Бзыикъо зау: хабзэр зэкIэмэ апшъ

Бэдзэогъу мазэм зы хъугъэ-шIагъэ, адыгэхэмкIэ тщыгъупшэ мыхъунэу, блэкIыгъ. Адыгэ ябын­кIэ къытэрыкIуагъэм ар изы къинихьэгъумэ ащыщ. Ар Бзыикъо заор ары, илъэс 225-кIэ узэ­кIэIэбэжьымэ, бэдзэогъум и 10-м бжъэдыгъухэмрэ шапсыгъэ-абдзахэхэмрэ Бзыикъо псы­хъом дэжь щызэжэхэIагъэх.

Бзыикъо заом фэгъэхьыгъэу шIукIае тхыгъэу щыI, непи те­лэжьыхьэх. Лъэпкъ тхылъеджапIэм ыгъэхьазырыгъэ тхылъэу зигугъу къэсшIыгъэм дэт биб­лиографэу Пэнэшъу Руслъан мы хъугъэ-шIагъэм фэгъэхьыгъэу ытхыгъэр. Авторым ащ хэшIыкI зэрэфыриIэр нафэ, зэфэхьысыжь гъэнэфагъэхэр ешIых. Шъыпкъэ, концепцием ылъэныкъокIэ е заор анахьэу къызэрыкIыгъэу къыIорэм зыдемыгъэштэнхэр ахэтых. Совет хабзэм иуахътэ Бзыикъо заом зэреплъыщтыгъэхэм фэдэу джыри макIо — классовэ зэпыщытыр, пщы-оркърэ фэ­къолIрэ, арэу атхы заор къызэ­рыкIыгъэр. Ащ фэди хэмылъы­гъэу щытэп, адыгэ субэтносмэ ащыщхэу натхъуаемэ, шапсыгъэмэ, абдзахэмэ демократием нахь зыфагъэзагъэу япщы-оркъ­мэ ятетыгъо къырагъэIыхызэ, зэкIэ зэшъозэщизы ашIыщтыгъэ.

Ау Бзыикъо заомкIэ мы лъэныкъорыгъэзэ еплъыкIэр тэрэзэп, ащ нахь кууIоу уегу­пшысэн фае. «Адэ, сыд нахь тэрэзыр?» пIомэ, ар, Iо хэмы­лъэу, адыгэ хабзэм ибзыпхъэхэу узшIокIы мыхъущтхэр ары. Библиографми ащ гу лъимы­тагъэу щытэп. «Бжъэдыгъурэ шапсыгъэрэ зэпэуцуным лъапсэ фэхъугъэр бжъэдыгъу пщы-­оркъхэу джыри тетыгъо зиIэхэр шапсыгъэ оркъмэ зэракъоуцуа­гъэхэр ары, — етхы авторым совет концепцием тетэу. — Ау парадокс мэхъу зэпыщыт лъэныкъуитIури адыгэ хабзэм зэ­рэшIолIыкIыщтыгъэхэр, лIыгъэр, шъхьакIор, пшъхьэ уасэ фэпшIы­жьыныр, цIыфми, чылэми пыут уямыхъулIэным зэрэпылъыгъэ­хэр, ары Iашэ къызэфаIэтынэу зыкIэхъугъэр», — тэрэзэу къы­пегъэхъожьы.

Ары, хабзэр ары зэкIэмэ апшъэ хъугъэр. МыщкIэ Иорданым щыщ къэбарIотэ Iазэу Шапсыгъэ Индрыс Уадсирым икIыщ тычIэсэу къыIотагъэм игугъу къэсшIын, мыщ ыпэкIэ тащыщ зи щыгъозагъэп. «Бзыикъо заом фэгъэхьыгъэу сэ сшIэу, зэхэсхыгъэм сыкъыте­гущыIэн, — ыIуагъ Индрыс. — Къуанчэ хэлъымэ, емыкIур къэ­зыIуагъэм дэжь щыI нахь, сэ зэзгъэфэгъэ Iофэп мыр (олъэгъуа, мыщ джыри зэ къеушыхьатыжьы адыгэ IорIуатэм изэкIэлъыкIуакIэ зым адрэм къыпихызэ къызэрэкIорэр, зэрэщытым фэдэу, ары «сэ зэ­згъэзэфэгъэ Iофэп мыр» Шапсыгъэм зыкIиIорэр — Къ. А.).

