ЯщэкIэнэрэ гъогууанэм имэфэкI

Я 30-рэ туристическэ маршрутэу «По Западному Кавказу» зыфиIоу Адыгеим икIэу, къушъхьэу Фыщт пхырыкIэу, хы ШIуцIэм нэсырэм бэдзэогъу мазэм июбилеигъ, ар къызызэIуахыгъэр илъэс 85-рэ хъугъэ.

Зэрэхэгъэгоу къарыкIхэрэ лэжьакIохэм зызщагъэпсэфыщтыгъэ турмаршрутым изэхэщэн итарихъ ащ иинструкторыгъэу Иван Бормотовым къытфиIотагъ.

— Иван Василий ыкъор, «ТридцаткэкIэ» цIыф жъугъэ­хэр заджэщтыгъэхэ маршрутэу Адыгеим щыIэр апэу СССР-м щагъэпсыгъагъэхэм ащыщыгъ. ЗекIон Iофыр тихэгъэгу щызэхэщагъэ зэрэхъугъэр цIыф­хэм агу къэтэгъэгъэкIыжь.

— Революциер къыдахи граждан заори зэуцужьым ыуж къэ­ралыгъуакIэу СССР-р цIыфхэм япсауныгъэ къэухъумэгъэным ишъыпкъэу пыхьэгъагъ. Сымэ­джэщхэр, санаториехэр, пионер ыкIи альпинист лагерьхэр, турбазэхэр къызэIуахыхэу рагъэ­жьэгъагъ.

КъэралыгъуакIэр гъэпытэгъэным пае анахь Iоф шъхьаIэу алъытэгъагъэр цIыфхэм япсауныгъэ къэухъумэгъэныр арыгъэ.

Спортым, туризмэм, альпинизмэм ныбжьыкIэхэр апыщэгъагъэх, ахэм къэралыгъом ына­Iэ атыригъэтыщтыгъ. Зэрэхэгъэгоу экскурсионнэ ыкIи зекIон маршрутхэр щагъэнафэхэу рагъэжьэгъагъ. 1928-рэ илъэсым «Российское общество туристов» зыфиIорэ организациер «Общество пролетарского туризма» аIуи зэблахъугъагъ. Нэужым зекIоным пылъ организациехэр зэкIэ зэхагъэхьажьхи, спортыр лъигъэкIотэнэу зы къэралыгъо структурэ тиIэ хъугъагъэ, ащ «Всесоюзное добровольное общество пролетарского туризма и экскурсий» фаусыгъагъ.

ЗекIоныр зэхэщэгъэным къэралыгъор ишъыпкъэу пылъыгъ, турбазэхэмрэ санаториехэмрэ афэшъхьафэу рекреационнэ шъолъырхэу Приэльбрусиер, Теберда, Домбай, Архыз, Къырым къыхахыгъагъэх.

— Адыгеим пхырыкIырэ турмаршрутэу «Тридцаткэм» икъэхъукIэ сыд фэдагъ?

— ЛэжьакIохэм зыщагъэпсэфынэу апэу къыхахыгъэ чIыпIэхэм ащыщыгъ Адыгеир. 1929-рэ илъэсым туристическэ маршрутхэр зыпхыращыщт чIыпIэхэр къыгъэнэфэнхэу Москва къикIыгъэ экспедициер Мыекъуапэ къэкIогъагъ. ИлъэситIум къы­кIоцI лъэсэуи, шыоуи къушъхьэхэр къаплъыхьэхэзэ маршрутищ къыхахыгъагъ. Гъэхъунэ Плъы­жьым икIэу хыкъумэу Кардывач кIорэр, Гъозэрыплъэ икIыхэу псэупIэхэу Гъэхъунэ Плъыжьым­рэ Тыгъэмыпсрэ якIуалIэхэрэр. ЗыгъэпсэфакIохэр чэщырэ къызщыуцущтхэ чIыпIэхэри апэрэ турбазэхэр зыщагъэпсыщтхэри экспедицием хэтхэм къыхахыгъагъэх.

