Къэралыгъо чыжьэу Америкэм тилъэпкъэгъу лъапIэу Натхъо Къадыр ыпсэ щыхэкIыгъэми, а зы сыхьатым къэбар гомыIур Адыгеим къылъыIэсыгъ. Зэрэлъэпкъэу ащ фэшъыгъуагъ, ишъхьэгъусэу Суад фэтхьаусыхагъ. 
Щылэ мазэм и 6-м илъэс 94-рэм ыныбжь итэу къалэу Нью-Йорк и Манхэттен хьаблэ хэсыгъэ Натхъо Исхьакъ ыкъоу Къадыр идунай ыхъожьыгъ, иунэ ыпсэ щыхэкIыгъ. Мэшэлахьэу «жъышъхьэ маф» зыфаIорэ лъэхъаным нэсыгъ, гъэшIэ дахэ къыгъэшIагъ, иакъыл иеу, ыпкъ итэу иаужырэ жьыкъэщэгъу нэс псэугъэ. Хэгъэгум къихьан амал зэригъотэу чIыгу гупсэм ылъапэ къыримыдзэу Къадыр зы гъэ блигъэкIыгъэп. Аужырэ илъэситIум ипсауныгъэ къыфимыдэу къэкIуагъэп нахь, илъэс 91-рэ ыныбжьэуи ишъхьэгъусэу Суад игъусэу Адыгеим къэкIогъагъ. ТхакIо, драматург, шIушIакIо. Ары Къадыр зэкIэми зэрашIэрэр. Сэри ары зэрэсшIэщтыгъэр. Адыгеим къызыкIокIэ слъэгъущтыгъэ, сыдэгущыIэщтыгъэ. Ау нахь благъэу Къадыри Суади зысшIагъэхэр телепроектэу «Адыгэм идунай» тесхынэу Америкэм сызэкIор ары. Ар зыхъугъагъэр 2011-рэ илъэсыр ары. Ащ къыщыублагъэу Натхъо зэшъхьэгъусэхэм зэпхыныгъэ пытэ адысиIэ хъугъагъэ, телефонкIэ бэрэ садэгущыIэщтыгъэ. Къадыр ытхыхэрэр, къыхэзгъэщын, икъэлэмыпэ ащ иаужырэ мафэ нэси ыгъэуцугъэп, къысфиIуатэщтыгъэ. ГущыIэм пае, аужырэ зэдэгущыIэгъоу дысиIагъэм, ар зыхъугъагъэр Къадыр дунаим ехыным тхьамэфитIу къыпэу ары, «Хъут Щамсудинэ адыгэ фольклорым, IорыIуатэхэм афэгъэхьыгъэ тхылъэу къыдигъэкIыгъэр инджылызыбзэм ислъхьагъ, тедзапIэм згъэхьыгъэ къыдагъэкIынэу» къыщысиIогъагъ. Тиаужырэ зэдэгущыIэгъу джыри къыфэзгъэзэжьыщт, Натхъо Къадыр осыетхэр къытфишIырэм фэдэу къэгущыIагъ ащыгъум. ИлъэсипшIыкIэ узэкIэIэбэжьымэ Америкэм сызэкIом, тизэIукIэгъоу сыгу къинагъэмкIэ джы гъэзетеджэхэм сыкъыжъудэгуащэ сшIоигъу.
Америкэм тызэрэкIуагъэр зэхэзыхыгъэ пстэуми зэфэдэу зы упчIэ ащыгъум къытатыгъагъ — Натхъо Къадыр шъуIукIагъа? ЕтIани Адыгэ хэкум ис закъохэр арэп ащ къыкIэупчIэгъагъэр, IэкIыб хэгъэгухэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэри мы къэбарым ыгъэгумэкIыгъагъэх. НэмыкIэуи хъун ылъэкIыщтэп. Дунаим тет адыгэхэр пштэмэ, ахэтых зэкIэми зэфэдэу зэлъашIэхэу, цIэрыIохэу, яшIушIагъэ гъунэ имыIэу цIыфхэр. Ахэр зырызэу къэппчъышъущтых. Натхъо Къадыр а сатыр кIэкIым хэт. Адыгэ лъэпкъым ихъишъэ угъоякIоу, тхакIоу, Нью-Джерси Адыгэ Хасэр щызэхэщэгъэным икIэщакIоу Натхъо Къадыр тыIумыкIэу хъуна? Апшъэрэ пшъэрылъыгъ ащ зэдэгущыIэгъу дытеттхэныр. КъэсэшIэжьы зыхэс хьаблэм тызытехьэм, ошъогум кIаорэ унэхэр къат 50-у зэтетхэу къызэрэтпэгъокIыгъагъэхэр. Манхэттен изы урам цIэрыIоу Мэдисонавеню Натхъохэм яунэ тет. ЧIэхьагъу Iупэм къехыгъэу, нэгушIоу, къытфэчэфэу, «шъуеблагъ» гущыIэр ишIуфэсэу Натхъо Суад къытпэгъокIыгъагъ. Хьазырэу ащыгъуми ащ ыныбжь хэкIотагъэу щытыгъ, ау ипсынкIагъэ, игубзыгъагъэ згъэшIагъоу къыхэзгъэщыгъагъ. квадратнэ метрэ 60 хъущтыгъэ тызэрыхьэгъэ унэр. ТхылъеджапIэм фэдэу, тыдэкIэ уплъэми тхылъхэр плъэгъоу щытыгъ. ТхакIом иунэ шъыпкъагъ.