Шапсыгъэмэ техэкIо-укIакIоу нэбгырищ къахэкIыгъ. КъахэкIи, шапсыгъэм а емыкIур ашъхьэ къабылы фамышIэу, ахэр аубытынышъ, зэрэгъэсапхъэу агъэсэнхэ агу хэлъэу аужы ихьагъэх. Зехьэхэм, ахэр аубытымэ, шъо лые зэрэхахыщтыр ашIишъ, бжъэдыгъумэ адэжь хьакIашIэ кIожьыгъэх. Шапсыгъэхэм «ола мыр мыхъурэ» аIуи, тэджыхи, бжъэдыгъумэ адэжь кIохи, ялъэ­Iугъэх.

— Мыщ фэдэу бзэджашIэхэу тэ къытхэкIи шъуадэжь къэ­кIожьыгъэ хьакIашIэу шъуиIэхэр тафаешъ къытэшъутыжьых, — аIуагъ.

— Алахьым темыукIи, хьа­кIашIэу къытэкIолIэжьыгъэр сыдэущтэу шъоттыжьын, цIы­фыгъэми екIурэп, тэркIэ хъурэп, уигугъу рашIынэуи дэхэ дэдэуи зыгорэу щытэп, марджэ хъужьын, тешъумыгъэз, — бжъэ­дыгъумэ къаIуагъ.

— Ау шъумыIо, мы емыкIу зыхэшъухыщтым фэдэмкIэ тэ щыхьэгъу шъутшIыгъэп, мыхэм янэ, ятэ, аш, ашыпхъухэмкIэ емыкIу къащышIыгъэу, тхьаусыхэ яIэу шъуадэжь къэкIуа­гъэхэу щытмэ, тэри зи етIолIэн щыIэп, — аIуагъ. — Ау мыхэр бзэджашIэх, техакIох, укIакIох. Мыщ фэдэу шъо къышъухэкIырэр хьакIашIэ тадэжь къэкIо­жьэу, дгъэгъунэу, тэ къытхэкIыгъэр шъори жъугъэгъун зыхъу­кIэ, бзэджашIэу къытхэкIырэр тфемыубытылIэжьэу бгъуитIумкIи тызэрэхъущтым шъуегупшыси къытэшъутыжьых.

— ТэркIэ хъурэп мыр, сыдэущтэу хъухэн, зи къулай фэд­гъотырэп, етIолIэни тшIэрэп, мыщкIэ тешъумыгъэз, — аIуишъ, къабыл амышIыхэтэу бжъэдыгъухэр утыку ихьагъэх.

Къызехьэхэм шапсыгъэмэ сыд аIуагъэр?

— Мы къэтIуагъэм шъуезэгъэу къытэшъутыжьын шъуIомэ, шъузэрэрекIокIырэр шъо­т­Iуагъэшъ, зэхэшъохы, къытэ­шъу­тыжьых, къызытэшъумытыжьхэкIэ заокIэ шъутетхыжьыщтых мыхэр.

— Олахьэ шъукъытэзэон шъу­Iомэ, шъукъытэзэон нахь, нэмыкI къулай тиIэу тэ тымы­лъэгъурэ, — аIуи, бжъэдыгъумэ алъабжъэ раси, уцугъэх.

Орми птыжьыщтэп, сэрми стыжьыщтэп. Хъу шIоигъор орэ­хъу, сыдэущтэу уихьакIэ птыжьыщта? Ежь хъишъэр къызэрекIо­кIырэмкIэ бжъэдыгъум къыIуагъэри шъыпкъэу, шапсыгъэм къыIуагъэри шъыпкъэу, зытеу­убы­тэщтыр умышIэнэу ащ фэдэу щызэшIонагъэхэу щытыгъэх. Мы шъыпкъитIур сыдэущтэу зэблэп­хыщт улIымэ? БзэджашIэм ащ фэдэу гъэбылъыпIэ ыгъоты зы­хъукIэ ахэр нахьыбэ хъунхэба?! Шъхьае, уихьакIэ зыхъукIэ, къыо­кIолIэжьыгъэмэ, сыдэущтэуи птыжьыщта? Заом фэшъхьаф зэшIуимыхынэу тефагъ ар.

Арэу зэхъум, шапсыгъэхэр язауи, нэрыбгищыри къатыра­хыжьыгъэх (мыр ыпэкIэ зэ­хэ­тымыхыгъэу, тызщымыгъозагъэ Iоф — Къ. А.). Зыр пэнэпцIэ машIо ашIи, зэкIоцIапхи, хадзи агъэстыгъ. ЯтIонэрэм ышъхьэ шIуаупкIыгъ. Ящэнэрэр шы мысэкIыкIэ зэбгыратхъыгъ.

