Швецием къыщыслъэгъугъэхэмрэ сызэригъэгупшысагъэхэмрэ

ЦIыфхэр зэрэнэе-псыехэм, шъхьасрэ акъылрэ зэрямыIэм къыхэкIэу чIыда­гъэу, газэу, шIомыкIэу, гъучI зэфэшъхьафхэу чIычIэгъым чIэлъхэр нахь макIэ мэхъу зэпытых. Мэзхэр раупкIых, жьыр, чIыгур, псыр, космосыр аушIои. Къэлэгъунэхэр хэкIитэкъупIэ ашIых, хыхэми псыхъохэми хэкIхэр ахатакъох. Ау чIыопсым зызэрэзэрихъокIырэм, тыдэкIи дунаим нахь къызэрэщы­фэбагъэм тхьамыкIагъохэр къыздахьын зэралъэкIыщтым тигъэгумэкIырэп.

ЛIэшIэгъу пчъагъэхэм къакIоцI мылы­лъэу щытыгъэхэр, къушъхьэхэм ателъ осхэр ткIоу фежьагъэх. ХыIушъохэм аIус хэгъэгухэмрэ хыгъэхъунэхэмрэ хычIэгъ хъунхэм ищынагъо къашъхьарыхьагъ. Адэ псыхъохэр зэригъукIыхэрэр, псэушъхьэ, бзыу, пцэжъые, къэкIырэ лъэпкъыбэхэр дунаим зэрэтекIодыкIыхэрэр, зи зэрымыс пшэхъолъэ чIыпIэхэм зызэраушъомбгъу­рэр хэта зилажьэр?

ТхьамыкIагъохэр зыпкъ къикIырэр тэры, цIыфхэр, ары. ГукIэгъу, шъхьас, акъыл зэрэтимыIэмкIэ, жъалымэу тызэрэ­дэзекIорэмкIэ ежь чIыгуми жьыхьарзэшхохэмкIэ, чIыгусысхэмкIэ, вулканхэр къызэрэзэIэутхэрэмкIэ, псыхъохэр къызэриухэрэмкIэ тегъэпщынэжьы.

УзэрэдэзекIорэм фэдэу дунаир къызэрэбдэзекIожьыщтыр апэу къызыгурыIуа­гъэхэм ащыщых шведхэр.

ЖурналистикэмкIэ шведскэ институтэу Fojo зыфиIорэмрэ Урысыем ижурналистхэм я Союзрэ кIэщакIо зэрэфэхъугъэхэм тетэу экологием иIофыгъохэм япхыгъэ тхыгъэ анахь дэгъухэм якъыхэхынкIэ 2007-рэ илъэсым тихэгъэгу зэнэкъокъу щызэхащэгъагъ. Ащ щатекIуагъэхэр Шъа­чэрэ Европэм ихэгъэгу анахь къабзэу алъытэрэ Швециемрэ ащыкIогъэ экосеминарым хэлэжьагъэх.

КъэIогъэн фае шведхэр чIыопсым икъэухъумэн, ясабыйхэм, зэрэчIыналъэу къарыкIощтым лъэшэу зэрагъэгумэкIырэр. Ар къаушыхьаты экосеминарэу сызыхэлэжьагъэм, Китаим, Африкэм ихэгъэгу заулэмэ яэкологхэм, яжурналистхэм зэIукIэгъоу адытиIагъэхэм.

ТыздэщыIэгъэ къалэу Гетеборг сыгу хэпкIагъ. Ащ къыщыслъэгъугъэхэр сыгу къыдихьыежьхэу джыри бэрэ къыхэкIы. ЕвропэмкIэ анахь къухьэуцупIэшхор мыщ дэт, иинагъэкIэ ятIонэрэ чIыпIэр Швецием щеубыты. Апэрэ чIыпIэр зыIыгъыр къэлэ шъхьаIэу Стокгольм ары. Гетеборг Швецием ипромышленнэ, инаучнэ, икультурнэ гупчэшхоу щыт.

