Мэрэтыкъо Клим Нухьэ ыкъор къызыхъугъэр шэкIогъум и 19-м илъэс 90-рэ мэхъу.
Ипаспорт зэритхагъэр Клим, ау зышIэхэрэр зэкIэ зэреджэхэрэр Ким. Кимэ Шэуджэн районым щыщ къуаджэу Хьакурынэхьаблэ щыпсэущтыгъэ Мэрэтыкъо Нухьэ иунагъо къихъухьагъ. Ятэ къуаджэм дэтыгъэ колхозэу Куйбышевым ыцIэ зыхьыщтыгъэм итхьамэтагъ, нэужым къулыкъушIэпIэ зэфэшъхьафхэм ащылэжьагъ. Ятэрэ янэрэ Кимэ зэдапIуныр янасып къыхьыгъэп, зы илъэс нахь ымыныбжьэу ахэр зэхэкIыжьыгъэх. Ятэшэу ТемтIыхъу сабыир зэриубытылIи, зыми щимыгъакIэу ибынхэм адипIугъ. 1937-рэ илъэсым ыныбжь икъуным мэзищ къызэрэщыкIэрэм пае аштагъэп, ау ышыпхъухэу Цуцэрэ Тэмарэрэ еджапIэм чIэмыхьэзэ Кимэ еджэкIэ-тхакIэ рагъэшIагъ.
— Ащ къыкIэлъыкIорэ илъэсым апэрэ классым сыкIуагъ, сызыдеджэнэу хъугъэхэм тIэкIу санахьыжъыIоти, ащ сакъыхигъэщыщтыгъэ: сэ зыр ары тхакIи, лъытакIи зышIэу ахэсыгъэр, — къеIотэжьы Кимэ. — Лъэшэу тинасып къыубытыгъэр апэрэ кIэлэегъаджэу Аулъэ Мыхьамодэ зэрэтиIагъэр ары. Ар сятэ иныбджэгъугъ, тадэжь къакIоу, сятэ сэри сыригъусэу Аулъэхэм яунагъо тыщыIэу къыхэкIыщтыгъ. Тхьэм кIэлэегъэджэ фэшIэу ар къыгъэхъугъагъ. Тыщыщынэщтыгъ, ау лъытэныгъэ ин фэтшIыщтыгъ. Хэгъэгу зэошхом икъежьэгъум дзэ къулыкъум ащэгъагъ, илъэс зытешIэм ылъэкъо лъэныкъо пымытыжьэу къэкIожьыгъагъ. Ащ ыуж тикIэлэегъэджагъэр чылэм анахь дахэу алъытэщтыгъэ Даур Аминэт. Ащи лъэшэу тызыфищэгъагъ.
Кимэ игукъэкIыжьхэм ащыщ 1942-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ Хьакурынэхьаблэ нэмыцыдзэхэр къызэрэдэхьэгъагъэхэр. Ащ ыпэкIэ пый самолетхэм бомбэ заулэ къуаджэм къызэрэдадзагъэр, ащ тхьамыкIагъоу цIыфхэм къафихьыгъэр гукъэошхо щыхъоу Кимэ къеIотэжьых.
— Тидзэхэу чылэм дэсыгъэхэми, къоджэдэсхэм ащыщхэми а бомбэхэр хьадэгъу афэхъугъэх, ахэм къахэфагъэх сятэкIэ сянэжъэу Цырыцэрэ Даур лIыжъымрэ. Бомбэхэм ащыщэу пэмычыжьэу къефэхыгъэм тиунэ зэхикъутэгъагъ. Синыбджэгъу кIэлэцIыкIухэу Емышкоу Муратрэ Кущыкурэ мэкъуIатэм кIэрысэу джэгущтыгъэхэри ыукIыгъэх. Сэри ахэм сахэфэнгъэкIи хъун, псаоу сыкъэзыгъэнагъэр къоджэ гъунэм Iут хьамэм ащ дэжьым сызэрэщыIагъэр ары, — къеIотэжьы Кимэ.