Каменномостскэм щашIыгъэ турбазэр 1935-рэ илъэсым къы­зэIуахыгъ. Хьаджыкъо «Дом туриста» зыфиIорэ унэр къыдагъэуцуагъ, ар пхъэм хэшIыкIыгъагъ. Унэхэр, шхапIэр, зызщагъэпсэфыщт чIыпIэхэр хэтыгъэх. Апэрэ зекIохэр турбазэм 1936-рэ илъэсым къекIолIэгъагъэх. Джащ къыщегъэжьагъэу Адыгеим зекIон Iофыр щызэхащагъэу алъытэгъагъ.

А илъэс шъыпкъэм къэралыгъо туризмэр ВЦСПС-м рапхыжьыгъагъ, «Общество пролетарского туризма и экскурсий» зыфиIорэ организацием ычIыпIэкIэ зыгъэпсэфыпIэхэмрэ зекIонымрэкIэ гъэIорышIапIэм и Гупчэ зэхащэгъагъ. Апэрэ илъэс­хэм Адыгеим къэкIорэ цIыф купхэр Хьаджыкъо къекIуалIэщтыгъэх, ящыкIэгъэщт пстэури кухэм арылъхэу, инструкторыр шыоу апэ итэу псыкъефэххэр, къушъхьэ тIуакIэхэр къаплъыхьэщтыгъэх. ХъупIэу Абаго дэкIоенхэ зыхъукIэ цухэри агъэфедэщтыгъэх.

— А лъэхъаным зыгъэпсэфакIохэм тыда чэщыр зыщырахыщтыгъэр?

— Зы мафэм къакIущт гъогур километрэ 25-м рагъэхъущты­гъэп. КъэуцупIэхэм «приюткIэ» е «лагерькIэ» яджэщтыгъэх. Ахэр псыхъохэу Сибирь ыкIи Шъхьэгуащэ зыщызэхэлъэдэжьыхэрэ чIыпIэм, Гъозэрыплъэ, Абаго, Уруштен инэпкъ, гъэхъунэу Сеннэм, лагерэу «Холоднэм» ащыгъэпсыгъагъэх. 1939 – 1940-рэ илъэсхэм пхъэшIэ бригадэхэм псэупIэу Гъозэрыплъэ турбазэ щашIынэу рагъэжьэгъагъ ыкIи аухыгъагъ. Унэхэу пхъэм хашIыкIыгъэхэм апэрэ зыгъэпсэфа­кIохэр къарагъэблэгъэгъагъэх.

— Зэо лъэхъанхэм Хьаджыкъо дашIыхьэгъэгъэ базэу «Дом туриста» зыфиIорэр сы­дэущтэу къызэтенэнэу хъу­гъа?

— Нэмыцхэм псэупIэу Каменномостскэр аштэгъагъ. Ахэм яя 97-рэ лъэсыдзэ дивизие ия 207-рэ полк иштаб турбазэм чIэтыгъ. Унэм укIэрымыхьэшъу­нэу окопхэр хъураеу атIыгъа­гъэх, куоу ратIыкIыгъэ чIыпIэхэм пуш­кэхэмрэ пулеметхэмрэ адэтыгъэх. Щагум концентрационнэ лагерь къыщызэIуахыгъагъ, ащ нэмыцхэм аIэкIэкIыжьынэу кIэзыIэжьхэрэр, джуртхэу къаубытыгъэхэр, урыс командирхэм яшъхьэгъусэхэр ыкIи гъэры ашIыгъэ зэолIхэр щаIыгъыгъэх.

Фашистхэр зэкIэкIожьыхэ зэхъум «Дом туриста» зыфиIорэ базэр къагъэонэу фэягъэх. Бронемашинэм исхэу нэмыцхэр къэсыхи гранат зэхэпхагъэхэр шъхьаныгъупчъэмкIэ радзэгъагъ. Хьакоу итыр зэхэкъутэгъагъ, шъхьаныгъупчъэ апчхэри зэхэшъэшъэгъагъэх, ау унэм машIо къыкIэнэгъагъэп ыкIи къызэхэогъагъэп. Ар етIани бэрэ щы­тыгъ, бэшIагъэп зыIуахыжьыгъэр. Ар хэукъоныгъэу сэлъытэ, сыда пIомэ а унэр зэтырагъэпсыхьа­жьыгъагъэмэ, зекIоным имузееу Адыгеим иIэщтыгъ.