Гетеборг дэт унэхэр нахьыбэрэмкIэ щэу, тфэу, блэу зэтетых, унэ лъэгэшхо­хэр зырыз дэд. Я XVIII – XIX-рэ лIэшIэгъухэм ашIыгъэ унэхэр ащ бэу дэтых. Ау ахэри дэгъоу зэтегъэпсыхьагъэх, лифтхэр ахэтых, электричествэр, газыр, псыр къякIуалIэ.

Урамхэм хьэ, чэтыу гъорыкIохэр атетлъэгъуагъэхэп. ЗыкIодхэкIэ пшъэ­рылъхэм атетхагъэхэм арыгъуазэхэзэ, ахэр псынкIэу бысымхэм къафащэжьых. Къанджхэм анэмыкI, тхьаркъуи, къолэжъи къалэм щыбыбэу тлъэгъугъэп.

Швецием исхэм хабзэ е шапхъэ горэ аукъуагъэу тырихьылIагъэп. Нэфрыгъуа­зэр плъыжьэу къаблэу зыми гъогур зэпичыщтэп, кIозэ тутын ешъощтэп, тутын шъуафэр урамым щычIидзыщтэп. ЧIыпIэ гъэнэфагъэхэр ары ахэр тутын зыщешъо­хэрэр.

Тигъусэгъэ бзылъфыгъэхэм ащыщ хьакIэщым тутын зыщешъом, евро 1000 тазырэу зэритын фаер зэрыт тхылъыр дежурнэ администраторым къырихьылIэгъагъ. Семинарым пэщэныгъэ дызезыхьэщтыгъэ Бите Люден хэукъоныгъэ зышIыгъэр чIыпIэ хабзэхэм зэращымыгъуазэр, къыфагъэгъунэу зэрэкIэлъэIурэр ерагъэу ащ гуригъэIуагъ. Тутын ешъоу бэп тлъэ­гъугъэр: ар псауныгъэм къызэрегуаорэр къыдалъытэщтын.

Гетеборг дэсхэм нэмыцыбзэ тIэкIоу сшIэрэмкIэ загурызгъэIуагъ. Москварэ Петербургрэ адэт апшъэрэ еджапIэхэр къэзыухыгъэ журналистхэр инджылызыбзэкIэ ахэм адэгущыIэщтыгъэх. Шведхэм яныдэлъфыбзэ нэмыкIэу, инджылызыбзи, нэмыцыбзи аIулъ. Ау урысыбзэмрэ славяныбзэмрэ зышIэрэр зырыз дэд.

Гетеборгскэ университетым ифилфак славистикэмкIэ отделение иI. Нэбгырэ миллиони 10 нахь зыщымыпсэурэ Швецием специалистыбэ щагъэхьазырырэп. Апшъэрэ еджапIэм истудентхэм ащыщэу нэбгырэ заул ныIэп урысыбзэр, литературэр, культурэр зэзыгъашIэрэр.

Нефтеперерабатывающэ заводымрэ автомобилышI заводэу «Volvo» зыфиIо­рэмрэ тазыщэIэм ахэм ящагу зэрэкъабзэр, къэгъагъыбэ зэрадэтыр, чIыдагъэм хашIыкIыхэрэм амэ къызэрэтэмыугъэр дгъэшIэгъуагъэ.

Инженер-технологэу къытпэгъокIыгъэм цех горэм тырищалIи, ипчъэ къызэIуихыгъ, ау ыкIоцI тыригъэхьагъэп. Джабгъумрэ сэмэгумрэкIэ станокхэр сатыритIоу зэрэщытхэм, нэбгыри 5 нахьыбэ ащ зэрэчIэмытым гу лъыттагъ.

Журналистхэм ащыщ горэ ащ еуп­чIыгъ «Унэе заказкIэ автомобильхэр афэшъу­шIэу зэхэсхыгъ, щэфакIохэр ахэм бэрэ яжэнхэ фаеу мэхъуа?» ыIуи. Инженер- технологым ащ къызэрэфиIотагъэмкIэ, заводэу «Volvo» иконструкторхэм ыпэрапшIэу автомобилым имодель компьютеркIэ агъэпсы, ар зэраушэтыщт програм­мэм икъыхэхыни джыдэдэм ыуж итых.