Модрэ бжъэдыгъумэ ахэр зэратырахыжьыгъэхэр шъхьакIо ашIыгъ, агуи къеуагъ (шапсыгъэхэу хьакIашIэ бжъэдыгъумэ къахэхьажьыгъэхэр атырахы­жьынэу заулэрэ къэкIуагъэхэ гупшысэр нахь тетэгъакIо, Ша­псыгъэ Индрыс мыщкIэ тыригъус. Шапсыгъэрэ бжъэдыгъурэ зэIуупхъохэ къодыеу щымытэу, мыщкIэ къэмыуцухэу зао къарашIылIэ зэрашIоигъор бжъэдыгъумэ ашIэщтыгъэ — Къ. А.). А уахътэм тефэу къэбэртаехэр урысым ешIугъэхэу, урыс къэйсэрым (тхьаматэм, тетыгъо зы­Iыгъым — Къ. А.) бзылъфыгъэ ратыгъэу, ар ямахъулъэу а уахътэм щытыгъ. Арыти, мыр ыгъэгъунэнэу, адыгэ лIэкъолIэшэу илъэпкъыкIэ дэгъоу, бзылъфыгъэр ыгъэгъунэнэу лIы сыфай ыIуагъэти, Бзыикъор ратыгъэу щытыгъ (Мы чIыпIэм Индрыс Бзыикъор лIыцIэу елъытэ, ащ елъытыгъэу заом Бзыикъу раIуа­гъэу. Икъэбар хэщагъэ хъугъэ Иван Грознэм къэбэртаемэ апхъу рати, ащ кIыгъоу лIэкъо­лIэш кIалэхэр, лIыхэр Петербург кIохи къызэрэтыгъэхэр. Ау тыдэ щыIа Иван Грознэр, тыдэ щыIа Бзыикъо заор?! — Къ. А.).

А Бзыикъор бжъэдыгъу, а бжъэдыгъумэ къяхъулIагъэм пае етхьаусыхылIагъэхэми, сыдми шъхьакIо рагъэшIи япхъу, а къэбэртэе бзылъфыгъэу къэйсэрым ратыгъэр лIым рагъэ­лъэIуишъ, бжъэдыгъумэ шыу шъиплI, Iашэ, топитIу къари­тыгъ (Индрыс къэбэртэепхъур къадеIагъэу еIо, мыхэр уахътэкIэ зэтекIых, Хьаджэмыкъо Батчэрые зыдэкIогъагъэр ЯтIонэрэ Екатеринэ дэжь. Сыда мы ша­псыгъэ-бжъэдыгъу зэпыщытым Екатеринэ бжъэдыгъумэ нахь зыкIафикъудыигъэр? Ащ лъапсэ фэхъугъэр Екатеринэ революцие Iоф зэримыдэщтыгъэр ары. Хьаджэмыкъо Батчэрые дипломат цIэрыIуагъ, арыти, пачъыхьэ гуащэм хъурэр зыгурэIом, бжъэ­дыгъу аристократмэ къа­къоуцуагъ — Къ. А.).

ЕтIанэ а бжъэдыгъу-шапсыгъэхэр зэхахьэхи, зэзэуагъэх, зыщызэзэуагъэхэр Тэхъутэмыкъое лъэгур, Тэхъутэмыкъуае укъикIэу лъэгум укъызехыкIэ, Тэхъутэмыкъуаерэ Козэтрэ азы­фагу шъолъыр хъураеу илъыр ары. Зызэзаохэм, ощх щыIэу тефи, урысмэ ятопхэр афэгъэуа­гъэхэп (нэмыкI версиеу мы къэбарым иIэмкIэ Екатеринэ идзэкIолIмэ амал иIэмэ заом хэмыхьанхэу къафигъэпытэгъагъ, ау а топхэр зэрэощтыгъэхэр арэу шапсыгъэмэ агу зыгъэкIодыгъэр гупшыси щыI — Къ. А.). Щызэзаохи, шапсыгъэу нэбгырэ минипшI фэдиз хэкIодагъ ащ, джащ фэдиз бжъэдыгъуи хэкIодагъ (мы заом фэгъэхьыгъэ къэбармэ адыгэу хэфыкъухьагъэм ипчъагъэ щызэтекIы, м­и­ниплIэу къалъытэ — Къ. А.).

