Хэгъэгушхом икъэухъумакIу

Мэрэтыкъо Клим Нухьэ ыкъор къызыхъугъэр шэ­кIогъум и 19-м илъэс 90-рэ мэхъу.

Ипаспорт зэритхагъэр Клим, ау зы­шIэхэрэр зэкIэ зэреджэхэрэр Ким. Кимэ Шэуджэн районым щыщ къуаджэу Хьакурынэхьаблэ щыпсэущтыгъэ Мэрэтыкъо Нухьэ иунагъо къихъухьагъ. Ятэ къуа­джэм дэтыгъэ колхозэу Куйбышевым ыцIэ зыхьыщтыгъэм итхьамэтагъ, нэу­жым къулыкъушIэпIэ зэфэшъхьафхэм ащылэ­жьагъ. Ятэрэ янэрэ Кимэ зэдапIуныр янасып къыхьыгъэп, зы илъэс нахь ымы­ныбжьэу ахэр зэхэкIыжьыгъэх. Ятэшэу ТемтIыхъу сабыир зэриубытылIи, зыми щимыгъакIэу ибынхэм адипIугъ. 1937-рэ илъэсым ыныбжь икъуным мэзищ къызэрэщыкIэрэм пае аштагъэп, ау ышыпхъу­хэу Цуцэрэ Тэмарэрэ еджапIэм чIэмы­хьэзэ Кимэ еджэкIэ-тхакIэ рагъэшIагъ.

— Ащ къыкIэлъыкIорэ илъэсым апэрэ классым сыкIуагъ, сызыдеджэнэу хъугъэхэм тIэкIу санахьыжъыIоти, ащ са­къыхигъэщыщтыгъэ: сэ зыр ары тхакIи, лъытакIи зышIэу ахэсыгъэр, — къеIо­тэжьы Кимэ. — Лъэшэу тинасып къыубытыгъэр апэрэ кIэлэегъаджэу Аулъэ Мыхьамодэ зэрэтиIагъэр ары. Ар сятэ иныбджэгъугъ, тадэжь къакIоу, сятэ сэри сыригъусэу Аулъэхэм яунагъо тыщыIэу къыхэкIыщтыгъ. Тхьэм кIэлэегъэджэ фэшIэу ар къыгъэхъугъагъ. Тыщыщынэщтыгъ, ау лъытэныгъэ ин фэтшIыщтыгъ. Хэгъэгу зэошхом икъежьэгъум дзэ къу­лыкъум ащэгъагъ, илъэс зытешIэм ылъэ­къо лъэныкъо пымытыжьэу къэ­кIо­жьы­гъагъ. Ащ ыуж тикIэлэегъэджагъэр чылэм анахь дахэу алъытэщтыгъэ Даур Аминэт. Ащи лъэшэу тызыфищэгъагъ.

Кимэ игукъэкIыжьхэм ащыщ 1942-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ Хьакурынэ­хьаблэ нэмыцыдзэхэр къызэрэдэхьэгъа­гъэхэр. Ащ ыпэкIэ пый самолетхэм бомбэ заулэ къуаджэм къызэрэдадзагъэр, ащ тхьамыкIагъоу цIыфхэм къафихьыгъэр гукъэошхо щыхъоу Кимэ къеIотэжьых.

— Тидзэхэу чылэм дэсыгъэхэми, къоджэдэсхэм ащыщхэми а бомбэхэр хьадэгъу афэхъугъэх, ахэм къахэфагъэх сятэкIэ сянэжъэу Цырыцэрэ Даур лIы­жъымрэ. Бомбэхэм ащыщэу пэмычыжьэу къефэхыгъэм тиунэ зэхикъутэ­гъагъ. Синыбджэгъу кIэлэцIыкIухэу Емышкоу Муратрэ Кущыкурэ мэкъуIатэм кIэ­рысэу джэгущтыгъэхэри ыукIыгъэх. Сэри ахэм сахэфэнгъэкIи хъун, псаоу сыкъэзыгъэ­нагъэр къоджэ гъунэм Iут хьамэм ащ дэжьым сызэрэщыIагъэр ары, — къе­Iотэжьы Кимэ.