Сигъусэгъэ журналистхэми сэри нэ­рылъэгъу къытфэхъугъ шведхэр чIыопсым икъэухъумэн лъэшэу зэрэпылъхэр.

Хэгъэгу зэошхом ыуж Европэм ихэгъэгухэу техникэ, оборудование, технологиехэр, гъомылапхъэхэр бэу зищыкIэгъагъэхэм Швецием зыкъызэрэфагъэзагъэм епхыгъэу ащ ипромышленности, имэкъу-мэщи псынкIэу хэхъоныгъэ ашIэу, предприятиякIэхэр къызэIуахыхэу ауб­лагъ.

ЕвропэмкIэ анахь автозаводышхоу «Volvo» зыфиIорэр, нефтеперерабатывающэ, химическэ завод заулэ Гетеборг щагъэпсыгъэх. Ау уахътэ зытешIэм а производствэхэм, ахэм япыдзафэхэм цIыфхэми, экологиеми зэрар къафахьы хъугъэ.

ЦIыфхэм ящыIэкIэ-псэукIэ зыкъызэриIэтырэм дакIоу промышленнэ товар­хэмрэ гъомылапхъэхэмрэ нахьыбэу къыдагъэкI хъугъэ. Пыдзафэхэми аха­хъоу фежьагъ. Жьыр, чIыр, псыр псынкIэу нахь шIой зэрэхъурэм, хэтэрыкIхэмрэ пхъэшъхьэ-мышъхьэхэмрэ шIуагъэу ахэлъым къызэрэщыкIэрэм, Iофтхьабзэ горэхэр зэрэзехьэгъэн фаем цIыфхэм гу лъатагъ. ЯгумэкI правительствэм зылъагъэIэсым, амал горэхэм яусэу ащ ыублагъ.

Жьыр амыушIоиным пае кушъхьэфачъэ­хэм атесхэу шведхэр IофшIапIэ макIох. Гетеборги, Швецием инэмыкI къалэхэми кушъхьэфэчъэ уцупIэхэр яIэх. Шведхэм кушъхьэфачъэхэр пшъэхъукIэ рапхыхэрэп. Къэлэдэсхэр тхьаумэфэ, мэфэкI мафэхэм зэрэзекIохэрэр кушъхьэфачъэкIэ е общественнэ транспорткIэ ары.

Шведхэм ашъхьэ пае нахьыбэрэмкIэ къащэфырэр «Volvo» къыщыдагъэкIыгъэ автомашинэхэр ары. Японием, Германием, Америкэм е нэмыкI хэгъэгухэм къащашIыгъэ автомобилэу плъэгъурэр зырыз дэд. Швецием исхэр яунэе автомобильхэм лъэшэу афэсакъых, километрэ мини 100 – 200 къызакIукIэ ахэр зэбла­хъух. Жъыхэр заводым зэрэратыжьыхэрэм пае уасэм къафыщагъакIэ.

ТалъэныкъокIэ жьыр нахь лъэшэу зыушIоирэр автотранспортыр ары. Швецием ар къепIолIэн плъэкIыщтэп. Биогъэ­стыныпхъэхэр ары мыщ нахьыбэу щагъэ­федэхэрэр. Ар промышленнэ пыдзафэхэм, рапсым, коцым, натрыфым ахашIыкIы.

Электротранспортымрэ биогъэстыныпхъэмрэ нахь федэу зылъытэрэ шведхэм 2030-рэ илъэсым ехъулIэу углеводороднэ гъэстыныпхъэ амыгъэфедэжьынэу рахъухьэ. Электромобильхэмрэ электродвигательхэр зэрыт лайнерхэмрэ якъы­хэхын конструкторхэм яшъыпкъэу джыдэдэм Iоф дашIэ.

