Истанбыл адыгэ еджапI

ЛIэшIэгъурэ ныкъорэ хъугъэу адыгэхэр жъугъэу Тыркуем щэпсэух.

Кавказ заом ыуж IэкIыбым ифэгъэ тилъэпкъэ­гъухэм мы хэгъэгур ягупсэ мыхъугъэми, лъапсэр пытэу щадзыгъ, общественнэ-политическэ, культурнэ Iофыгъохэм чанэу ахэлажьэх. БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ипэубли Тыркуем игъэпсыкIэ зэблэзыхъугъэ хъугъэ-шIагъэхэм адыгэхэм яIахь хэлъ. Османхэм ятетыгъуи, Ататюрк игъоми адыгэхэм лъэпкъ Iофыгъохэр атIупщыгъэп.

Непэрэ мафэми политическэ партие зэхащагъ, къэралыгъо гъэ­псынымкIи яшIошIхэр къыды­халъытэнхэм пылъых, лъэпкъыр къызэтегъэнэным фэбанэх. Къафадэми къафамыдэми, общест­веннэ зэхахьэхэр сы­дигъокIи агъэпсых, бзэр, ха­бзэр, культурэр хэхэс щыIакIэм хэмыкIо­кIэнхэм дэлажьэх. Гъэсагъэхэр, акъылы­шIо­хэр, пэрытхэр ащ фэдэ зэха­хьэхэм апшъэ итыгъэх. Тырку­ем исыд фэдэрэ уахъти зигу­гъу пшIын къызытефэу, тарихъым хэхьэгъэ цIыф цIэрыIохэр щыIэх.

Адыгэ бзылъфыгъэхэм ягукъэкI

Истанбыл изы районэу Бе­шик­таш щыIэныгъэр анахь дэ­гъоу зыщызэтегъэпсыхьагъэу, нахь щыгупсэфэу алъытэ. Ти­лъэпкъэ­гъухэр мы хэгъэгум зефэхэм, зигугъу тшIырэ ­районым къыщыуцугъагъэх. ЯщыIакIэ зэ­рэзэтрагъэпсыхьашъугъагъэм ищысэ непэ къызнэсыгъэми Бешикташ изы къуапэу Акалетлер щыплъэгъущт. ­Хыгъунэ ура­мым къатищ хъурэ унэ зэтегъэпсыхьагъэ тет. 1919-рэ илъэсым адыгэ еджапIэ ащ къы­щызэIуахыгъагъ. Анахь бгъэ­шIэгъонэу еджапIэм игъэ­псыкIэ хэлъыгъэр — пшъашъи кIали зэхэсэу щызэдеджэщты­гъэх. Быслъымэн къэралы­гъом­кIэ, Османхэм яуахътэкIэ ар ямышIыкIэ дэдагъ. Адыгэ еджа­пIэм кIэщакIо фэхъугъагъэр тилъэпкъэгъу бзылъфыгъэ чанэу Хъундж Хъайрие Мелек. Апэрэ адыгэ бзылъфыгъэ Хасэ ащ мы хэгъэгум щызэхищэгъагъ ыкIи илъэпкъэгъухэм ягъэсэныгъэ ишъыпкъэу пылъыгъ. Хэхэс адыгэхэр зэрипхынхэм, ахэм якъэбар хэкум къынигъэсыным апае гъэзетэу «Тянэ» къыдигъэ­кIы­щты­гъэ. Ишъхьэгъусэу НэмытIэкъо Айтэч ащкIэ иIэпыIэгъугъ. Ар тичIыгогъу, тхакIо, Пэнэжьы­къуае щыщ. БлэкIыгъэ лIэшIэ­гъум ипэублэ Айтэч Францием кощынэу хъугъагъэ, ащ икIи, 1920-рэ илъэсхэм Тыркуем кIо­гъагъэ. Адыгэ лъэпкъым ита­рихъ зэзыгъашIэщтыгъэ Жорж Дюмезиль игъусагъ. Ащыгъур ары Хъундж Хъайриерэ Нэ­мытIэкъо Айтэчрэ нэIуасэ зызэфэхъугъагъэхэр. Бзылъфыгъэ чаныр анахьэу зыфаблэ­щтыгъэр ныбжьыкIэхэр ары. Лъэпкъыр лъызгъэкIотэщт лIэ­ужхэр Европэ шапхъэхэм нахь адиштэу пIугъэнхэм ыуж итыгъ. Гъэсэныгъэ дэгъу агъотыным пае кIэщакIо зыфэхъугъэ еджа­пIэм шIэныгъэу щыIэр зэкIэ чIилъхьэгъагъ.