Натхъо Къадыр игущыIэ къызэриублэгъэ дэдэу къэсэтхыжьы, къытиIогъагъэхэр ащыгъум непэ фэдэу сыгу къэкIыжьых. Хэкум ыгу щыIэзэ, фалIэзэ къэзыхьыгъэ лIым апэ къыддигощыгъэр игумэкI.
Натхъо Къадыр: «Илъэс пчъагъэрэ хэкум сыкъихьан сыфимытэу къэсхьыгъ. IэкIыбым икIыжьхэрэр пыим рагъапшэу зэрэщытыгъэр сшъхьэкIэ сыушэтыгъэ. Ау сигугъэ зыкIи чIэсынагъэп — хэкум сыкIон слъэкIынэу, ащ къикIыхэрэри схьэкIэшъунхэу зэрэхъущтым сицыхьэ телъыгъ. ШIошъхъуныгъэм сапэ къикIыгъэ къиныр зэкIэ сигъэщэчыгъ».
Натхъо Къадыр 1927-рэ илъэсым ЦIэмэз пэмычыжьэу щытыгъэ адыгэ къуаджэу Хьатрамтыку къыщыхъугъ. Илъэсищ ыныбжьэу ятэу Исхьакъ, янэу Гощмафэ, ышхэу Наджыб, Къымчэрый, Салехь ыкIи икъоджэгъу нэбгырэ 240-рэ игъусэу Пшызэ шъолъыр къэкощыгъэх. Ар зыхъугъэр колхоз гъэпсыным изэман. КъушъхьэчIэс адыгэхэр коллективизацием хэлэжьэнхэу Совет хабзэм унашъо ышIыгъагъ. КъыздэкIуагъэхэ къуаджэм цIэу фаусыгъагъэр Натыхъуай. «Чэми чэти тиIагъэр зэкIэ колхозым еттыгъагъ, — къинэу ащэчыгъэр щыгъупшэщтыгъэп Къадыр. — Хабзэм етIупщыгъэу ащыгъум фэлэжьагъэх. Ау сыд фэдиз лэжьыгъэ бэгъуагъэ къахьыгъэми, мэлакIэ лIэщтыгъэх». Янэрэ ятэрэ ялъфыгъэхэм арагъэшхыщтыр зэрамыгъотыщтыгъэр къыIуатэ зэхъум, нэку-нэпсы Къадыр къэхъущтыгъэ. Хэгъэгу зэошхор къызежьэм илъэс 14 ащ ыныбжьыгъ. Дзэм дащынэу бэрэ къенэцIыгъэх, янэу Гощмафэ кIэупчIакIохэм ыкъо ашIуигъэбылъыщтыгъэ. Къызрагъэзыпэм, ышъхьэ къуаджэм дыригъэхыгъагъ — Афыпсыпэ дэсыгъэ ытыщхэм адэжь ыгъэкIуагъ.
Натхъо Къадыр: «Заом игъоу, улъэсрыкIоу уежьэкIэ шIу уапэ къикIына? ЕгъашIэм зэхэсымыхыгъэу «беженцы» зыфаIорэ куп гъэшIэгъон сыхэфагъ. Джаущтэу хэгъэгум сыкъикIыгъ. ЗэкIакIорэ нэмыцхэм зыдыращырэ къэзэкъхэм сахэтэу Европэм сынэсыгъ. Германием, Италием илъэс заулэрэ сащыпсэугъ. Иорданиеми зы зэманрэ сисыгъ».