ЧIыопс къэкIуапIэхэр акъылыгъэ хэлъэу агъэфедэмэ зэрэнахьышIур мыщ щыпсэухэрэм бэшIагъэу къагурыIуагъ. Швецием ит организациехэу экологием икъэухъумэн фэгъэзагъэхэм ащыщым иIофышIэу Хелена Нильссон къызэрэтфиIотагъэмкIэ, гъомылапхъэу, товарэу къащэфырэм къыкIырагъэчын, экологием нахь макIэу зэрар зэрэрахырэр къэзыушыхьатырэ тамыгъэхэр зытетхэр къыхахын фае.

Самолетым нахьи мэшIокур тыкъэзыуцухьэрэ дунаим нахь макIэу зэрегуаорэр, унэе автомобилым нахьи общественнэ транспортым – трамвайхэм, троллейбусхэм, автобусхэм ащ зэрарэу рахырэр фэди 10-кIэ зэрэнахь макIэр ащ къытфиIотагъ. Электричествэр, псыр, фабэр нахь макIэу бгъэкIодынхэ, общественнэ транспортыр къызфэбгъэфедэн, пыдзафэхэм акъылыгъэ хэлъэу уадэзекIон, яцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу экологием фэсакъхэу сабыйхэр пIугъэнхэ зэрэфаем ащ тыщигъэгъозагъ.
Швецием тыщэIэфэ нэмыкI дунай тытет фэдэу къытщыхъугъ. Ащ щытлъэгъугъэхэмрэ тадэжькIэ зэрэщызекIохэ­рэмрэ лъэш дэдэу зэрэзэтекIхэрэр нэрылъэгъу къытфэхъугъ.

Гетеборг дэт унашъхьэ пэпчъ пIоми хъунэу тыгъэкIэ Iоф зышIэрэ батарейхэр тетых. Ащ мылъкоу пыкIуадэрэр зэфэдизэу къэралыгъомрэ унэм чIэсхэмрэ аты. Фэтэрыбэу зэхэт унэхэм арысхэм мылъку Iахьэу къыхилъхьагъэм фэдиз къэралыгъом зыфатIупщыжькIэ, рашIэщтым фитхэу батарейхэр ежьхэм къа­фэнэх. Ащ фэдэ унэм чIэсхэм къызэрэтфаIотагъэмкIэ, бжыхьэми, кIымафэми, гъатхэми яэлектроэнергие ежьхэм афекъу, гъэмафэрэ электроэнергиеу къялыекIырэр нэмыкIхэм, къэралыгъори ахэм зэрахэтэу, аращэ. ТыгъэкIэ Iоф зышIэрэ батарейхэм фабэмрэ электроэнергиемрэ пкIэу алъатын фаем ызыныкъо фэдиз цIыфхэм къафагъэнэжьы.

Швецием ипарламент дунаир амыушIоиным тегъэпсыхьагъэу закон заулэ ыштагъ. Ахэм атетэу атомнэ электростанцие зиIэхэм электроэнергиеу къа­хьыжьырэм ипроцент 33-рэ хъурэ хьакъу­лахь атын фае. ЧIычIэгъ байныгъэхэм ахэхьэрэ гъэстыныпхъэ зыгъэфедэрэ, углекислэ газкIэ жьыр зыушIойрэ предприятиехэм хьакъулахь гъэнэфагъэхэр арагъэтых. ЦIыф къызэрыкIохэми углекислэ газым пае хьакъулахь аты. Дизельнэ гъэстыныпхъэм, бензиным, газым ауасэ ар хэхьэ. Ау биогъэстыныпхъэ зыгъэфедэхэрэм ар арагъэтырэп. ЖьыкIэ, тыгъэкIэ Iоф зышIэрэ электростанциехэр зиIэхэм хэбзэIахьхэр атыралъхьахэрэп пIоми хъущт.

Продукцие къыдэзыгъэкIырэм чIыопсым зэрар зэрэрихырэм, ар зэрэзэращэрэм, ипыдзафэхэр зэрэзэхадзырэм апае ыпкIэ еты. Ахэм нахьыбэу алъиты къэс чIэнагъэу ышIырэри нахьыб. КъэIогъэн фае экологическэ къабзэу щыт продукцие къыдэбгъэкIыныр зэрэфедэр: ар нахь лъапIэу IокIы.

