Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Щэрджэс республикэхэм ялъэпкъ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ итхылъыкIэу «Зэман чыжьэм иджэрпэджэжь. Хьатмэ япчыхьэ тIокI» зыфиIорэм лъапсэу, къежьапIэу фэхъугъэр, къызтегущыIэрэр, лъэпкъ мэхьанэ зиIэ Iофыгъохэу къыщиIэтыгъэхэр, непэрэ уахътэм ахэр зэрэдиштэхэрэр зэдгъашIэмэ тшIоигъоу авторым зыIудгъэкIагъ ыкIи гущыIэгъу тыфэхъугъ.
Исхьакъ, сыд фэдэрэ тхыгъэу уикъэлэмыпэ къычIэкIырэми зы тарихъ лъапсэ горэ иIэу щыт. Зичэзыу IофшIагъэр литературэм ишэпхъэ хьалэмэтмэ арытэу тхыгъэ. Сыд ащ къежьапIэ фэхъугъэр?
— Сэ сицIыкIугъом щегъэжьагъэу литературэр зыфэдэр къызгурымыIощтыгъэми, рыгущыIэхэ зыхъукIэ, тхакIохэм ацIэ къыраIо зыхъукIэ сшIогъэшIэгъонэу сыкъэтэджыгъ. Ау апэ адыгэ гущыIэм, адыгабзэм яIэшIугъэ зыщысшIагъэр сятэжъ ихьакIэщ. СянэкIэ сятэжъ ары. Тятэ илъэс 45-рэ нахь къымыгъэшIагъэу дунаим зехыжьым, тызэрищэлIэжьи, зэшиплIым типIугъ, тилэжьыгъ. Тадэжь къакIощтыгъэх тигъунэгъу лIыжъхэр. Ахэм ягукъэкIыжьхэр, пшысэхэр, IорыIуатэхэр, нарт эпосэу джы зигугъу тшIырэр къаIуатэ зыхъукIэ сшIогъэшIэгъонэу сядэIущтыгъ. Ау апэдэдэ адыгэ мэкъамэр зыщызэхэсхыгъэр сшынахьыжъхэр еджэхэу къызыкIожьхэкIэ, унэмкIэ къаратыгъэ усэхэр зэрагъашIэ зэхъур арыгъэ. Апэу зиусэ зэхэсхыгъэр Хьаткъо Ахьмэд ары. Хьаткъо Ахьмэд сэ ныбжьи слъэгъугъэп, сытеплъагъэп ыкIи. Ау ащ иусэхэр зэрагъашIэхэ зыхъукIэ, сыкIэдэIукIымэ сшIогъэшIэгъонэу, мэкъамэр зэрэгъэпсыгъэр, сыгу исыубытэу сатыр зытIущхэр — джары апэ дэдэ сэ адыгэ литературэм сыхэзыщагъэр. Ау ащ ыпэкIэ, я 3-рэ классым тисэу, кIэлэегъэджэ гъэшIэгъон тиIагъ, ар ПщыунэлI Юсыф, тичылэ щыщ. ИкIэлэгъум Каир, диным пылъ университетым щеджагъ. Къыухи къызэкIожьым, Октябрэ революциер къэхъуи, ежь зыфеджагъэмкIэ Iоф ымышIэу, кIэлэегъаджэу тэ тыригъэджагъ. Апэрэ — яплIэнэрэ классхэм тащеджэ зэхъум, ежь географиер, арифметикэр, тарихъыр нэмыкI классхэм щаригъэкIутыщтыгъэх.