Тидзэхэм къуаджэр шъхьафит зашIы­жьым, Кимэ иеджэн Мамхыгъэ гурыт еджапIэм щыпидзэжьыгъ. 1943 — 1945-рэ илъэсхэм жъоныгъокIэ мазэм щегъэ­жьагъэу Iоныгъом нэс колхозэу «Апэрэ абдзахэм» щылэжьагъ, лэжьыгъэ Iухы­жьыгъом механизаторхэм яIэпэIэгъугъ, кум исэу лэжьыгъэр зэрищагъ. А лъэ­хъэнэ хьылъэм икIэлэцIыкIугъэ емылъы­тыгъэу колхозым зэрэщылэжьагъэм фэшI ыужкIэ къыфагъэшъошагъ медалэу «За доблестный труд в ВОВ 1941 — 1945 гг.» зыфиIорэр.

Джаущтэу Кими, илэгъухэми ясабыигъо илъэс къинхэм атефагъ. Зауи, гъа­бли, гухэкIи — макIэп апэкIэкIыгъэр. Кимэ игукъэкIыжьхэм ащыщых зэо мэхъаджэм тхьамыкIагъоу цIыфмэ къафихьыгъэхэр. ТидзэкIолIхэм икъуаджи, хэгъэгушхори шъхьафиты зэрашIыжьыгъэр къэкIуапIэ фэхъугъ Кимэ ищыIэныгъэ дзэкIолI сэнэхьатыр къызэрэщыхихыгъэр.

Кимэ къеIуатэ: «Лъэшэу сяхъуапсэщтыгъ шъхьафит щыIакIэм тыфэзыщэ­жьыгъэ, дзэкIолI шъуашэ зыщыгъыхэу тикъуаджэ къыдэхьагъэхэу слъэгъущтыгъэхэм. Сарыгушхощтыгъэ зэошхом лIы­гъэ щызэрахьагъэу къэзыгъэзэжьыгъэ тикъоджэгъухэм, зыцIэ дахэкIэ раIоу пый мэхъаджэм езаохэзэ зыпсэ зы­гъэтIылъыгъэхэм. Джащыгъур арын фае тиуни, тикъуаджи, тихэгъэгуи къэсыу­хъумэнхэ слъэкIыным сыкIэхъопсы зы­хъугъэр».

Кимэ игукъэкIыжьхэм ащыщ Андыр­хъое Хъусенэ ылъэгъунэу зэрэхъугъэр — 1939-рэ илъэсым ублэпIэ классхэм ащеджэхэрэм ар иусэхэм къащафеджагъ.

ДзэкIолI хъуныр ыгукIэ пытэу зэрэриу­бытагъэм тетэу Кимэ Ростов дэт учили­щэу артиллеристхэр зыщагъэхьазырхэ­рэм 1947-рэ илъэсым чIэхьагъ, ыкIи илъэситIо зыщеджэгъэ уж игъэсэныгъэ лъигъэкIотагъ Краснодар дэт артиллерий­скэ-минометнэ училищым чIахьи. Ар 1952-рэ илъэсым лейтенант хъугъэу ­къеухы.

Ащ ыуж кIэлэ ныбжьыкIэр КъокIыпIэ Чыжьэм щыIэ дзэ округым агъэкIуагъ, ыужкIэ я 39-рэ армиеу Китаим итыгъэм къулыкъу щихьын фаеу хъугъэ. Ащ илъэ­сищэ къэти, 1955-рэ илъэсым къикIы­жьыгъ. Къалэу Курскэ дэтыгъэ артиллерийскэ полкым ивзвод икомандирэу къулыкъур щылъигъэкIотагъ. ИлъэситIу зытешIэм, полкым икомсомол органи­за­цие исекретарэу хадзыгъ. ЗэIукIэу, кон­­ференциеу дзэ округым щекIокIыхэрэм ахэлажьэзэ, а округым иполитгъэ­IорышIапIэ ипащэ Мэрэтыкъом исэнаущыгъэ ыгу рихьи, 1959-рэ илъэсым къалэу Тамбов дэт артиллерийскэ училищым иполитотдел ипащэ ком­сомолымкIэ иIэпыIэгъоу агъэ­нэфагъ. 1961 — 1969-рэ илъэс­хэм Рязань хэку ит къа­лэу Скопин дивизионым икомандир политикэ IофыгъохэмкIэ иIэпыIэгъоу агъэнэфагъ ыкIи майорыцIэ къыратыгъ. ЗэкIэмэ анахьэу Кимэ ыгу къэкIыжьрэмэ ащыщ зыхэ­фэгъэ полкым ямышIыкIэу зыкъызэригъэлъэгъуагъэм пае Москва иплощадь Гупчэ илъэ­сым тIо щыкIорэ парадхэм хэлэжьэнэу къызэрагъэнэ­фа­гъэр. Ахэм илъэситIо, илъэс къэс тIоуцогъо, Кимэ ахэлэ­жьагъ. Парадым ыпэкIэ мэзитIу иIэу кIохэти, мафи чэщи ямыIэу ащ зыфагъэхьазырыщтыгъэ. “Парадым ыбгъукIэ ущытэу уеплъыныр гъэшIэ­гъоны, ау ухэлэжьэныр псын­кIэгъуагъэп”, — еIо Кимэ.

