Зыфэдэ къэмыхъугъэ чIыопс саугъэт ТхьэчIышхо чIыналъэр. ЫцIэ лъэш изакъоми, зэбгъэлъэгъунэу урегъэхъуапсэ, благъэу узекIуалIэрэм, нэм ылъэгъурэр пшIошъ хъужьырэп. ЧIыопсым ыкIуачIэрэ иамалрэ зэрэгъунэнчъэм ар ящысэ бзэмыIу.
ТхьэчIышхо иуджэшъугъэ шыгу папцIэу къыблэмкIэ зызыщэирэм километрэ пчъагъэкIэ джыри упэчыжьэу къэлъагъо. Кавказ къушъхьэтхы Iуашъхьэхэм ясэмэгубгъукIэ ар щыт. Зэрэмыжъо пцIанэм къыхэкIэу «Iошъхьэ къуйкIи» цIыфхэр еджэх. Къушъхьэ тхыцIэм изы лъэныкъоу пачъыхьэ шъхьателъым фагъадэрэр инэпэеплъ шъхьаIэ хъугъэу къырашIэжьы. ИдэхагъэкIэ ТхьэчI иным ыуж къимынэу, километритIу фэдизкIэ пэIудзыгъэу ТхьэчI цIыкIур щыт. Нымрэ исабыйрэ афэдэу, зэкIэрыпчынхэ умылъэкIынэу ахэм дунаир къагъэдахэ.
ТхьэчIышхо чIыналъэр непэ республикэм анахь зекIобэ кIуапIэу иIэмэ ащыщ. Инымрэ ТхьэчI цIыкIумрэ якIурэ лъагъохэм нэбгырипшI пчъагъэ мафэм ащызэблэкIы. Iошъхьэ цIыкIуми инми мэфи 3 — 5 зыпэIухьэрэ гъогууанэр якIу. Псыхъохэу Сэхъреныпэ цIыкIумрэ инымрэ язэхэлъэдапIэу ТайванькIэ заджэхэрэм кIэрыкIхэу ащ лъэгъуищ екIу. Пстэуми уцупIэхэу ТхьэчIышхо чIыналъэм щыгъэпсыгъэхэм уаращалIэ. Ахэр ЮбилейнэкIэ, Шестаковэ гъэхъунэкIэ ыкIи ВетренэкIэ заджэхэрэр ары. ЗекIохэмкIэ уцупIэхэр чэщихыпIэх, ащ фэмыехэм пщыпIэхэр агъэуцух. ТхьэчIым идэкIоен ихьылъагъэкIэ гурытхэм ахалъытэ, сабыйхэр акIыгъухэу бэхэр екIух ыкIи анахь шъхьаIэр — хэхьапкIэ лъыптын ищыкIагъэп. Зыщыгугъыжьхэрэр язакъоу макIох, цыхьэ зыфэзымышIыжьхэрэм зекIозещэ аубыты.
— ТхьэчIышхо апэрэп сыкъызэрэкIорэр. Ренэу мыщ къэзгъэзэжьынэу сыфай. ЧIыопсым идэхагъэ гум хэтIысхьэ. Мыщ фэдэ жьы къабзэрэ чIыопсрэ гъотыгъуаех. Осэ икъу фэпшIын, къэуухъумэн фае, — еIо Шъачэ къикIыгъэ зекIоу Мария Уховам.
ТхьэчIышхо чIыгушхо къызэлъеубыты — гектар мини 3700-рэ мэхъу. ЧIыопсым исаугъэт хэхыгъэу 1997-рэ илъэсым мэз хъызмэтым къыхаушъхьафыкIыгъ. 1999-рэ илъэсым ду-нэе кIэн мэхьанэ зиIэхэм ЮНЕСКО-м ахилъытагъ. Ащ къыщегъэжьагъэу чIыопсым исаугъэт хьалэмэт зэрагъэлъэгъунэу Урысыем имызакъоу, IэкIыб къэралыгъохэми къарыкIырэ зекIохэр къэкIох.
— ЗекIо бэдэдэ къытфэкIо. Аужырэ уахътэм зэхатшIэу япчъагъэ хэхъуагъ. Илъэсым къыкIоцI нэбгырэ минитфыр къэтэлъытэ. Ау ахэм ащыщэу квадроциклэхэмкIэ къыхахьэхэрэм гумэкIыгъуабэ къытфахьы. Мэкъэ лъэшэу апыIукIрэм псэушъхьэхэр егъащтэх ыкIи ащ къыхэкIэу гъунэгъу биосфернэ заповедникым ашъхьэ хахьажьы. Зэрэтиамалэу ахэм афэдэхэр къыхэтэгъэщых, ау ТхьэчIышхо щылэжьэрэ инспекторитIур ахэм афырикъурэп, чIыналъэр ины, — къыхегъэщы чIыопс паркэу ТхьэчIышхо ипащэу Шэуджэн Инвер.
ЗекIохэм къыханэрэ хэкIыр — ар ятIонэрэ гумэкIыгъо шъхьаI. ТхьэчIышхо лъыплъэрэ «Набу Кавказым» иволонтер ныбжьыкIэхэмрэ чIыопс саугъэтым иинспекторитIоу ХъутIыжъ Муратрэ Николай Ткаченкэмрэ зэгъусэхэу илъэсым 2 шIой кубометрэ пчъагъэ къыхащы. Зыфэдэ къэмыхъугъэ мэз-къушъхьэ зэхэтэу зиIошъхьэ цIэрыIо Адыгеим инэпэеплъ хъугъэм ищыпэ теплъэ амыукъоным ахэр фэлажьэх, идэхагъэ зекIохэм аухъумэным къыфэджэх.
Къушъхьэ лъагэхэм япэгагъэрэ ядэхагъэрэ мызэу, мытIоу узфащэ, уямызэщэу ренэу къафэогъэзэжьы. Ахэр тыгъэм игъэбылъыпIэх, акъогъу зишIэу къакъокIыжьы къэс мэфакIэр тэублэ ыкIи тэгъэкIотэжьы.
Анцокъо Ирин.