1956-рэ илъэсым Натхъо Къадыр Америкэм кощыгъагъэ ыкIи иаужырэ мафэ нэс ащ щыпсэугъ.
Нартхэр. Адыгэ таурыхъхэр. Черкес хъишъэр. ЗигъашIэ нэмыкI чIыналъэ щыIэ хэгъэгу чыжьэм щызгъэкIогъэ Натхъо Къадыр къызхэкIыгъэ лъапсэр ыушэтыным пылъыгъ. Адыгэм итарихъ зыдэт тхылъ пчъагъ зэригъэуIугъэр. Ежьым ытхыгъэхэри хъарзынэщым хэлъых. Пьесэхэр, романхэр, рассказхэр — зэкIэмкIи тхылъипшI ащ къыдигъэкIыгъ. Апшъэрэ гъэсэныгъэ ыгъоти, литературэм иамалхэр къызызIэкIегъахьэм, Къадыр Америкэм типографие къыщызэIуихыгъагъ. 1978-рэ илъэсым «Адыгэ жъуагъу» ыIоу журнал къыдигъэкIэу ыублагъ.
Натхъо Къадыр: «АпэрэмкIэ сэ сызфэягъэр адыгэ лъэпкъым икъэбар мы къэралыгъом щыпсэухэрэм ашIэнэу ары. ЯтIонэрэмкIэ, хэгъэгу пчъагъэхэм арыс адыгэ тхакIохэм яIофшIагъэхэр журналым къыщыхэтыутызэ тшIынэу ары. Ау а гухэлъыр зэшIохыгъуае хъугъэ. Ащыгъум интернет щыIагъэп, тхьапэхэр къэрал гъунапкъэхэм атекIуадэщтыгъэх.»
Журналыр Къадыр илъэситIо къыдигъэкIыгъ. Ащ къихьащт къэбархэр зэригъэуIун ымылъэкIэу Iофыр зэпыугъ. КъыкIэлъыкIорэ гукъэкIэу Къадыр зыфежьэгъагъэр лъэпкъ тарихъым фэгъэхьыгъэ тхылъ къыдэгъэкIыгъэныр ары. Тарихъ шIэныгъэлэжьэу хэкуми, IэкIыб къэралыгъохэми ащылажьэхэрэм аушэтыгъэр зэфихьысыгъ ыкIи «Черкесхэм ятарихъ» зыфиIорэ тхылъыр инджылызыбзэкIэ къыдигъэкIыгъ. Америкэм щыпсэурэ адыгэхэм якъэбар ежьым къызэришIэжьэу зэхиугъоежьыгъ. Хэсэ пчъагъэу а къэралыгъом щызэхащэгъагъэхэм зы тарихъ нэкIубгъо къакIэныгъэп.
Натхъо Къадыр сыд фэдэ IофкIи апэрэ IэпыIэгъоу иIагъэр ишъхьэгъус. Натхъо Суад Иорданием къыщыхъугъ. 1981-рэ илъэсым хьакIакIо Нью-Йорк къэкIуагъэу Къадыррэ аррэ нэIуасэ зэфэхъугъагъэх, мазэ тешIагъэу къэзэрэщагъэх.
Натхъо Суад: «ЗэкIэ тшIэрэр зыфатшIэрэр ныбжьыкIэхэр ары. Ахэр адыгэ шэн-хабзэхэр ахэлъэу къэтэджынхэр анахь гугъэ нэфэу егъашIэми зыдэтIыгъ».
Натхъо Къадыр Нью-Джерси и ШIушIэ Черкес Хасэ плIэгъогогъурэ хадзыжьызэ илъэс 12 тхьаматэу тетыгъ. А уахътэр ары Хасэр цIыф зэIукIапIэу зыхъугъэри. Лъэпкъ IофхэмкIэ хахъо зишIыгъэ зэман. Адыгэ мафэхэр илъэс къэс зэхащэнхэм Къадыр кIэщакIо фэхъугъагъ. Джы къызнэсыгъэми а хэбзэ шIагъор чIанагъэп.