ЦIыф гъэсагъэу, цIыф гъэшIэгъонэу щытыгъ. Джащ я 3-рэ классым тисэу къытиIощтыгъ мыщ фэдэу: «Непэ дунаир дахэ, тыгъэпсы, бжыхьэ. Непэ ощх къещхы, ошъуапщэ. Шъуащыщмэ зыгорэ къатхын алъэкIына?» Усэ цIыкIуми, ежь еплъыкIэу дунаим фыриIэр къытиIоти, тигъэтхыщтыгъэх. Унэм тыкъызыкIожьыкIэ, зыгорэхэр ттхыщтыгъэх сэри, къыздеджэрэ сишъэогъухэми. Ау ахэм къагурымыIорэм фэдэу, гущыIэм пае, уашъом уиплъэмэ пщагъор, пщэ нэгъыфхэр щесых. «Пщэу щесырэр шым фэд» зысIокIэ, «сыда мы къапIохэрэр, ащ фэдэ тлъэгъурэп?» къысаIощтыгъ. Тянэ мыщ фэдэу къысиIощтыгъ сэ къысфэгъэхьыгъэу: «Сэ зыгорэ къызыуасIокIэ, къэсIуагъэр чIыгум нэмысэу къыбгурэIо, мыдрэ пшынахьыжъхэм къагурыIорэп». Сэри сшIогъэшIэгъоныгъ ар къызкIиIорэр. Зы ныбэ кIоцI къызэдикIыгъэхэми, цIыфхэр зэфэдэп. Сишъэогъухэм къаIорэм сэ нэмыкI еплъыкIэ фысиIагъ. Ощхыр къещхы хъумэ, жьыбгъэм чъыг тхьапэхэр ыгъэсысы хъумэ, псынэкIэчъым ымакъэ сшIогъэшIэгъонэу — джащ фэдэхэм еплъыкIэ афысиIэныр сэзгъэшIагъэр ПщыунэлI Юсыф ары. Я 3-рэ классым сисэу усэ цIыкIухэр стхынэу езгъэжьагъ. Ситхылъхэри къыдэкIыгъэу, илъэс 50 сыхъугъэу, сэщ фэгъэхьыгъэу къыдагъэкIыгъ тхылъ сищыIэныгъэ ыкIи ситворческэ гъогу, сянэ-сятэхэм, сятэжъ, сшынахьыжъхэм, силIакъо афэгъэхьыгъэ сурэтхэр итхэу. Сянэ-сятэхэм ауж ПщыунэлI Юсыф исурэт итэу къырязгъэгъэхьагъ. Ащ изакъоп, кIэлэегъаджэу ащ ыуж сезгъэджагъэми исурэт къыдэзгъэхьагъ. ШIоу къысфашIагъэм шIушIэ джэуап афэсшIыжьыгъ. Арышъ, ахэм джынэс «тхьашъуегъэпсэу» ясэIо. ПщыунэлI Юсыф игугъу зыкIэсшIырэр мы аужырэ тхылъэу, тарихъым техыгъэ романэу «Зэман чыжьэм иджэрпэджэжь. Хьатмэ япчыхьэ тIокI» зыфиIорэр стхы зэхъум, апшъэрэ IорыIуатэр къэзыIуатэщтыгъэр Юсыф ары.
УикIэлэегъаджэ техыгъэ образыр сыдэущтэу тхыгъэм къыщыптыгъа?
— Ащ ылъэкъуацIэ зэблэсхъугъ. Хьатмэ афэгъэхьыгъэ пчыхьэ тIокIым къизгъэкIыгъэр пчыхьэ тIокIым къэбарэу къыIотагъэр ары, хьатхэу зэман чыжьэм щыIагъэхэм, ежьыр Каир щеджэ зэхъум зэхихыгъэхэр, Хьат империе зэрэщыIагъэр. ЕтIанэ къыгъэзэжьы зэхъум, къэкIожьы зэхъум, Тыркуем къифи илъэсрэ фэдизрэ исыгъ. Хьатмэ якъэлэ шъхьаIэу зэфашIыгъэм, а лъэхъа-ным фараонэу яIагъэхэр — Апэрэ Рамзэс, ЯтIонэрэ Рамзэс, Ящэнэрэ Рамзэс ялъэхъан; къызегъэзэжьым, Тыркуем къызефэм, хьатмэ якъэлэ шъхьаIэу джыдэдэм щымыIэжьыр, Богускуй зыфиIорэ къалэм пэблагъ ар, ащ къыдэфагъ, ахэр ылъэгъугъэх. Ахэм апылъ шIэныгъэлэжьмэ аIукIэгъагъ, ежь еплъыкIэу иIэр