— Зэо ужым турмаршрутхэр псынкIэу зэтырагъэпсыхьажьыгъагъэха? ЗыгъэпсэфакIохэр къакIохэу рагъэжьэжьыгъагъа?

— ГъэкIэжьын Iофхэр 1948-рэ илъэсым езыгъэжьэгъагъэхэр турбазэу «Горная» зыфиIорэм ипэщагъэу К. Э. Каснерскэр ары. Зы илъэскIэ зыгъэпсэфэкIо купхэр Адыгеим къакIохэу рагъэжьэжьыгъагъ. Илъэс заулэрэ маршрутыр зыпхырыкIырэ чIы­пIэ­хэр зэблахъухэу хъугъэ. Ащы­гъум хыIушъом нэсырэ зекIохэр Хостэрэ Ашапэрэ къащыуцущтыгъэх. Тыгъэмыпс дэт турбазэу «Молодость» зыфиIорэр 1955-рэ илъэсыр ары къызызэIуахыгъагъэр, ащ къушъхьэм зэпырыкIыгъэхэм зыщагъэпсэфынэу амал яIэ хъугъагъэ. Нэужым я 30-рэ маршрутыр зэпызычыгъэхэр турбазэу «Рассветым» къыщыуцухэу рагъэжьэгъагъ.

— Турбазэу «Горная» зыфиIорэм икъэхъукIэ зыфэдэри пшIэнкIэ гъэшIэгъоны…

— Зэо ужым Хьаджыкъо щыIэ зыгъэпсэфыпIэу «Дом туриста» зыфиIорэм зырагъэушъомбгъугъагъ, нэбгыришъэ фэдиз джыри къыщыуцушъунэу хъугъагъэ. УнитIу кIэу щашIыгъагъ, зым чIэсыгъэх, адрэм шхапIэр чIэтыгъ. Ахэм афэшъхьафэу палаткэхэр агъэуцугъагъэх. Апэ ахэр брезентым хэшIыкIыгъагъэх, нэужым пхъэкIэ зэблахъужьыгъагъэх. «Дом туриста» зыфиIорэ базэм ыцIэ «ХаджохкIэ» зэбла­хъугъагъ, етIанэ «Горная» фаусыгъагъ. 1950-рэ илъэсым цIэрыIо хъугъэ маршрутым зекIо куп 30 рыкIогъагъ, ахэр нэбгырэ мин фэдиз хъущтыгъэх.

Гъозэрыплъэ турбазэу «Кавказым» нэбгырэ 70-рэ къыщыуцунхэ алъэкIыщтыгъ. Мыщ палаткэхэм ачIыпIэкIэ бгъагъэхэр щагъэуцухэу рагъэжьэгъагъ, ахэр буржуйкэхэмкIэ къагъэфабэщтыгъэх. Ашхыщтыр зыщагъэхьазырыщт пхъэ машIохэр унэм пэ­Iудзыгъэу щызэкIагъанэщтыгъэх. Джащ фэдэ зыгъэпсэфыпIэр бэкIэ нахьышIоу цIыфхэм алъы­тэщтыгъ.

ЗэкIэмэ анахь къэуцупIэ иныгъэр «Фыщт», ащ нэбгырэ 60-мэ зыщагъэпсэфын алъэ­кIыщтыгъ.

— Турбазэу «Горнэм» итеплъэ джырэ лъэхъаным уигъэ­рэзэнэу щыт, зыщыбгъэпсэфыщтыми гупсэф. Ащ игъэ­псын къэзыгъэпсынкIагъэр къытфэIуатэба.