1963-рэ илъэсым Азербай­джан Кимэ агъэкIуагъ. Курскэ кIэлэегъэджэ институтым итарихъ факультетэу заочнэу зы­щеджагъэри а илъэсым къыухыгъ. Къалэхэу Нахичевань, Баку, Степанакерт дзэ къулыкъур ащихьыгъ. Артиллерие полкым ипартком исекретарыгъ. 1967-рэ илъэсым бэрэ зыкIэ­хъопсыгъэр къыдэхъугъ: къалэу Мые­къуапэ дэтыгъэ дивизием къулыкъур щылъигъэкIотэнэу къагъэкIуагъ, ащи зенитнэ полкым икомандир игуадзэу 1971-рэ илъэсым нэс къулыкъур щи-хьыгъ. Ащ ыуж Адыгэ хэкум граждан зыухъумэжьыным ипащэ зэблэхъугъэн фаети, хэкум ипащэхэр я 9-рэ мотострелковэ полкым икомандование елъэ­Iугъэх а Iофыгъор ыгъэцэкIэнэу хэ-шIыкI зиIэ кандидатурэ къагъэнэфэнэу. Дивизием ипащэхэм сыд фэдэрэ лъэныкъомкIи тегъэпсыхьагъэу алъытагъэр под­полковникэу Мэрэтыкъо Клим Нухьэ ыкъор ары.

— Адыгэ обкомым къызыздэгущыIэхэ уж, 1971-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 25-м Москва сагъэкIуагъ ыкIи СССР-м граждан зыухъумэжьыным ипащэу маршалэу В. И. Чуйковым гущыIэгъу сы­фэхъугъ. Ащ пшъэрылъэу сиIэщтхэр къыгъэнэфагъэх ыкIи Адыгэ хэкум и ГО ипащэу сызэрагъэнэфэгъэ унашъом икопие къыситыгъ, — къеIуатэ Кимэ.

Мы илъэсхэм Кимэ Iофыгъо зэфэ­шъхьафыбэ зэшIуихыгъ: теоретическэ егъэджэным нэфэшъхьафэу, практическэ Iофтхьабзэхэр, тренировкэхэр хэкум щырекIокIыщтыгъэх. Ащ фэд, гущыIэм пае, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым истудентхэри икIэлэегъаджэ­хэри хэлажьэхэзэ станицэу Къэлэрмэз нэс лъэсэу, ащ ыуж транспортымкIэ Шэуджэн районым зэрэкIогъагъэхэр.