Тидзэхэм къуаджэр шъхьафит зашIыжьым, Кимэ иеджэн Мамхыгъэ гурыт еджапIэм щыпидзэжьыгъ. 1943 — 1945-рэ илъэсхэм жъоныгъокIэ мазэм щегъэжьагъэу Iоныгъом нэс колхозэу «Апэрэ абдзахэм» щылэжьагъ, лэжьыгъэ Iухыжьыгъом механизаторхэм яIэпэIэгъугъ, кум исэу лэжьыгъэр зэрищагъ. А лъэхъэнэ хьылъэм икIэлэцIыкIугъэ емылъытыгъэу колхозым зэрэщылэжьагъэм фэшI ыужкIэ къыфагъэшъошагъ медалэу «За доблестный труд в ВОВ 1941 — 1945 гг.» зыфиIорэр.
Джаущтэу Кими, илэгъухэми ясабыигъо илъэс къинхэм атефагъ. Зауи, гъабли, гухэкIи — макIэп апэкIэкIыгъэр. Кимэ игукъэкIыжьхэм ащыщых зэо мэхъаджэм тхьамыкIагъоу цIыфмэ къафихьыгъэхэр. ТидзэкIолIхэм икъуаджи, хэгъэгушхори шъхьафиты зэрашIыжьыгъэр къэкIуапIэ фэхъугъ Кимэ ищыIэныгъэ дзэкIолI сэнэхьатыр къызэрэщыхихыгъэр.
Кимэ къеIуатэ: «Лъэшэу сяхъуапсэщтыгъ шъхьафит щыIакIэм тыфэзыщэжьыгъэ, дзэкIолI шъуашэ зыщыгъыхэу тикъуаджэ къыдэхьагъэхэу слъэгъущтыгъэхэм. Сарыгушхощтыгъэ зэошхом лIыгъэ щызэрахьагъэу къэзыгъэзэжьыгъэ тикъоджэгъухэм, зыцIэ дахэкIэ раIоу пый мэхъаджэм езаохэзэ зыпсэ зыгъэтIылъыгъэхэм. Джащыгъур арын фае тиуни, тикъуаджи, тихэгъэгуи къэсыухъумэнхэ слъэкIыным сыкIэхъопсы зыхъугъэр».
Кимэ игукъэкIыжьхэм ащыщ Андырхъое Хъусенэ ылъэгъунэу зэрэхъугъэр — 1939-рэ илъэсым ублэпIэ классхэм ащеджэхэрэм ар иусэхэм къащафеджагъ.
ДзэкIолI хъуныр ыгукIэ пытэу зэрэриубытагъэм тетэу Кимэ Ростов дэт училищэу артиллеристхэр зыщагъэхьазырхэрэм 1947-рэ илъэсым чIэхьагъ, ыкIи илъэситIо зыщеджэгъэ уж игъэсэныгъэ лъигъэкIотагъ Краснодар дэт артиллерийскэ-минометнэ училищым чIахьи. Ар 1952-рэ илъэсым лейтенант хъугъэу къеухы.
Ащ ыуж кIэлэ ныбжьыкIэр КъокIыпIэ Чыжьэм щыIэ дзэ округым агъэкIуагъ, ыужкIэ я 39-рэ армиеу Китаим итыгъэм къулыкъу щихьын фаеу хъугъэ. Ащ илъэсищэ къэти, 1955-рэ илъэсым къикIыжьыгъ. Къалэу Курскэ дэтыгъэ артиллерийскэ полкым ивзвод икомандирэу къулыкъур щылъигъэкIотагъ. ИлъэситIу зытешIэм, полкым икомсомол организацие исекретарэу хадзыгъ. ЗэIукIэу, конференциеу дзэ округым щекIокIыхэрэм ахэлажьэзэ, а округым иполитгъэIорышIапIэ ипащэ Мэрэтыкъом исэнаущыгъэ ыгу рихьи, 1959-рэ илъэсым къалэу Тамбов дэт артиллерийскэ училищым иполитотдел ипащэ комсомолымкIэ иIэпыIэгъоу агъэнэфагъ. 1961 — 1969-рэ илъэсхэм Рязань хэку ит къалэу Скопин дивизионым икомандир политикэ IофыгъохэмкIэ иIэпыIэгъоу агъэнэфагъ ыкIи майорыцIэ къыратыгъ. ЗэкIэмэ анахьэу Кимэ ыгу къэкIыжьрэмэ ащыщ зыхэфэгъэ полкым ямышIыкIэу зыкъызэригъэлъэгъуагъэм пае Москва иплощадь Гупчэ илъэсым тIо щыкIорэ парадхэм хэлэжьэнэу къызэрагъэнэфагъэр. Ахэм илъэситIо, илъэс къэс тIоуцогъо, Кимэ ахэлэжьагъ. Парадым ыпэкIэ мэзитIу иIэу кIохэти, мафи чэщи ямыIэу ащ зыфагъэхьазырыщтыгъэ. “Парадым ыбгъукIэ ущытэу уеплъыныр гъэшIэгъоны, ау ухэлэжьэныр псынкIэгъуагъэп”, — еIо Кимэ.