Пыдзафэхэр зэхадзхэу аублагъ. ЦIыф­хэм апчыр зы къэмланэм, тхылъыпIэр – ятIонэрэм, шхын пыдзафэхэр – ящэнэрэм, бжъэм хэшIыкIыгъэ пкъыгъо­хэр – яплIэнэрэм, гъучIхэр – ятфэнэрэмрэ яхэнэрэмрэ, унэгъо кIоцIым щафэхъурэ хэкIхэр – яблэнэрэм арагъэкIу. Унэгъо кIоцIым щагъэфедэрэ техникэр, телерадиоаппаратурэр, компьютерхэр, сотовэ телефонхэр, батарейхэр шъхьафэу аугъо­их. ХэкIхэр переработкэ зышIырэ заводэу «Renova» ахэр рагъащэх. Илъэсым къы­кIоцI ащ пыдзэфэ тонн мин 900-м нэс переработкэ ешIы.

Квадрат метрэ 2400-рэ зэлъызыубытырэ заводым тыщыIагъ. Ащ игъэпсын доллар миллиарди 3 пэIухьагъ. Заводым щылажьэрэр нэбгыри 100-м тIэкIу къехъу.
Гетеборг нэбгырэ мин 800 дэс, мэриеми, район гъэIорышIэпIищми ащылажьэрэр нэбгыри 157-рэ. Мэрием игараж автомобили 3 чIэт, зы механик-водителым ахэм яфэIо-фашIэхэр егъэцакIэх.

Къалэм иадминистрацие иIофышIэхэм ямызакъоу, кIэлэегъаджэхэри, врачхэри, музейхэм, библиотекэхэм, почтэхэм яIофышIэхэри муниципальнэ къулыкъу­шIэхэм ахалъытэх. Якъулыкъу пшъэрылъхэм ягъэцэкIэнкIэ яIофшIапIэхэм къяпхыгъэ кушъхьэфачъэхэр ахэм къызфагъэфедэх.

ЧIыопс-тарихъ заповедник горэм тыкIо зэхъум, гъогум иджабгъу лъэныкъо пэIулъэшъогъэ къуаджэр тынэгу къыкIидзагъ. Чырбыщым хэшIыкIыгъэ унэхэм тIоу зэтетэу ахэтыгъэр мэкIагъэ. Унэ кIыбхэм чъыгхэтэлэжьыпIэ цIыкIухэр адэлъыгъэх. Экскурсоводым къызэрэтфиIотагъэмкIэ, ахэм къаголъ чIыгу Iахь цIыкIухэм къэгъагъэхэмрэ хэтэрыкIхэмрэ къащагъэкIых. Ящагухэри яхапIэхэри къызэрэмышIыхьагъэхэр бэмэ дгъэшIэгъуагъэ.

Форелыр бэу зыхэс хыкъумэу заповедникым итым текIолIагъ. Мыжъо лIэшIэгъухэм къащегъэжьагъэу цIыфхэр мыщ щэпсэух. Заповедникым Iуашъхьэхэмрэ испунэхэмрэ бэу щытлъэгъугъэх. Аужырэ лIэшIэгъуитIум археологхэм Iошъхьэ инитIурэ цIыкIуитIурэ нахь зэрамытIы­гъэр дгъэшIэгъуагъэ. Ахэм къачIахыгъэхэр научнэ-ушэтэкIо учреждениехэмрэ музейхэмрэ аратыгъэх. Нэбгырэ заул ныIэп заповедникым щылажьэрэр. Къэрэгъул­хэр, Iуашъхьэхэр хэбзэнчъэу зытIыхэрэр яIэхэп. Гетеборг мэфиплIэ тызыщэIэм, зэ ныIэп полицейскэ шъуашэ зыщыгъ кIалэ зэрэслъэгъугъэр. Сатыу гупчэм иикIыпIэ дэжь ащ сыщыIукIагъ. Полицейскэ машинэ гори сынэ къыпэIуидзагъэп.