Щурдум Гунсэл — Адыгэ бзылъфыгъэ Хасэм итхьамат:

— Адыгэ бзылъфыгъэ Хасэм Iофыгъуабэ зэшIуихыгъ. ЕджапIэу къызэIуахыгъэм илъэ­си 7 — 15 зыныбжь кIалэхэр, пшъашъэхэр щеджэщтыгъэх. Арап хьарыфхэм афэ­шъхьафэу латинымкIэ еджэнри тхэнри арагъашIэщтыгъэх. Адыгабзэр, адыгэ литературэр, пщынэ къегъэIоныр, лъэпкъ къа­шъор — мы зэпстэум мэхьэ­нэ шъхьаIэ аратыщтыгъэ. Ащ нэмыкIэу хьисапыр, физикэр, географиер, тарихъыр, францу­зыбзэр, инджылызыбзэр ара­гъашIэщтыгъэх. Зыныбжь илъэ­сиблым нэмысыгъэу еджапIэм пэмыхьагъэхэм апаи сабый Iы­гъыпIэ къыщызэIуахыгъагъ. Мы еджапIэм нэмыкIэу ащ фэдэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэ къэралы­гъом иIагъэп.

Тарихъ тхыгъэхэм къызэра­хэнагъэмкIэ, Цэй Хилми адыгэ литературэр, адыгэ усэхэр еджа­кIохэм аригъашIэщтыгъэх, ТIымэ Шами адыгабзэр ари­гъэхьыщтыгъэ, НэмыкI Исмаил Зефи адыгэ пщынэ еуакIэм, сурэтшIыным афигъасэщты­гъэх. Францием ыкIи Англием гъэсэныгъэ ащызэзыгъэгъотыгъэ кIэлэегъаджэхэм французыбзэ-инджылызыбзэхэр арагъэхьыщыгъэх. ЕджапIэм ипащэщты­гъэу Пыхъу Сезэ тхакIоу щытыгъ, театрэр икIэсагъ. Ащ ипьесэу «Кавказым факIоу» зыфиIорэр кIэлэеджакIохэм ада­гъэуцугъагъ ыкIи адыгэ еджа­пIэм пчъагъэрэ къыщашIыгъ. КIалэхэм, пшъашъэхэм апкъы­шъолхэр псыхьагъэнхэм, япса­уныгъэ пытэным анаIэ тетыгъ. Физкультурэр егъэджэн предметхэм ахэтыгъ. Мы зэ­пстэур огъэшIагъо еджапIэр зылажьэ­щтыгъэ уахътэр къыздыхэ­плъы­тэкIэ. ЗэкIэмкIи нэбгыри 180-рэ ащ щеджэщтыгъэ. Класс пэпчъ нэбгырэ 20 — 25-рэ исыгъ. ЕджапIэм иапэрэ къат дапIэ тетыгъ. Унэгъо тхьамыкIэхэм IэпыIэгъу афэ­хъуныр Адыгэ бзылъфыгъэ Хасэм изы пшъэрылъ шъхьэIагъ. Бзылъфыгъэ Iэпэ-Iасэхэм адырэ щыгъынхэр, техъон-кIэлъын­хэр ащэхэти, ахъщэр тхьамы­кIэхэм, щыкIагъэ зиIэхэм афагощыщтыгъэ. ДэпIэ-щапIэм Бэщыкъо Сайме игъэIорышIэкIуагъ. Джаущтэу гъэсэныгъэу щагъотрэм къыщыублагъэу унэу зыщеджэхэрэм нэсыжьэу уехъо­псэнэу щытыгъ. Ау мыщ фэдиз гъэхъагъэ зиIэгъэ еджапIэр бэрэ лэжьэнэу инасып къыхьыгъэп.

Щурдум Гунсэл — Адыгэ бзылъфыгъэ Хасэм итхьамат:

— Тырку республикэр загъэпсым ыуж «адыгэхэм якультурэ аухъумэнымкIэ фитыныгъэ горэхэр аратмэ, лъэпкъэу къызэтенэхэмэ, мыхэр лъагэу дэкIоеных» аIуи щынэхи, пстэури агъэпытагъ. Ос­манхэм ятетыгъо аухи Ататюрк къызэкIом, Мустафа Ке­маль иунашъокIэ 1923-рэ илъэ­сым адыгэ еджапIэм ипчъэхэр зэфашIыжьыгъэх.

ЕджапIэми Хасэми псэ къапыкIэжьыгъ

Адыгэ еджапIэр зыщыла­жьэщтыгъэ унэм непэ хьакIэщ бэлахь чIэт. Десэхэр зыщы­кIощтыгъэ унэхэр джы гъо­лъы­пIэх, тIысыпIэх. Дунаим щызэ­лъашIэрэ жъуагъохэр мы хьа­кIэщым къыщэуцух. Ау ­адыгэ бзылъфыгъэхэм я Хасэ псэ къы­пыкIэжьыгъ. Илъэсишъэ те­шIагъэу, илъэпкъэгъу Хъундж Хъайрие Мелек иIоф лъигъэ­кIотэнэу Щурдум Гунсэл ыуж ихьагъ. Истанбыл щыпсэурэ адыгэ бзылъфыгъэ­хэм яхасэ ащ зэхищагъ.