лIыжъмэ къафеIуатэ, хьакIэщым къыщызэрэугъоигъэхэм сэри сахэс. Сэ пшъэрылъэу сиIагъэр — тилIыжъхэр къэзэрэугъоинхэм ыпэкIэ хьакIэщыр къызэIусхыщтыгъэ. ЯщыкIэгъэ псыр тезгъэуцощтыгъ, остыгъэм фэтагын изгъахъощтыгъ, слъэкIыщтыгъ, хэзгъанэщтыгъ. Сэ сядэIущтыгъ. Джа лъэхъаным бэ хьатхэм афэгъэхьыгъэу сэ зэхэсхыгъэр. ЛIыжъхэр зызэIукIэхэкIэ, бэмэ атегущыIэщтыгъэх. Уахътэу ежьхэр зыхэтыгъэхэр я 30 — 40-рэ илъэсхэр арыгъэх. Хэгъэгу зэошхор къежьэным ыпэкIэ Фин заор зэрэщыIагъэр, Граждан заор хэгъэгум зэритыгъэр, я 30-рэ илъэсхэм ялъэхъан цIыфхэм къинэу алъэгъугъэр: хьапс гъэтIысынхэм зыфэсакъхэзэ атегущыIэщтыгъэх, упчIэхэр зэратыжьыщтыгъэх. А упчIэхэр зытыщтыгъэр, ПщыунэлI Юсыф зыфасIорэр, тхылъым ыцIэ итэп нахь мышIэми, ар къагурыIощт тичылэ дэсхэм.
Зэман зэфэшъхьафхэр тхыгъэм сыдэущтэу щызэбгъэкIугъэха? Сыд IэпыIэгъу къыпфэхъугъэр?
— Тхылъэу къыдэкIыгъэр зыфэгъэхьыгъэр 1930 — 1940-рэ илъэсхэм тихэгъэгу щыхъущтыгъэ-щышIэщтыгъэм, ахэм сэ сиобразхэр атезгъэгущыIэхэзэ, Хьат лъэныкъом зыфагъазэщтыгъ. Ащ къыщыхъухэрэр, мыдкIэ къыщыхъухэрэр зэтефэх. КIэкIэу къэпIон зыхъукIэ, тэ, адыгэ лъэпкъэу дунаим тетым, «тыадыг» зэтэIожьы тэр-тэрэу, анахь лъэпкъыжъэу дунаим тетмэ тащыщ. Ащ игугъу сэшIы, сыда пIомэ шIэныгъэлэжьхэу, цIыф гъэшIэгъонхэу илъэс 200 — 300-кIэ узэкIэIэбэжьмэ тэ къытхэхьагъэхэм къытаIолIагъэхэр дэгъоу зэзгъэшIагъэх. Ахэм къаIорэр — анахь лъэпкъыжъэу дунаим тетмэ тащыщ. Лъэпкъыжъ 36-рэу дунаим тетэу зигугъу ашIырэмэ тахэт. НыбжьыкIэу тхэрэмэ ясэIо: «Лъэпкъым иуз, лъэпкъым игушIуагъо уимыузэу, уимыгушIуагъоу утхэн плъэкIыщтэп!» Ар зызэхапшIэкIэ, лъэпкъым уфэшIушIэщт, уфэтхэщт. Адыгэгу сиIа пIомэ, сиIэу зысэлъытэжьы. Стхыгъэхэм ахэр къащысэIо. Джыри илъэс 50, илъэси 100 горэ къэдгъэшIэна сэIошъ сегупшысэ. Дунаим лъэпкъыбэ текIодыкIыгъ тэщ нахьи нахь лъэпкъышхохэу, лъэпкъ цIыкIухэуи. Ар къытщымышIыным пае зыкъэтыухъумэжьын фае. Тыбзэ, тиадыгэ шэнхэр, тизэхэтыкIэхэр — джахэр тиныбжьыкIэу къыткIэхъухьэрэмэ агурыдгъэIонхэ фае. Ар къызщежьэн фаер унагъор ары. Джар къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм агурыдгъаIо зыхъукIэ, джыри илъэсишъэ горэ къэдгъэшIэн. Илъэс мин пчъагъэрэ дунаим тытетыгъ. Джыри тытетынэу къысшIошIы. Тытезгъэтыщтыр джа зигугъу къэсшIыгъэ Адыгэ Хабзэр ары. «Глобализация» зыфаIорэ дунаим нахь иным нахь цIыкIур щедыры. Нахь иным нахь цIыкIум шъхьакIо рехы. Ащ тыхэмыкIодэнэу ары.