Бзыикъори щаукIыгъ, къэйсэрым урысэу къаритыгъэхэри хаукIыхьагъэх, топитIоу къаратыгъэри атырахыгъ (нэмыкI къэ­бармэ къызэраIорэмкIэ уры­си зэуагъэп, зи ащыщи хэкIодагъэп —Къ. А.). Зы шапсыгъэ кIалэ горэ а лъыгъачъэм хэ­хъушъути, Афыпс дэлъэдэжьыгъ шы кIапцIэ горэм тесэу (кIапцIэр уанэ зытемылъышыр ары — Къ. А.). Зыдэлъэдэжьым, Хьагъур яныо къэлапчъэм Iутэу тефагъ.

— А сикIал, моу къэуцу, непэ шъузхэтыгъэ хыуаем, хьаку-лыкъум сыд хэхъуахьыгъ? — ыIуи къеупчIыгъ.

— Олахьэ, тиIоф шапсыгъэ ябынкIэ дэгъугъэп, — ыIуагъ кIалэм. — Анахь гукъаоу тфэ­хъугъэр Хьагъур зэшхэр зэрэхэ­кIодагъэхэр ары. Мыщ фэдиз бжъэдыгъуми ахэкIодыкIыгъ, мыщ фэдиз шапсыгъэми ахэкIодыкIыгъ, топитIоу къаратыгъэри атырахыгъ, урысым къаритыгъэ шыухэри аукIыгъэх, Бзыикъори аукIыгъ.

— Ы-ы, ох, ох! — ыIуагъ ныом, — джы рэхьаты сы­пшIыгъ, егъашIэм бжъэдыгъу шъузхэр лъфапIэ итыгъэхэкIи, Бзыикъом фэдэ къалъфыжьынэп. Ау Хьагъурмэ якIалэ фэд нэмыIэмэ, агъунэрэ шапсыгъэ шъузми къылъфыжьыщт, тхьауе­гъэпсэу, сикIал, — ыIуи, иIэгу дэхьа­жьыгъ.

Джы мыры тэ хэтшIыкIырэр Бзыикъо заом. А ныом (а Хьагъур зэшихымэ янэу аIо — Къ. А.) къыIуагъэм къикIырэр бжъэдыгъумэ анахь ашIолIэ­къолIэшэу Бзыикъоу агъэкIуагъэу щытыгъэм, зыщыгугъхэу бжъэдыгъухэр зыблэбгъу еплъы­гъэхэ лIыр ары. Iашэ пIомэ, къафихьыгъ, шыухэр пIомэ, уры­сым къыIихыгъ, а зыкъоуцуагъэр абдзахэп, шапсыгъэп, бжъэдыгъоп — къэбэртэепхъу. КъыIихыгъэр къызIихыгъэри урыс. Мы зэхэгъэкъогъэ купмэ узягупшысэкIэ, ащ фэдиз ыгъэ­хъэнышъ, ежь фэшъхьафым енэкъокъуныр епэсыгъагъэп.

Ежь фэшъхьаф икIодын ымыгъапэу, адыгэхэр аущтэу зэрэ­кIодыхэрэм шIомылIыкIэу, а емыкIоу къыхьырэм ымыгъапэу, ежь текIоныгъэ закъор ыгъэфедэу зэрэщытыгъэм пае шIомылI хъатэу ары «егъашIэм бжъэдыгъумэ ащ фэдэ къалъфыжьынэп» зытриIуахьыгъэр нахь, ар лIы дэгъоу арэп.

Джыри зы Iоф. Сыд пае абдзахэхэр шапсыгъэмэ къагоуцуагъэха, сыда ахэм бжъэдыгъухэр агъэпыиныр къызхэкIыгъэр? Мыщ фэгъэхьыгъэу Ша­псыгъэ Индрыс къызэриIорэмкIэ, абдзахэрэ шапсыгъэрэ ижъыкIэ къыщегъэжьагъэу якъини, яхъя­ри зэдагощэу щытыгъ. Ащ лъэшэу фэсакъыщтыгъэх, ау зы уахътэ горэм кIалэхэр зэтекIыхи, азыфагу зао къитэджагъ.