1963-рэ илъэсым Азербайджан Кимэ агъэкIуагъ. Курскэ кIэлэегъэджэ институтым итарихъ факультетэу заочнэу зыщеджагъэри а илъэсым къыухыгъ. Къалэхэу Нахичевань, Баку, Степанакерт дзэ къулыкъур ащихьыгъ. Артиллерие полкым ипартком исекретарыгъ. 1967-рэ илъэсым бэрэ зыкIэхъопсыгъэр къыдэхъугъ: къалэу Мыекъуапэ дэтыгъэ дивизием къулыкъур щылъигъэкIотэнэу къагъэкIуагъ, ащи зенитнэ полкым икомандир игуадзэу 1971-рэ илъэсым нэс къулыкъур щи-хьыгъ. Ащ ыуж Адыгэ хэкум граждан зыухъумэжьыным ипащэ зэблэхъугъэн фаети, хэкум ипащэхэр я 9-рэ мотострелковэ полкым икомандование елъэIугъэх а Iофыгъор ыгъэцэкIэнэу хэ-шIыкI зиIэ кандидатурэ къагъэнэфэнэу. Дивизием ипащэхэм сыд фэдэрэ лъэныкъомкIи тегъэпсыхьагъэу алъытагъэр подполковникэу Мэрэтыкъо Клим Нухьэ ыкъор ары.
— Адыгэ обкомым къызыздэгущыIэхэ уж, 1971-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 25-м Москва сагъэкIуагъ ыкIи СССР-м граждан зыухъумэжьыным ипащэу маршалэу В. И. Чуйковым гущыIэгъу сыфэхъугъ. Ащ пшъэрылъэу сиIэщтхэр къыгъэнэфагъэх ыкIи Адыгэ хэкум и ГО ипащэу сызэрагъэнэфэгъэ унашъом икопие къыситыгъ, — къеIуатэ Кимэ.
Мы илъэсхэм Кимэ Iофыгъо зэфэшъхьафыбэ зэшIуихыгъ: теоретическэ егъэджэным нэфэшъхьафэу, практическэ Iофтхьабзэхэр, тренировкэхэр хэкум щырекIокIыщтыгъэх. Ащ фэд, гущыIэм пае, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым истудентхэри икIэлэегъаджэхэри хэлажьэхэзэ станицэу Къэлэрмэз нэс лъэсэу, ащ ыуж транспортымкIэ Шэуджэн районым зэрэкIогъагъэхэр.
