлэжьагъэх.
Литературэм къыфэдгъэзэжьымэ, къыхэтэгъэщы, IорIуатэхэр къэугъоигъэнхэмкIэ Цэй Ибрахьимэ Iофышхо зэришIагъэр, АНИИ-щтыгъэм, джы гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ифонд Цэим къыугъоигъэу бэдэдэ хэлъ.
Ибрахьимэ Iоныгъом и 7-м 1936-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ. Бэп къыгъэшIагъэр, лIыпкъым иуцогъэ къодыягъ, ау фызэшIокIыгъэу, лъэпкъым фишIагъэр бэдэд. Адыгэ литературэм икъежьэпIэ шъыпкъэм ар щыIагъ, хэтыгъ, игупшысэ зафэу илъэпкъ фигъэлэжьагъ.
Цэй Ибрахьимэ зыщымыIэжьым ыуж «Ытхыгъэмэ ащыщхэр» 1965-м къыдэкIыгъ, «Фатмэм игушIуагъу» зыфиIорэр тхылъэу (1990) къытырадзагъ. ТхакIор къызыхъугъэр илъэси 110-рэ зыщыхъугъэм, ытхыгъэхэм ащыщхэр щызэхэугъоягъэхэу «Избранные произведения» ыIоу 2000-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. ТхакIом ыцIэ еджапIэхэм япрограммэхэм чIыпIэ щыряI, ау зэкIэ лIы гъэсэгъэ губзыгъэм шIоу ылэжьыгъэр нахь куоу ягъэшIэгъэныр — лъэпкъ культурэм, искусствэм, литературэм янэпэзехьэ лIым епэсыгъ.
Дзэукъожь Нуриет.