ЕтIани загъорэ тыхэкIодэщтэу къысшIошIы. Глобализацием ихьарзэ тырелъашъо жьым. Ар къытщымышIыным фэшI, тызтехьэрэм зыщыдгъэпытэным пае, тэр-тэрэу зытыухъумэжьын фае. Адыгэ лъэпкъыр лъэпкъ зэфэшъхьафэу зэтеутыгъ — кIэмгуехэр, абдзахэхэр, бжъэдыгъухэр, къэбэртаехэр, шапсыгъэхэр, хьатхэр, гущыIэм фэшI. ХьакIэщым щызэхэсхыщтыгъэхэр: «Бжъэдыгъу хэгъэгу сыщыIагъ», «КIэмгуе хэгъэгу тыкъикIыжьыгъ», «Къэбэртэе хэгъэгум тызэкIом», «Щэрджэс хэгъэгум тызэкIом» — егъашIэм адыгэр зэгупшысагъэр ихэгъэгу ары. «Хэгъэгу тиIагъа, тимыIагъа?» зыIохэрэм адезгъаштэуи, адесымгъаштэуи мэхъу. Хэгъэгу зэхэтщэн тэ тлъэкIыгъэп, ау тиадыгэ пшысэхэм, ти Нарт эпос къыкIэныгъэхэм уяджэ зыхъукIэ, ащ фэдэ зэрэщыIагъэр къыдгурыIон фае. «Синдика» зыфаIощтыгъэ хэгъэгу тиIагъ. ЩыIэжьэп ар. Хьат хэгъэгур джыдэдэм Тыркуе хэгъэгур зэрысым итыгъ, Азие цIыкIукIэ еджэщтыгъэх. Тхылъыр стхын зэхъум, бэмэ сяджагъ сэ, сытхэным ыпэкIэ ренэу ары зэрэсшIырэр — тарихъ лъапсэр умышIэу птхын плъэкIыщтэп. Совет хэгъэгур тиIэ зэхъум шIэныгъэлэжьэу тиIагъэхэм хьатхэм афэгъэхьыгъэу атхыгъэхэр, IэкIыб къэралхэм яшIэныгъэлэжьхэу нэкIубгъо 300 — 500-р къыдэзыгъэкIыгъэхэм нэмыцыбзэкIи, инджылызыбзэкIи атхыгъэхэу зэдзэкIыгъэхэм сяджагъ. 1989-рэ илъэсым СССР-м и Апшъэрэ Совет сыхэт зэхъум нэIуасэ сыфэхъугъагъ Ардзинбэ Владислав. Ащ ыуж етIанэ ар Абхъазым иапэрэ Президент хъугъагъэ. Зы комиссие тызэдыхэтыгъ, илъэсищым бэрэ тызэIукIагъ. Ежь Владислав Ардзинбэ хатоведэу щытыгъ. Хьатмэ апылъыгъ. ЩыIэх шIэныгъэлэжьыбэ хьатхэр адыгэабхъаз лъапсэ яIэу, мыщ икIыхи ащ хэгъэгу щашIыгъэу зыIохэрэр. «Хаты» ыкIи «хеты» ашIузэхэкIуакIэ, хэта ахэр? «Хатхэр» — тэры, хьатхэр ары. «Хетхэр» — Европэ лъэныкъомкIэ къикIыхи, хьатмэ къахэтIысхьэхи ахэкIухьагъэх, абзэ аштагъ, шIэныгъэлэжьхэми зэхагъэкIуакIэх, арышъ, джа лъэхъаным Хьат хэгъэгу щыIагъ, икъэлэ шъхьаIэщтыгъэр — Хьатуц (Хатуца).
Мы зэпстэуми тхылъыкIэм чIыпIэ щагъотыгъ, тарихъыр зэзыгъашIэ зышIоигъохэмкIэ, лъэпкъ зэхашIэ зиIэхэмкIэ гъэшIэгъоныщт.
Тэу Замир.