А лъэхъаным цIыфхэм якъэухъумэн хэгъэгушхом мэхьанэ ин щыратыщтыгъэ. 1984-рэ илъэсым тихэгъэгу апэрэу къагъэнэфэгъэ къалэм щыпсэухэрэр зэкIэ хэлажьэхэзэ зыкъэухъумэн Iофыгъохэр щырагъэкIокIыгъэх — ар къалэу Набережные Челны. Краснодар краим 1985-рэ илъэсым чэзыур къызынэсым, Мыекъуапи ар щырагъэкIокIынэу къагъэнэфагъ. Ар Iофыгъо псынкIэу щытыгъэп, ау Мэрэтыкъом хэшIыкI фыриIэу а Iофыгъо хьылъэр зэрэзэшIуихыгъэр Iофтхьабзэм лъыплъэнэу къэкIогъэ купэу генералэу Н. Д. Таракановыр зипащэм хигъэунэфыкIыгъ. Адыгэ хэкум и ГО илъэс 16 Мэрэтыкъор ипэщагъ, ащ полковник щыхъугъ. Илъэс 37-рэ къулыкъу зихьыгъэ уж, 1987-рэ илъэсым отставкэм кIуагъэ. Ащ ыуж илъэсихэ ОАО-у «Адыгеим иэлектросвязь» зыфиIорэм щылэжьагъ. IофшIэныр зегъэтIылъыжьми, Кимэ ыIэ зэкIэдзагъэу щысыгъэп. ЫкIуачIи ишIэныгъи ыгъэфедэзэ, общественнэ Iофыгъо зэфэшъхьафхэм ахэлажьэ: къуаджэхэу Хьакурынэхьаблэрэ Мамхыгъэрэ къадэкIыгъэхэу Мыекъуапэ щыпсэухэрэм яшIушIэ обществэ зэхэщакIо фэхъугъэхэм ащыщ, тхьаматэм игуадзэу зэшIуихырэр макIэп; нахьыжъмэ я Хасэ, игупсэ къуаджэ щырекIокIырэ Iофтхьабзэхэм ренэу ахэлажьэ, илъэс еджэгъу пэпчъ еджакIохэм аIокIэ, уихэгъэгу шIу зэрэплъэгъун, патриотэу ущытын зэрэфаем кIегъэгушIух. ИныбжьыкIэгъум щегъэжьагъэу спортым фэщагъэу щытыгъ. Мыекъопэ къэлэ паркым волейбол щешIэнэу щызэрэугъойхэрэм ренэу ахэплъагъощтыгъ.
Мэрэтыкъо Кимэ унэгъо дахэ иI. Ишъхьэгъусэгъу Тэмарэрэ ежьыррэ илъэс 66-рэ зэдагъэшIагъ, бын дахэ зэдапIугъ. ЯкIалэхэу Сергейрэ Муратрэ, ятэ фэдэхэу, дзэкIолI хъугъэх. Сергей подполковникэу къулыкъур ыухыгъ. Ятэ фэдэу ари ГО ипащэ игуадзэу илъэс пчъагъэрэ къулыкъу ыхьыгъ. Мурат Адыгэ таможнем иотдел итхьаматэу къулыкъу ыхьыгъ, подполковникэу отставкэм кIуагъэ. ДзэкIолI сэнэхьатыр хахыгъ Кимэрэ Тэмарэрэ якъорылъфхэу Александррэ Климрэ. Александр бэмышIэу полковник хъугъэ, Москва МЧС-м къулыкъу щехьы. Клим подполковник, техническэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат. Апшъэрэ дзэкIолI училищэу Краснодар дэтым щырегъаджэх. Ащ ыкъоу Артем ятфэнэрэ классым щеджэ, патриот движениеу “Юнармием” хэт ыкIи ащи Мэрэтыкъомэ ядзэкIолI династие лъигъэкIотэнэу гугъапIэ къеты.
Мэрэтыкъо Кимэ ихэгъэгушхо икъэухъумэн псэемыблэжьэу зэрэфэлэжьагъэм фэшI шIухьафтын 20-м ехъу къыфагъэшъошагъ. Джащ фэдэ щыIэныгъэ гъогу шIагъо ащ къыкIугъ. Ыныбжь илъэс 90-м нэсыгъэми, джыри чан, уз гъэтIылъыгъэ имыIэу ищыIэныгъэ лъегъэкIуатэ. БэгъэшIэ унагъу къызэрыхъухьагъэр (яти илъэс 94-рэ псэугъэ), арышъ, джыри игъашIэ кIыхьэ хъунэу Кимэ тыфэлъаIо. Къызыщыхъугъэ ыкIи зыщапIугъэ къуаджэу Хьакурынэхьаблэ дэсхэм лъытэныгъэшхо фашIы ыкIи рэгушхох.
Кимэрэ Тэмарэрэ! Шъуипсауныгъэ пытэу, шъуигъашIэ кIыхьэ хъунэу, къышъукIэхъухьагъэхэм бэрэ шъуагъэгушIонэу тышъуфэлъаIо.
Бырсыр Батырбый.