А лъэхъаным цIыфхэм якъэухъумэн хэгъэгушхом мэхьанэ ин щыратыщтыгъэ. 1984-рэ илъэсым тихэгъэгу апэрэу къагъэнэфэгъэ къалэм щыпсэухэрэр зэкIэ хэлажьэхэзэ зыкъэухъумэн Iофыгъохэр щырагъэкIокIыгъэх — ар къалэу Набережные Челны. Краснодар краим 1985-рэ илъэсым чэзыур къызынэсым, Мыекъуапи ар щырагъэкIокIынэу къагъэ­нэфагъ. Ар Iофыгъо псынкIэу щытыгъэп, ау Мэрэтыкъом хэшIыкI фыриIэу а Iофыгъо хьылъэр зэрэзэшIуихыгъэр Iофтхьабзэм лъыплъэнэу къэкIогъэ купэу генералэу Н. Д. Таракановыр зипащэм хигъэунэфыкIыгъ. Адыгэ хэкум и ГО илъэс 16 Мэрэтыкъор ипэщагъ, ащ полковник щыхъугъ. Илъэс 37-рэ къулыкъу зихьыгъэ уж, 1987-рэ илъэсым отставкэм кIуагъэ. Ащ ыуж илъэсихэ ОАО-у «Адыгеим иэлектросвязь» зыфиIорэм щылэжьагъ. IофшIэныр зегъэтIылъыжьми, Кимэ ыIэ зэкIэдзагъэу щысыгъэп. ЫкIуачIи ишIэныгъи ыгъэфедэзэ, общественнэ Iофыгъо зэфэ­шъхьафхэм ахэлажьэ: къуаджэхэу Хьа­ку­рынэхьаблэрэ Мамхыгъэрэ къадэкIыгъэхэу Мыекъуапэ щыпсэухэрэм яшIушIэ обществэ зэхэщакIо фэхъугъэхэм ащыщ, тхьаматэм игуадзэу зэшIуихырэр макIэп; нахьыжъмэ я Хасэ, игупсэ къуаджэ щырекIокIырэ Iофтхьабзэхэм ренэу ахэ­лажьэ, илъэс еджэгъу пэпчъ еджакIохэм аIокIэ, уихэгъэгу шIу зэрэплъэгъун, патриотэу ущытын зэрэфаем кIегъэгушIух. ИныбжьыкIэгъум щегъэжьагъэу спортым фэщагъэу щытыгъ. Мыекъопэ къэлэ паркым волейбол щешIэнэу щызэрэугъойхэрэм ренэу ахэплъагъощтыгъ.

Мэрэтыкъо Кимэ унэгъо дахэ иI. Ишъхьэгъусэгъу Тэмарэрэ ежьыррэ илъэс 66-рэ зэдагъэшIагъ, бын дахэ зэ­дапIугъ. ЯкIалэхэу Сергейрэ Муратрэ, ятэ фэдэхэу, дзэкIолI хъугъэх. Сергей подполковникэу къулыкъур ыухыгъ. Ятэ фэдэу ари ГО ипащэ игуадзэу илъэс пчъагъэрэ къулыкъу ыхьыгъ. Мурат Адыгэ таможнем иотдел итхьаматэу къулыкъу ыхьыгъ, подполковникэу отставкэм кIуагъэ. ДзэкIолI сэнэхьатыр хахыгъ Кимэрэ Тэмарэрэ якъорылъфхэу Александррэ Климрэ. Александр бэмышIэу полковник хъугъэ, Москва МЧС-м къулыкъу щехьы. Клим подполковник, техническэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат. Апшъэрэ дзэкIолI училищэу Краснодар дэтым щырегъаджэх. Ащ ыкъоу Артем ятфэнэрэ классым щеджэ, патриот движениеу “Юнармием” хэт ыкIи ащи Мэрэтыкъомэ ядзэкIолI династие лъигъэкIотэнэу гугъапIэ къеты.

Мэрэтыкъо Кимэ ихэгъэгушхо икъэу­хъумэн псэемыблэжьэу зэрэфэлэжьагъэм фэшI шIухьафтын 20-м ехъу къыфагъэшъошагъ. Джащ фэдэ щыIэныгъэ гъогу шIагъо ащ къыкIугъ. Ыныбжь илъэс 90-м нэсыгъэми, джыри чан, уз гъэтIылъыгъэ имыIэу ищыIэныгъэ лъегъэкIуатэ. БэгъэшIэ унагъу къызэры­хъухьагъэр (яти илъэс 94-рэ псэугъэ), арышъ, джыри игъашIэ кIыхьэ хъунэу Кимэ тыфэлъаIо. Къызыщыхъугъэ ыкIи зыщапIугъэ къуаджэу Хьакурынэхьаблэ дэсхэм лъытэныгъэшхо фашIы ыкIи рэгушхох.

Кимэрэ Тэмарэрэ! Шъуипсауныгъэ пытэу, шъуигъашIэ кIыхьэ хъунэу, къы­шъукIэхъухьагъэхэм бэрэ шъуагъэгу­шIонэу тышъуфэлъаIо.

Бырсыр Батырбый.