Илъэс псаум Гетеборг иурамхэм машинэхэр зэращызэутэкIыхэрэр, цIыфхэр тхьамыкIагъохэм зэрахэкIуадэрэр зэгъорэ дэд. Ар зэпхыгъэр рулым Iусхэми, лъэс­рыкIохэми гъогурыкIонымкIэ шапхъэхэр зэрамыукъорэр, сакъыныгъэ къызэрэзхагъафэрэр, алкотестерхэр автомобильхэм зэрарагъэуцорэр, хэбзэукъоныгъэ зышIхэрэр тазыркIэ зэрагъэпщынэхэрэр ары.

IофшIапIэхэм агъэфедэрэ машинэхэм шIокI имыIэу алкотестерхэр арагъэуцох. Унэе транспорт зиIэхэм ахэр агъэфе­дэщт-амыгъэфедэщтыр ежьхэм яIоф. КъэIогъэн фае шъон пытэ зыIуфагъэр автомобилым зитIысхьэкIэ, алкотестерым двигателыр къызэригъэуцурэр ыкIи водителым ар зэрэзэхыримыгъэгъэнэжьрэр. Швецием иводительхэм автомобилышъхьэм ос зытырамыхкIэ, регистрационнэ номерыр, остыгъэхэр замыгъэкъабзэхэкIэ, машинэхэм азыфагу дэлъын фэе метрэ пчъагъэр заукъокIэ, еври 120 – 420-рэ тазырэу арагъэты. Промиль 0,2-рэ хъурэ алкоголь лъым къызыхагъуа­тэкIэ, тазырышхо зэрэрагъэтыщтым нэмыкIэу, водителым мэзих хьапси тыралъхьэ. Нахь лъэшэу ешъуагъэ зыхъукIэ илъэси 2 хьапсым чIагъэсын алъэкIыщт. Скоростым езыгъэхъурэм тазырэу евро 420-рэ тыралъхьэ е илъэсныкъокIэ автомобилыр ыгъэфедэн ымылъэкIынэу итхылъ Iахы.

ГъогурыкIонымкIэ шапхъэхэр къызэрэдалъытэрэм лъыплъэхэрэр гъогу полицием хэтхэмрэ псэупIэхэм яурамхэм бэу атет видеокамерэхэмрэ ары. Камерэхэм атырахыхэрэр аналитическэ гупчэм IокIэх. Ащ тазырыр «къыретхыкIы» ыкIи ащ лъыпытэу водителым ар IэкIегъахьэ. Полицейскэм зыгорэущтэу гурыIонэу водителым ышъхьэ къихьахэрэп. Сыда пIомэ ащ джыри пщыныжь къыкIэ­лъыкIон зэрилъэкIыщтыр дэгъоу ешIэ.

Экосеминарым хэлэжьэгъэ журналистхэм нэрылъэгъу къытфэхъугъ Швецием исхэм сыд фэдэрэ лъэныкъокIи Iэдэб зэрахэлъыр, хэбзэ унашъохэр, шапхъэхэр зыукъорэм пщыныжь зэрэрагъэхьыщтыр дэгъоу къазэрагурыIорэр.

Мы хэгъэгум хьакъулахьэу щатырэр зэфэдизэп. Нахьыбэу федэ къызыIэкIа­хьэрэм хьакъулахьэу ытырэр нахьыб, ар процент 40-м нэсын ылъэкIыщт. Предпринимательхэм ямылъку IэкIыб къэралыгъом ащэрэп, яэкономикэ зыкъырагъэ­Iэты, ащкIэ чIыопсыр нахь къабзэ ашIы.

ЧIыгури, чIычIэгъ байныгъэхэри, мэз­хэри зыIэ илъыр къэралыгъор ары. Предпринимательхэм ахэр къызфагъэфедэ. ЧIыгум, чIычIэгъ байныгъэхэмрэ мэзхэмрэ ягъэфедэн афэгъэхьыгъэ хэбзэгъэуцугъэхэр ахэм зэрагъэцакIэрэм къэралыгъом пхъашэу гъунэ лъефы.

БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 80-рэ илъэс­хэм Швецием унэхэр щафикъущтыгъэхэп. Джащыгъум социалистхэм яправительствэ фэтэр миллион зэрагъэпсыщт программэр къыгъэхьазырыгъагъ. Илъэси 10-кIэ а программэр зэшIуахыгъ. КъэIогъэн фае Швецием щаштэрэ хэбзэ унашъохэр дэх имыIэу зэрагъэцакIэхэрэр.

ГъучI-бетоным хэшIыкIыгъэ унэхэр къэлэ гъунэхэм ащагъэпсыгъэх. Ау уахътэ зытешIэм шведхэми, IэкIыб къэралыгъохэм къарыкIыжьыгъэхэми ахэм ащыпсэунхэу ашIомыигъожь хъугъэ. Чырбыщым зэрэхэмышIыкIыгъэхэм, гупчэм зэрэпэчыжьэхэм къахэкIэу унэхэм ащыщхэр нэкIэу щытыгъэх.

Ау къалэхэм заушъомбгъузэ, псэолъа­кIэхэр зыщагъэпсыщт чIыпIэхэм афыщыкIэхэ хъугъэ. Ащ фэдэ унэхэр зэхагъэ­ожьынхэм къызэрэдырагъаштэрэмкIэ правительствэм тхылъхэр къыIэкIахьэхэу ыублагъ. Ау Гетеборгскэ университетым ипрофессорхэм ащыщ горэм ахэр зэхамыкъутэжьхэу, джырэ шапхъэхэм адиштэу зэтырагъэпсыхьэхэмэ нахьышIоу ылъытагъ. ШIэныгъэлэжьхэм яеплъыкIэхэм Швецием зэращыкIэдэIукIхэрэр къыушыхьатэу муниципалитетыбэмэ профессорым къащыдырагъэштагъ.

Гетеборг имикрорайонэу ащ фэдэ унэхэр зэрытым тыщыIагъ. ГъучI-бетоным хэшIыкIыгъэ унэхэр къатитфэу зэтетых. Ахэм лифтхэр ахэтых, тыгъэкIэ Iоф зышIэрэ батарейхэр унашъхьэхэм атетых, фэбапIэхэм чIыунэхэр зэлъаубыты.

Тызэрыхьэгъэ фэтэрэу квадрат метри 100 зэрылъым зы бзылъфыгъ щыпсэурэр. ЛифткIэ я 4-рэ къатым тыдэкIоягъ. Унэ­хэм зи лые арытэп, шъхьаныгъупчъа­шъ­хьэхэм къэгъагъэхэр атет. Унэхэр хъоо- пщаух, Iэрыфэгъух, нэфынэх, жьыр арыз.

Бысымгуащэм тыригъусэу чIыунэм техыгъ. Ар зэрэщытэу фэбапIэм зэлъеубыты. Квадрат метрэ 1,5-у унагъо пэпчъ къытефэрэм къэгъагъэхэр къыщагъэкIы. Зыныбжь хэкIотэгъэ бзылъфыгъэрэ илъэ­си 7 – 8 зыныбжь шъэожъыерэ ащ чIэтыгъэх. Шъэожъыем къазгъыр цIыкIукIэ помидорхэм алъапсэ ыгъэшъабэщтыгъ. Ахэм сякIуалIи, мырэущтэу ясIуагъ:

— Къэгъагъэ нэмыкI зыщамышIэрэ фэбапIэм помидорхэр сыда къызкIыщыжъугъэкIыхэрэр? Сатыу гупчэми, тучанхэми ахэр атизых ыкIи ащыпыутых.

— Сипхъорэлъф помидорхэр къыгъэ­кIыныр, ахэм зэрахахъорэм алъыплъэныр икIас. Сэ къуаджэм сыкъыщыхъугъ, сиIахьылхэр джыдэдэми къуаджэм дэсых. Зыгъэпсэфыгъо лъэхъаныр къызыскIэ сипхъорэлъф ахэм адэжь макIо, къуаджэр ыгу рехьы. Ины зыхъукIэ фермер хъунэу еIо, — къытыжьыгъ ащ джэуап.

Къэралыгъо кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм, къэралыгъо еджапIэхэу гурыт гъэсэныгъэ имыкъу (классибгъу) зыщарагъэгъотхэрэм, гимназиехэм, апшъэрэ еджапIэхэм зэращеджэхэрэм пае пкIэ атырэп. Джащ фэдэу къэралыгъо поликлиникэхэми, санаториехэми, сымэджэщхэми пкIэ амытэу къащяIазэх.

Швециер социальнэ къэралыгъоу щыт. IофшIэгъу уахътэр зэрэхъурэр сыхьати 8, тхьэмафэм мэфи 5 Iоф ашIэ. Мэфи 4 лэжьэрэ организациехэри щыIэх, бэрэ­скэшхом зы сыхьаткIэ нахь пасэу Iоф­шIэныр къаухы. Швецием ис бзылъфыгъэхэри хъулъфыгъэхэри пенсием зыкIохэрэр аныбжь илъэс 65-м зынэскIэ ары. Пенсиеу къаратыщтыр лэжьапкIэу яIэм елъытыгъ. КъэIогъэн фае къэралыгъом пенсие анахь макIэу ахэм афигъэу­цурэмкIэ мыдэеу щыIэнхэ ыкIи зекIо кIонхэ зэралъэкIыщтыр.

НэмыкI лъэпкъ къыхэкIыгъэр ежь нахьи нахь дэгъуми, нахь дэйми шведым зыкIи къызхигъэщыщтэп. Лъэпкъэу къызыхэкIыгъэхэм, динэу алэжьырэм емылъыты­гъэу Тхьэм ыпашъхьэ зэкIэри щызэфэдэхэу ащ елъытэ.

Нэбгырэ мин 800 зыдэс Гетеборг имэрие щылажьэрэр нэбгыри 157-рэ. Мэрием IофшIэн къыщыуатыныр зэрэ­къиныр къытфаIотагъ. IэпэIэсэныгъэшхорэ цIыфыгъэрэ зыхэлъ къулыкъушIэхэр ары ащ аштэхэрэр. Зы чIыпIэм пае нэбгыри 10 фэдиз зэнэкъокъу.

Сэри, нэмыкI журналистхэми пачъы­хьэмрэ Швецием ипремьер-министрэу социалистэу Йон Фредерик Райнфельдрэ ясурэтхэр тлъэгъухэмэ тшIоигъоу тызыкIэупчIэм, Швецием имонархие Европэм хэхьэрэ хэгъэгухэм янэмыкI монархиехэм зэратекIырэр, ащ политикэ фитыныгъэхэр зэримыIэхэр къытфаIотагъ. Правительствэм илъэIукIэ пачъыхьэм нэмыкI къэ­ра­лыгъохэм япащэхэр регъэблагъэх, ежьыри нэмыкI хэгъэгухэм макIо. Шведхэм япроцент 70-мэ монархие щыIэным дырагъаштэ, хэгъэгур ащ зэкъуигъэуцоу алъытэ.

Шъхьафитэу псэухэрэ, лэжьэкIо Iэпшъэ пытэ зиIэ шведхэм социальнэ къэралыгъо лъэш зэтырагъэпсыхьагъ. Ахэм Iофыр зыщырагъэжьэгъагъэр чIыопсым икъэу­хъумэн ары. Урысыем щыпсэухэрэми ахэм такIырыплъын фаеу сэлъытэ.

Шведхэр зыфыщыкIэхэ щымыIэу, рэхьатэу мэпсэух, янеущырэ мафэ зэрэнахьышIущтым яцыхьэ телъ. ЧIыопсыр къэбзэным, гъомылэпхъэ къабзэ нэмыкI къамыхьыжьыным, жьыр амыушIоиным ахэр бэшIагъэу зэрэфэбанэхэрэм кIэух дэгъу къымытыгъэу пфэIощтэп. Псауныгъэм икъэухъумэнкIэ Дунэе организацием къызэритыгъэмкIэ, 2019-рэ илъэсым Швецием ис хъулъфыгъэхэм ягъашIэ илъэс 80-м, бзылъфыгъэхэм — илъэс 84-м нэсыщтыгъ.

Анатолий Пренко.
Адыгэ Республикэм инахьыжъхэм я Совет хэт.