Щурдум Гунсэл — Адыгэ бзылъфыгъэ Ха­сэм итхьамат:

— Хасэу зэхэтщагъэм ыцIэ блэ­кIыгъэ лIэшIэгъум лэжьэгъэ зэхахьэм ыцIэ фэдэу къэдгъэнагъ. Ащыгъум псэугъэ тшыпхъухэм яIофшIагъэ яд­гъэшIэнэу тыфай. Бзэм икъэухъумэн тиапшъэрэ пшъэрылъ. Тисабый цIы­кIухэм апае еджа­пIэхэр дгъэпсынхэм ыуж тит, зы къы­зэ­Iутхыгъах, ыцIэр «Сэтэнай». Мы цIэр нэмыкIмэ амыгъэфедэнэу ти Хасэ патент къыдихыгъ. «Сэтэнэе» еджапIэхэр дгъэбэгъон тыгу хэлъ.

ТигущыIэгъоу Щурдум ­Гунсэл исэнэхьаткIэ гум еIэзэрэ врач, хирург. Тыркуем ыцIэ дэгъоу щызэлъашIэ. Лъэпкъ гумэкIым ар ыгъэрэхьатырэп. Апэрэ са­бый IыгъыпIэу къы­зэ­Iуахыгъэм непэ кIэлэцIыкIу 55-рэ макIо. Шъыпкъэ, зэкIэри адыгэхэп. Ау адыгэ сабыеу «Сэтэнаим» къакIохэрэм адыга­бзэкIэ адэ­гущыIэн кIэлэпIу аштагъ.

Бажь Гулджан — кIэлэцIыкIу IыгъыпIэу «Сэтэнай» зыфиIорэм икIэлэпIу:

— Бэ дэдэ ядгъэшIэшъурэп, ау мы IыгъыпIэм щэIэфэхэ адыгэ макъэр атхьакIумэ итынымкIэ тлъэкIырэр тэ­шIэ. КIалэхэм ятэгъашIэ адыга­бзэ ежьхэм, ятэ—янэхэм ацIэ къыраIонэу, «тIыс—тэдж», «псы—хьалыгъу» зыфэпIощтхэр яд­гъэшIагъ. Джащ фэдэу адыгэ орэдхэр къятэгъаIох.

«Сэтэнай» зыцIэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэр илъэсищ хъугъэу мэлажьэ. БэмышIэу ар кощы­гъэ. КъатитIу хъурэ унэ зэте­тым чIэхьажьыгъ. Адыгэ кIэлэ­цIыкIухэм япчъагъи хагъэхъо­нэу фаех, ащ нэмыкIэу ицIэгъу еджапIэхэр джыри Истанбыл къыщызэIухыгъэнхэр гухэлъ благъэу Адыгэ бзылъфыгъэ Хасэм иI. ДжырэкIэ ­нахьыжъхэм ашIэрэ бзэр, культурэр, хабзэр зэкIаугъуае. «Адыгэ бзылъфыгъэхэр» аIуи зэджэгъэхэ орэдыIо куп зэхащагъ.

Яндар Сухьейда — Адыгэ бзылъфыгъэ Хасэм хэт:

— «Тыадыг» тIокIэ ­икъурэп. Тызщызэхэсым, тызщы­зэIукIэ­рэм адыгабзэр нахь едгъэ­­бэ­кIынэу тыфай. Тыбзэ нахь къэзытIупщыщт орэдхэр ащ пае зэдгъэшIагъэх. Лъэпкъ мэ­фэкIхэм тахэлажьэ. Тызщы­псэ­ущтыгъэхэ къуаджэхэм къа­ща­Iощтыгъэ орэдхэр къаIэты­жьы­гъэу типрограммэ хагъэхьа­гъэх.

Лъэпкъым ихабзи, ыбзи, икуль­тури ухъумэгъэным нэ­мыкI хэсэ пстэуми афэдэу бзылъфыгъэхэр пылъых. Ау адыгэм ыцIэ мэкъэгъэIу фа­шIыныр ягугъу. Адыгэ еджапIэр зычIэтыгъэ унэм я Хасэ лъэтегъэуцо щыфашIыгъагъ. Тыркуем икъэбарлъыгъэIэс амалхэр аугъоихи, еджапIэм, бзы­лъфыгъэ Хасэм, адыгэхэр жъу­гъэу Бешикташым зэрэщыпсэугъэхэм ыкIи мы районым ыцIэ зыхьырэ футбол купыр ахэм зэрагъэпсыгъагъэм икъэбархэр афаIотагъэх. Илъэситф уахътэу зылажьэхэрэм ащ фэдэ зэ­IукIабэ бзылъфыгъэ купым зэ­хищагъ, къызхэкIыгъэхэ лъэпкъыр дунаим къытенэным фа­блэх, фэлажьэх. ЗэкIэмкIи нэ­бгыри 150-рэ Хасэм зэрипхы­гъэх. Ясэнэхьат Iоф ыуж, яунэ­гъо хъызмэт зызэкIафэрэм, бысымгуащэхэр зэрэугъоихэшъ, хэ­сэ IофшIэнхэр зэдагъэцакIэх. Нартхэм язэман къыщыублагъэу адыгэ бзылъфыгъэхэм ягубзыгъагъэу хъишъэм хэтыр я 21-рэ лIэшIэгъуми къыща­гъэшъыпкъэжьы.

ТIэшъу Светлан.

Адыгеим изаслуженнэ журналист.