Лъэпкъым фэлэжьэнхэм Къадыри Суади фэхьазыр зэпытхэу илъэс тIокIитIур къызэдагъэшIагъ. Аныбжь хэкIотагъэми, Натхъо зэшъхьэгъусэхэр Адыгэ Хасэм тхьамафэм зэ-тIо мыкIохэу хъущтыгъэп. Нью-Йорк укъикIэу Нью-Джерси унэсыфэ зы сыхьатрэ ныкъорэ ехьы. ЗэкIэми зэрашIэуи, Адыгэ хэку гъогуми текIыгъэхэп. Натхъо Къадыр Адыгэ Республикэм щагъэлъапIэу, уасэ щыфашIэу къылъэгъужьыгъ. Ытхыгъэ пьесэу «Мэдэя» Лъэпкъ театрэм зегъэуцум, иIофшIагъэ уасэу фашIыгъэр къагъэлъагъоу «Адыгеим ищытхъузехь» зыфиIорэ цIэ лъапIэр Натхъо Къадыр фагъэшъошагъ. Сщыгъупшэщтэп, бгъэхьалъхьэр лъэшэу ашIолъапIэу Суад дэгуIэзэ, «уимедаль къыхэсэгъалъхьэба» ыIозэ, шъхьэгъусэм къылэжьыгъэ уасэр нэпэеплъэу къызэрэтфашIыгъагъэр.
Чэщ-зымафэ Натхъохэм адэжь тыщыIагъэти, анахь хьэкIэ лъапIэм зэрэфыщытыщтхэу къытпэгъокIыгъэх. Джа унэ цIыкIум сэри, сиIофшIэгъу операторэу Александр Никановри тифагъ, гуфабэу тыщахьэкIагъ, шIухьафтын папкIэуи «шъушIэрэ мэхьэнэ Iофым пае» аIуи доллар мин къытатыгъагъ. Нэужым Нью-Джерси адыгэхэм къызэрэтаIуагъэмкIэ, яунэ зыгорэ имысэу хъурэп. Хэкум е нэмыкI къэралыгъо къикIрэ адыгэхэр зэкIэ Натхъо Къадыр дэжь екIуалIэх. Зы мази, зы илъэси исыгъэхэр ахэтых.
Аужырэ илъэситIум Къадыр ипсауныгъэ зэкIэкIуагъэу щытыгъ. Тыгъэгъазэм и 27-м, дунаим ехыжьыным мэфэ 13 къыпэу, сыздэгущыIэм, рассказхэм шIогъэшIэгъонэу зэряджагъэр къыIогъагъ.
Натхъо Къадыр: «Тилъэпкъ итэкъухьагъ, къытэбэкIырэ хымэ хабзэр бзыуцыфым псыр зэрэришъурэм фэдэу зыхэтэщэ. Сыд къырыкIощтыр тилъэпкъ? Мы упчIэр зы анахь Iоф джырэкIэ. Хабзэр зэкIэ зыхэлъыр бзэр ары. ГущыIакIэ ашIэжьырэп тиныбжьыкIэхэм. Мардж хъужьын, сиадыгэ лъапIэхэр, шъукъызкIэIэжь. Тисабый дышъэхэр адыгэ цIыфэу мы дунаим къытетэжъугъэгъанэх. Мылъку ищыкIагъэмэ, бзэ зэгъэшIэным, хэбзэ зехьанымкIэ Дунэе адыгэ фонд зэхэтэжъугъащ. СэшIэ, мы гупшысэр бэмэ къырахьакIы, игъо къэсыгъ гъэцэкIэгъэнэу».
Джащ фэдэ осыет Натхъо Къадыр къытфишIыжьыгъ. Сэгугъэ зэхэтшIыкIынэу, къыдгурыIонэу, тыкъызкIэIэжьынэу.
Щылэ мазэм и 8-м тинахьыжъ гъэшIуагъэу, тхьаматэу, тхакIоу, шIушIакIоу Натхъо Къадыр иаужырэ гъогу агъэкIотэжьыгъ. Нью-Джерси штатым икъа-
лэу Уэйн дэт ШIушIэ Адыгэ Хасэм хэт мэщытым иджыназ щыкIуагъ. Нью-Йорк пэмычыжьэу, Нью-Джерси хэхьэрэ къэлэ цIыкIоу Парамус дэт къэхалъэу Джордж Вашингтон ыцIэ зыхьырэм щычIалъхьажьыгъ. ИгъашIэ зэпыугъэми, Натхъо Къадыр ижъуагъоу къэблагъэр кIосэщтэп, лъэпкъ шIэжьым хэмыкIынэу ащ ыцIэ къыхэнэщт.
ТIэшъу Светлан.
Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист.