Адыгэ IорIуатэм изехьэкIошхуагъ

Адыгэ лъэпкъым идышъэ кIэн лъапIэ Iофышхо дэзышIагъэхэм ащыщ шIэныгъэлэжьэу Хъут Щамсудинэ. Ар псаоу къытхэтыгъэмэ ыныбжь илъэс 80 хъущтыгъэ.

Щамсудинэ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм инаучнэ IофышIэ шъхьаIэщтыгъ, Адыгеим имызакъоу, Темыр Кавказым, «Закавказье» зыфатIорэ респуб­ликэхэм, Урысые Федерацием ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащызэ­лъашIэхэрэ шIэныгъэлэжь цIэрыIохэм ащыщыгъ, адыгэ IорIуатэм лъэуж ин къыхинагъ.

1936-рэ илъэсым бэдзэогъум и 25-рэм Теуцожь районым ит къуаджэу Джэджэхьаблэ ар къыщыхъугъ, щапIугъ. Ежь къы­зэриIотэжьыщтыгъэмкIэ, ицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу жэ­рыIо къэбарыжъыбэ, пшысэ зэфэшъхьафыбэ зэхихыгъэу щытыгъ. Ятэжъэу илъэси 114-рэ къэзыгъэшIэгъэ Хъут Исхьакъ бэ зылъэгъугъэу, бэ зыпэкIэкIыгъэ лIыжъ Iушыгъ. Адыгэ IорIуа­тэм хэшIыкIышхо фыриIагъ, къэбарыжъхэр, тхыдэжъхэр бэу ышIэщтыгъэх. ИхьакIэщи пчы­хьэрэ лIыжъ губзыгъэхэр къыщызэрэугъоищтыгъэх, гъэшIэгъо­ныбэ къыщаIуатэщтыгъ. Щамсудинэ пчъэкъуахэм къотэу ахэм ядэIузэ зэхихыгъэр ары нэужым ищыIэныгъэ зэрипхыгъэр.

1955-рэ илъэсым гурыт еджа­пIэр тыжьын медалькIэ къыухи Краснодар дэт политехническэ техникумым, джы институт, чIэхьэгъагъ, ау ар ыгу римыхьэу къычIэкIыжьи, кIэлэегъэджэ институтым зигъэзэжьыгъагъ. ГухэкIыми, ныбжьыкIэ дэдэу ипсауныгъэ зэрэзэщыкъуагъэм ыпкъ къикIыкIэ (ынэхэм къащыкIэгъагъ) ащи щеджэнэу хъу­гъэп. Врачхэм еджэныр къызыфамыдэм къоджэ колхозым къыгъэзэжьи, илъэситIурэ Iоф щи­шIагъ.

Щамсудинэ къызэриIотэжьыщтыгъэмкIэ, игъогупэ зыдигъэзэщтымкIэ, сэнэхьатэу къыхихыщтымкIэ икIэлэегъэджагъэу ХьатIэнэ Айщэт ишIуагъэ къе­кIыгъ. Ащ къыриIогъагъэхэр ыгу илъ зэпытыгъэти, ипсауныгъэ къыщыкIагъ нахь мышIэми, джыри зэ гу тыришIыхьи Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ инсти­тутэу Мыекъуапэ дэтым филологиемкIэ ифакультет иадыгэ отделение чIэхьажьыгъагъ. Дэгъу дэдэу еджагъ, диплом плъыжькIэ къыухыгъагъ.

Ащ ыуж Щамсудинэ, 1962-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1964-рэ илъэсым нэс, адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ кIэлэегъаджэу Тэхъутэмыкъое гурыт еджапIэм, хэку еджэпIэ-интернатым, тIури зэдихьызэ, Iоф ащишIагъ. Нэужым кIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэ зыщыхагъэхъорэ Адыгэ хэку институтым методистэу щылэжьагъ, етIанэ экономикэм, бзэм, литературэм ыкIи тари­хъым язэгъэшIэн пылъ Адыгэ научнэ-ушэтыпIэ институтым инаучнэ IофышIагъ. 1973-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1977-рэ илъэсым нэс фольклорымрэ литературэмрэкIэ ащ исектор ипэщагъ.

А охътэ кIэкIым наукэм идэ­лэжьэн изэхэщэкIо IэпэIасэу зэрэщытыр къыгъэлъэгъуагъ. Адыгэ IорIотэ зэхэугъоенымкIэ, ахэм язэгъэфэн-ушэтынкIэ апэрэ лъэбэкъухэр зышIыгъэ­хэр Хъут Щамсудин ары. Адыгэ лъэпкъ IорIуатэхэм — нарт къэбархэм, пшысэхэм, тхыдэжъхэм, орэдыжъхэм, нэмыкIхэм, яугъоинкIэ, язэгъэфэнкIэ, язэгъэшIэнкIэ ащ гъэхъагъэу иIэм уасэ фэшIыгъуай. IорIуатэхэр къыдэгъэкIыгъэнхэмкIэ зэшIуихыгъэм дунэе наукэмкIэ мэхьанэшхо иI. Ащ къыхихыгъэ еплъыкIэ, екIолIэкIэ, гупшысакIэхэм методологическэ мэхьэнэ гъэнэфагъэ яIэу гъэпсыгъэх. ШIэныгъэлэжь инхэу Москва, Тбилиси, Махачкала, Сэхъум, Налщык, Щэрджэс, нэмыкIхэм ащыпсэухэрэми ар бэрэ къаушыхьатыгъ.

ГущыIэм пае, Щамсудинэ «Адыгэ литературэмрэ IорIуа­тэмрэ яIофыгъохэр» зыфиIорэ тхылъым игъэхьазырын Iоф дэзышIэгъэ купым пэщэныгъэ дызэрихьагъ. Адыгэ IорIуатэм ижанрэ зэфэшъхьафхэр къызэлъызыубытырэ къыдэкIынэу том 12 хъурэм ипроект зэхигъэу­цуагъ. Ащ икIэщакIоу, тхылъхэм гъэпсыкIэу яIэщтыр, ахэр зэхэзыгъэуцощтхэр ыгъэнэфагъэх. «Адыгэ IорIуатэхэр» зыфиIорэ томищэу къыдэкIыгъэм ия II-рэ том пшысэу къыдэхьагъэхэм Iоф адэзышIагъэр Щамсудин, ар зэкIэмкIи нэкIубгъо 753-рэ мэхъу.

Мыщ дэжьым къыщыхэзгъэщымэ сшIоигъу, Хъут Щамсудинэ IорIотэ шIэныгъэм иIахьышхоу хилъхьагъэм осэ ин къыфашIи 1994-рэ илъэсым «Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху» зыфиIорэ щытхъуцIэр къызэрэфагъэшъошагъэр. А илъэс дэдэм шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ (Щэрджэс) дунэе академием иакадемикэу хадзыгъагъ.

Щамсудинэ IофшIагъэу иIэр гъунэнчъ, адыгэм икIэн къэугъо­ижьыгъэным акъылэу, кIуачIэу, гуетыныгъэу хилъхьагъэр къэIогъуай. Шъэм ехъу статья зэфэшъхьафэу ытхыгъэр, ахэм анэмыкIэуи адыгэмэ ягушъхьэлэжьыгъэ къизыIотыкIхэрэ моно­графиехэр бэдэдэу къыIэкIэкIыгъэх, жэрыIо тхыгъэхэр зыдэт тхылъ пчъагъэ урысыбзэкIи адыгабзэкIи къыдигъэкIыгъ.

Щамсудинэ профессионализмэгъэ ин хэлъэу материалыр къыхихын, зэфихьысыжьын, зэкIэ щыIэныгъэм ихъугъэ-шIагъэхэр зэпхыжьыгъэхэу, зым адрэр къыпкъырыкIыжьэу зэрэщытхэр къыдилъытэзэ, ыгъэпсын ылъэкIыщтыгъ. Ащ фэдизым ынэхэм алъэгъущтыгъэп, ау ащ пае къэмынэу Iоф ышIэщтыгъ, институтым иIофышIэхэм ащыщ епхыгъэу къыIорэр хиутыщтыгъ.

ШIэныгъэлэжьым ищыIэныгъэ гъогу дэгъу дэдэу къащеIуатэ иIофшIэгъугъэу ыкIи иныбджэгъугъэу Мамый Руслъан итхылъхэу «Хъут Щамсудин» (1996), «Союз науки и мужества» (2006) зыфиIохэрэм.

1991-рэ илъэсым шIэныгъэлэжьэу ЩэшIэ Казбек гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къыригъэхьэгъэ очеркэу «ЛIыгъэ» зыфиIорэри зыфэгъэхьыгъагъэр Хъут Щамсудин. Ащ ышъхьэ къырыкIуагъэм къыщегъэжьагъэу иIофшIагъэхэм анэсыжьэу, игъэкIотыгъэу къыщиIотыкIыгъ. Къыдигъэ­кIыгъэхэм тхылъ инхэр, IофшIэгъэшхохэр зэрахэтхэр, зэкIэми уакъытегущыIэныр IэшIэх зэрэмыхъущтыр щыкIегъэтхъы.

Щамсудинэ мэхьэнэ куу зиIэхэ тхыгъэхэр гъэзет ыкIи журнал нэкIубгъохэм мызэу, мытIоу къаригъэхьагъэх, IорIуа­тэхэм афэгъэхьыгъэ конференциеу, конгрессэу, нэмыкI Iоф­тхьабзэу чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащызэхащэхэрэм чанэу ахэлажьэщтыгъ. Джа зэпстэумэ адакIоу научнэ IофышIэхэм ягъэхьазырын пылъыгъ, Адыгэ къэралыгъо университетым щыригъаджэщтыгъэх, аспирантхэм Iоф адишIэщтыгъ.

Щамсудинэ дунаим зехыжьым ыуж Адыгэ Республикэм гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэрэ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтымрэ якIэщакIохэу ащ фэгъэхьыгъэ Дунэе научнэ конференциехэр илъэс зэфэшъхьафхэм зэхащагъэх. ГущыIэм пае, «Адыгэ IорIотэ шIэныгъэр я ХХI-рэ лIэшIэгъум» (2011-рэ илъэс), «Адыгэ IорIуатэр: икъэу­хъумэн, изэхэфын» (2016-рэ илъэс) зыфиIохэрэр. Институтым ихъарзынэщ шIэныгъэлэжьым къыугъоигъэ IорIотэ шъэ пчъагъэ хэлъ. Научнэ Iофэу ышIэрэм дакIоу учебникэу, хрестоматиеу, программэу, методическэ IэпыIэгъу пчъа­гъэу къыхиутыгъэ­хэр еджапIэхэм агъэфедэх.

Щамсудинэ къызыхъугъэр илъэс 75-рэ зэхъум ащ фэгъэ­хьыгъэ конференциеу зэхащэгъагъэм иматериалхэр къыз­дэхьэгъэ тхылъыр 2011-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Нэужым, къызыхъугъэр илъэс 80 зэрэхъу­гъэм фэгъэхьыгъэу зызэхащэми ащ иматериалхэр институтым иинтернет нэкIубгъо къырагъэ­хьагъэх.

Адыгэ Республикэм илIышъхьэ иунашъокIэ Щамсудинэ зыщыпсэущтыгъэ унэм шIэжь пхъэмбгъу 2012-рэ илъэсым къыщызэIуахыгъ. ШIэныгъэлэжьым фэгъэхьыгъэу симпозиумхэр, конференциехэр, Iэнэ хъураехэр, зэIукIэгъухэр Iоф зыщишIэгъэ институтымрэ къыз­щыхъугъэ къуаджэмрэ бэрэ ащызэхащэх.

Щамсудинэ ипшъэшъэ на­хьыжъэу Замирэ ятэ иIоф лъе­гъэкIуатэ, ари адыгэ IорIуатэхэм якъэугъоин Iоф дэзышIэрэ шIэныгъэлэжь. НахьыкIэу Тама­рэ ищыIэныгъэ медицинэм рипхыгъ, Краснодар медицинскэ академиер къыщиухыгъэу врачэу Iоф ешIэ.

Адыгэм игулъытэ зынэсэу, лъэпкъ нэшанэу, шIыкIэ-IуакIэу Хъут Щамсудинэ ыгъэунэфы­гъэхэр шIэныгъэлэжьхэмкIэ IэубытыпIэшIух. Лъэпкъ шIэ­жьыр зыгъэпытэхэрэ адыгэ IорIотэ хэшыпыкIыгъэхэр къыз­хэкIыгъэ лъэпкъым ригъэгъо­тыщтыгъэх, лIэшIэгъуныкъом ехъурэ адыгэ лъэпкъым хахъо ригъэшIэу зэмыблэжьэу Iоф ышIагъ.

ЗэлъашIэрэ IорIотэзехьэу, шIэныгъэлэжьэу Хъут Щамсудинэ хэмыкIокIэжьын лъэуж гъашIэм щыпхырищыгъ. «Ижъы­рэ лъэхъаным щыIагъэхэм гъэ­сэпэтхыдэу къытфыщанагъэ­хэм тызыфагъасэрэр цIыфым уасэ фэтшIыныр ары. Шэнэу хэлъым имызакъоу, хэмылъхэри къыдэплъытэнхэшъ, уфэса­къын фай» ыIощтыгъэ Щамсудинэ. Ежь ар ыгъэцакIэщтыгъ. ЩыIэгъэшхо зыхэлъ, иакъылкIэ, иIокIэ-шIыкIэхэмкIэ, изекIуа­кIэхэмкIэ шъхьэкIафэ зыфэозгъэшIын зылъэкIыщтыгъэ цIыф зэфагъ.

ЦIыфыгъэ-лIыгъэ шапхъэхэм арытэу опсэуфэ илъэпкъ фэлэжьагъ, адыгэ IорIуатэмрэ литературэмрэ иIофшIагъэхэмкIэ къыгъэбаигъ. Адыгэ IорIуатэм иугъоин, изэгъэфэн, иушэтын, икъыдэгъэкIын гъэхъэгъэ ин щызышIыгъэхэм япэрыт.

ШЭКIО Мир.
Филологическэ шIэныгъэ­хэмкIэ кандидат.