«Шапсыгъэхэмрэ абдзахэ­хэмрэ тIэкIу нахь зэхэщагъэхэу, нахь зэхахьэхэу, зэхэкIхэу щытыгъэх, — къеIуатэ Индрыс. — БлэгъагъэкIэ зэпэблэгъагъэх. Мафэ горэм шапсыгъэмэ ятхьа­матэ горэ, ар Пэнэхэс щыщ, апэблэгъэ къуаджэ горэм хьа­кIапIэ кIуагъэу шапсыгъэхэмрэ абдзахэхэмрэ якIалэмэ азыфагу бырсыр горэ къитаджи, зэжэхэхьагъэх. Зэхэхьанхэр тIэ­кIу анахь зыпкъ къикIыгъэр Хьаджэбирам, абдзахэмэ ятхьамат ары. А заом хэтхэу зэрэу­кIыхэу шапсыгъэ тхьаматэр къэкIожьызэ, а бырсырым къы­рихьылIагъ. Азыфагу псынкIэу къилъади, шыоу къэсыжьыгъэти, къяупчIыгъ:

— Арэп, мы зэпхъорэлъф-­зэщыщхэр, шапсыгъэрэ абдзахэ ябынрэ зэрэмыукIыхэмэ мы­хъунэу мыхэм азфагу хэт ыбзэ­гуа щыджэгугъэр?

Анахь тхьаматэу ахэтыр Хьа­джэбирамти, ащ зыфигъэзагъ.

— Сэрба мыхэм азфагу щыджэгугъэр! — ыIуишъ, щымыукIытэжьэу Хьаджэбирам къыIуагъ.

— Мырэущтэу зэпхъорэлъф-­зэщыщхэр зэрэзгъэукIын зыгу хэлъ лIым итхьамэтагъи иблэгъагъи тэ тыфаеп, — ыIуи, пэщтаор (шхонкIэкI — Къ. А.) къырихи, еуи Хьаджэбирам ыукIыгъ.

Джащ щызэбгырыкIыжьхи, ащ къыщыублагъэу непэ къыз­нэсыгъэм абдзахэрэ шапсы­гъэрэ азфагу Iо къимыфагъэу, зытетым тетэу рекIокIы…»

КъызэрэнэфагъэмкIэ, Ша­псыгъэ Индрыс Бзыикъо заом фэгъэхьыгъэу къыIотагъэм хэ­кужъым къыщекIокIыгъэхэ, джы­ри къыщекIокIхэрэ къэбархэм тIэкIу зыщызэтекIхэрэр иIэх. Мыр бгъэшIэгъонэу щытэп, къэ­барыр къекIокIызэ зыгори хэзы, зыгори хэхъо. Ау ар фашIэу пшIэ хъущтэп, ащ фэдэми мызэу, мытIоу тарихьылIэу мэхъу, ау Шапсыгъэ Индрыс фэдэм ар пфишIэщтэп, зэхихыгъэр ары къыIотэжьырэр.

Адыгэ IорIуатэм лъэныкъоры­гъазэу уеплъы хъущтэп, адыгэм «зэгъапшэр анахь тэ­рэз» еIо, ащ урыгъуазэмэ нахьышIу. Ащ пае тэ зэхэтхыжьыгъэу, тызэ­джагъэу хъугъэри мыдрэ IэкIыб адыгэмэ адэжь щызэхэтхыгъэри зэтэхьылIэжьых, рихьылIэрэм нахь гурыIогъошIу фэхъуным пае. Джащ пае Шапсыгъэ Инд­рыс Бзыикъо заор къызэриIотагъэм тэ зэхэтхыгъэр едгъ­эп­шагъ. АтхыгъэхэмкIи, тэ ттхыгъэхэмкIи мы темэр ухыгъэ хъурэп, епхьылIэн Iаджи джыри щыI: Бзикъо заом ыуж хъу­гъэхэр, ШэрэлIыкъомэ Шапсыгъэ зэрагъэзэжьыгъэр, зымыгъэзэ­жьыгъэ ШэрэлIыкъо Аслъан Пшызэ иджабгъу инэпкъ, урысмэ аубытыгъэм, Гырунэхьаблэ зэ­рэщигъэуцугъэр, ар нэужым къэ­зэкъмэ зыкIызэбгырагъэ­тIысыкIыгъэр, нэмыкIхэри. Ахэр къыткIэхъухьэрэмэ ашIэнхэ фае, адыгэ ябынкIэ мыщ фэдэ гу­зэ­жъогъухэр тимыIэхэу, тызылъэп­къышъ, лъэпкъ зэхэдз зэфэтымышIыжьэу, тиблэкIыгъэ зышъ, тапэ къэтыри зы хъуным пае.

Къуекъо Асфар.