— 1960-рэ илъэсым зэрэхэгъэгоу зекIоным хэхъоныгъэхэр щишIэу ригъэжьэгъагъ. Зыгъэ­псэфыпIэхэмрэ зекIонымрэкIэ гъэIорышIапIэм и Гупчэ Совет зэхищэгъагъ. 1969-рэ илъэсым ВЦСПС-ми зекIонымрэ экскурсиехэмрэкIэ Гупчэм Совет зэхищагъ. Зэрэхэгъэгоу турбазэ­хэр, зыгъэпсэфыпIэхэр, санаториехэр, пансионатхэр щагъэпсыгъагъэх.

1962-рэ илъэсым крайсовпрофым «О дальнейшем развитии туризма в крае» зыфиIорэ унашъор ештэ. Адыгеим турбазэу «Горнэм» ыкIи «Лэгъо-Накъэ» ягъэпсынкIэ ныбжьыкIэхэр зы­хэлэжьэгъэ «комсомольскэ строй­кэр» къызэIуехы. Турбазэхэу «Горнэмрэ» «Кавказымрэ» унакIэхэр ащагъэпсых. «Фыщт» 1967 — 1969-рэ илъэсхэм апэрэ мыжъо унэхэр щашIых.

Я 70 – 80-рэ илъэсхэм зекIоным хэпшIыкIэу Адыгеим зыкъы­щиIэтыгъ. Хэкум туристическэ предприятиехэр кIэу къыщызэIуа­хыгъэх. Ахэм ащыщыгъэх турбазэу «Мыекъуапэ», кемпингхэу «Турист», «Шапсуг», автогаражэу «Турист», турбазэу «Романтикэр». «Майкопское бюро путешествий и экскурсий» зыфиIорэ предприятиер зэхащэ. Адыгеим изекIон системэ гъэцэкIэжьын-псэолъэшIын участкэ иIэ мэхъу, ащ зыгъэпсэфыпIэхэм япсэуалъэхэр ыгъэкIэжьынхэу ыкIи ыгъэпсынхэу регъажьэ.

— Хэгъэгу мэхьанэ зиIэ маршрутхэм япчъагъэ Адыгеим къыщыхэхъогъагъ. Сыд фэдагъэха ахэр?

— «Тридцаткэм» нэмыкIэу ащ фэдэ турмаршрутищ Адыгеим джыри къыщызэIуахыгъагъ. Я 825-рэ маршрутым «По Адыгее к Черному морю» фаусыгъагъ, ащ иIофшIэн 1972-рэ илъэсым ригъэжьэгъагъ. Гъогум Ошъутенэ къыухьэти, Кавказ икъушъхьэтх шъхьаIэ рыкIо­щтыгъ, псэупIэу ПсышIуапэ къыщыхэкIыжьыщтыгъ. Маршрутым игъэфедэн нахьыбэу лъыплъэщтыгъэр турбазэу «Мыекъуапэр» ары. Я 828-рэ Всесоюзнэ турмашрутыри а гъогур ары зэрыкIощтыгъэр, ау ар турбазэу «Романтикэм» къыщыуцущтыгъ.

Ящэнэрэ маршрутыр шыоу къэзыкIухьэхэрэм апэягъ. Ар турбазэу «Романтикэм» икIыти, къушъхьэу ТхьачIэ нэсыщтыгъ, къыгъэзэжьыти, «Романтикэм» къэсыжьыщтыгъ. Я 90-рэ маршрутэу «По Западному Кавказу» зыфиIорэм мафэ къэс нэбгырэ 20 зырыз зыхэт купиплI техьэщтыгъ. Мэкъуогъу мазэм къыщегъэжьагъэу чъэпыогъум нэс куп зэфэшъхьафи 100-м ехъумэ маршрутым къыщакIухьэщтыгъ. Зыгъэпсэфыгъо уахътэр екIы­фэкIэ СССР-м икъэлэ зэфэшъхьафхэм къарыкIыгъэхэу нэбгырэ мини 8 – 9 фэдиз Адыгеим къакIощтыгъ. Совет хабзэм илъэхъан «Тридцаткэм» укIонэу путевкэ къэпщэфыныр къиныгъэ.

— Сыда цIыфхэр «тридцаткэ» маршрутым ащ фэдэу къезыщалIэщтыгъэхэр, нэмыкI маршрутхэм ар зэратекIыщтыгъэр?

— Ар Урысыем зыфэдэ къэмыхъугъэ маршрутэу иIагъ, ащ фэдэу джыри къэнэжьы. МэфитфыкIэ хэгъэгум ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм чIыопсыр зэращызэтекIырэр мыщ къэкIорэ цIыф­хэм алъэгъущтыгъ. Темыр мы­лы­лъэр зыфэдэр Фыщт имылхэм угу къагъэкIы. Джащ фэдэу, колхидскэ мэзхэмрэ субтропикхэмрэ зылъэгъунэу фаем ахэр Шъачэ идендропарк къыщагъотыщтых.

Я 30-рэ маршрутым урыкIоным пае цIыфхэм ащэфырэ путевкэм ыосагъэр сомэ 45-рэ, нэужым сомэ 70-рэ хъугъагъэ. Уасэм щыщэу процент 70-р профсоюзым къытIупщыщтыгъ. Сомэ 21-кIэ цIыфхэм мэфэ 15 къушъхьэхэмрэ хы ШIуцIэмрэ защагъэпсэфын алъэкIыщтыгъ.

— Адыгеим зекIоныр щызэхэщэгъэным, я 30-рэ маршрутэу зэрэхэгъэгоу зэлъашIэгъагъэм игъэпытэн зиIахьышIу хэзылъхьагъэхэм ацIэхэр къе­­Iохэба.
— 1948-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу советскэ щыIакIэр тикъэ­ралыгъо щызэблахъуфэкIэ агу етыгъэу зекIон Iофхэм ахэлэжьагъэх «Горнэм» ипэщагъэ­хэу К. Э. Каснерскэр, Т. Е. Агафьевыр, Усатовыр, И. С. Ткаченкэр, Д. Е. Сластиныр, А. Г. Ковешниковыр, Н. А. Чернышенкэр, И. В. Безлюднэр, А. С. СтIашъур, К. И. Пэрэныкъор, А. Е. Мы­шъэр, И. В. Бормотовыр.

Мы лъэхъаным зекIоным Адыгеим зыщегъэушъомбгъу­гъэным, ащ пае я 30-рэ маршрутым ыцIэ къэIэтыжьыгъэным московскэ туристическэ фирмэу «СВ-Астур» зыфиIорэр дэлажьэ. Я 30-рэ маршрутыр 2001-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къы­зэIуахыжьыгъ. Фирмэм ипащэу Борис Вислогузовым инструкторэу ащ Iоф щишIэщтыгъ. Илъэс 85-кIэ узэкIэIэбэжьымэ зэрэщытыгъэм фэдэу, турист купхэм Каменномостскэм щырагъа­жьэшъ, маршрутым тетхэу хым екIуалIэх.

ТикIэлэгъум къыщегъэжьагъэу маршрут цIэрыIом Iоф щызышIагъэхэм зэкIэми ар къызызэIуа­хыгъагъэр илъэс 85-рэ зэрэхъу­гъэм фэшI сафэгушIо. Псауныгъэ пытэ яIэнэу, зекIо лъагъом нахьыбэрэ тыщызэIукIэнэу, ти­ныб­жьыкIэгъур къушъхьэхэм тыгу къащыдгъэкIыжьынэу сафэлъаIо.

Тэ тыныбжь хэкIотагъэми, маршрутыр я 40-рэ, 50-рэ, 60-рэ илъэсхэм зэрэщытыгъэм фэдэу кIалэ, дахэ, гъэшIэгъоны.

— Иван Василий ыкъор, уигъашIэ зэрэщытэу Адыгеим зекIоным зыщиушъомбгъуным зэрэфэбгъэлэжьагъэм пае тыпфэраз, опсэу!

Шъаукъо Аслъангуащ.