Тыгъужъыкъо Къызбэч

Джары цIэу иIэр тхакIоу ГъукIэлI Нурбый джырэблагъэ къыдигъэкIыгъэ тхылъым. Ар Кавказ заор заухыгъэр илъэси 150-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэу авторым къыхиутыгъ.

Тхылъым икъыдэгъэкIынкIэ IэпыIэгъу къыфэхъугъэхэу Тыр­куемкIэ Кайнар (Сихъу) Мехмет Эминрэ адыгэ тарихъымрэ культурэмрэ якъэухъумэн пылъ фондэу «КIэн» зыфиIорэмрэ (ипащэр Чэмышъо Гъазый) зэрафэразэр къежьапIэм авторым къыщеIо.

Лъэпкъым къыхэкIыгъэ лIы­хъужъэу Тыгъужъыкъо Къызбэч фэгъэхьыгъэ поэмэмкIэ тхылъыр авторым къызэIуехы, ащ ыуж къекIых «Оркъым имыжъу» ыкIи «Бгъэжъым иджэ­макъ» зыфиIорэ поэмэхэр. Ахэм къакIэлъэкIох Тыгъужъы­къом фэгъэхьыгъэ усэхэр. Ящэнэрэ Iахьым рассказхэр хэхьагъэх.

ТхылъыкIэу къыпIэкIэхьагъэм зэпымыоу уеджэным пае къы­зытегущыIэрэр пшIогъэ­шIэгъо-нын фае е къэIотакIэм узыфищэн фае. Мы тхылъымкIэ лъэныкъуитIуми мэхьанэ яI. Тыгъужъыкъо Къызбэч ехьылIа­гъэу зыгорэхэр зэхэтхыгъэхэу, тяджагъэу щытми, ГъукIэлI Нурбый ар апэрэу сигъэшIа­гъэм фэдэу седжагъ.

Мы мафэхэм авторым упчIэ заулэ еттыгъ, ахэм яджэуапхэр мыщ къыкIэлъэкIох.

— Нурбый, тхылъы­кIэмкIэ тыпфэгушIо. Ты­гъужъыкъо Къызбэч ехьылIэгъэ къэбарым зыфэбгъэзэнэу зэ­рэхъугъэмкIэ къедгъэжьэн.

— ЛIэшIэгъум ехъугъ Кавказ заор заухыгъэр. Ащ гууз-лыузэу лъэпкъым къыфихьы­гъэр джы къызнэсыгъэм Iэсэ­жьын ылъэкIырэп. ТхьамыкIа­гъор зыгъэлъэшырэр заом ишъыпкъапIэ епхыгъэ хъугъэ-шIа­гъэхэр гъэунэфыгъэхэу, тхы­гъэхэу икъу фэдизэу зэрэти­мыIэхэр ары. Материалхэр адыгэ фольклорым, Урысыем итарихълэжьхэм Кавказ заом хэлэжьэгъэ дзэкIолIхэм, дзэпащэхэм ягукъэкIыжьэу къатхыжьыгъэхэм ахэпхъагъэхэу ахэтых. Ахэр лъэныкъорыгъа­зэхэу, адыгэмэ заор къызфахьыжьыгъэ фэдэу тхыгъэх. Ушъхьагъу зэфэшъхьафхэм къахэкIэу заом къыхахыгъэ пкъыгъохэмрэ тхыгъэхэмрэ къа­мыIэтыжьхэу Москва, Санкт-Петербург, Тбилиси яархивмэ джы къызнэсыгъэм ахэлъых. Ащ къыхэкIэу заом лъапсэу иIагъэр икъоу тшIэрэп, лъэпкъым ишъхьафитыныгъэ къаухъумэзэ лIыхъужъэу зыпсэ зытыгъэхэм ацIэхэр дгъэунэфыгъэхэп, гъэхъагъэу яIэхэм ягугъу икъоу тшIырэп. Хъугъэ-шIагъэхэу, гъыбзэхэу, орэдхэу къытлъыIэсыжьыгъэхэми Iоф адашIагъэу, зэхэфыгъэхэу гъэпсыгъэхэп. Илъэсишъэм ехъу­рэ ахэм ягугъу тшIын тыфимытэу тызэрээпсэугъэми бэ чIэнагъэу тигъэшIыгъэр. А заом щыщэу, джэуап имыIэу джыри упчIэхэр къэнагъэх…

— Сыда хъугъэ—шIагъэхэмкIэ къэкIуапIэ хъугъэр?

— ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч фэгъэхьыгъэу тхылъым щыдгъэфедэгъэ хъугъэ-шIагъэхэр илъэс пчъагъэм урыс тхыгъэ­мэ, адыгэ IорIуатэмэ, орэдмэ къахэсхыжьхэзэ сыугъоигъэ къэбархэр арых. Сэлъыхъофэ лъэпкъым илIыхъужъэу, дзэпащэу, гупшысэ лъагэхэр зэрахьэу сызэрихьылIагъэр макIэп. Сэгугъэ лъэпкъ шIэжьыр а пстэуми анэсынэу.

Тыгъужъыкъо Къызбэч уанэм къимыкIэу илъэс тIокIитIум къехъурэ зэуагъэ. Идзэ кIыгъоу нэтхъуаджэхэми, абдзахэхэми, убыххэми ягъу­сэу адэзэуагъ. ЛIы­гъэ зэ­фэшъ­хьафэу зэри­хьа­­гъэу сэ сы­зы­нэ­мы­сыгъэ­хэр тхэ­кIо ныб­жьыкIэ­хэу сауж къикIы­щтхэм къя­жэх. Сэ ситхыгъэ Абын пы­тапIэм зэрэщызэуагъэмрэ ТIо­псэ пыта­пIэр зэ­ришта­гъэм­рэ афэгъэхьыгъ ныIэп.

— Къызбэч итеп­лъэ, ишэн—зекIуа­кIэхэр щысэ­те­хыпIэу зэрэщытыгъэхэр тхыгъэ пстэуми къахэщых. Ори а сурэтыр дэ­гъоу къэб­гъэлъэгъон плъэкIыгъ.

— Ары, Къызбэч итеплъэ узыIэпищэу зэрэщытыгъэр бэмэ къаIотэжьэуи, седжэуи къыхэ­кIыгъ. ПлIэIу шъуамбгъоу, пчэнэ псыгъоу, ынэ ежьашъохэмкIэ пхырилэу къыоплъыщтыгъ. Псэ­ушъхьэ Iэл горэ угу къыгъэкIэу псынкIэу зигъазэщтыгъ, мэкъэ чанкIэ кIыищтыгъ. «Хъохъой кIэим щыкуомэ, Аушэдз ныбэм ымакъэ щызэхэохыжьы» аIощтыгъ. Сэ тхылъеджэхэм анахьэу гу зылъязгъатэмэ сшIо­игъор «Лъэпкъым иаслъан», адрэ лIыхъужъмэ афэмыдэу, ыпсэ емыблэжьэу, тыдэ кIуа­гъэми ичатэ ихыгъэу пчэгум зэритыгъэр ары. Гъусэ фэхъу­гъэхэр гу римынэхэу зэрэщытыгъэр, ащ къыхэкIэу, дэшэ­сыщтхэмкIэ щыкIагъэ зэримы­Iагъэр къыхэзгъэщмэ сшIои­гъуагъ. Джары ыцIэ чыжьэу зыгъэIугъэри, адыгэ шъолъырым цIэрыIо щызышIыгъэри. Тыгъужъыкъом ыкъохэри, иIа­хьыл гупсэхэри заом къыхинагъэх, ежьыри ТIуапсэ къыIуа­шIыхьэгъэ пытапIэр 1840-рэ илъэсым мэзаем и 28-м ыштэ­зэ, къытыращэгъэ уIэгъэ хьы­лъэм IэкIэмыкIыжьэу мэзаем иаужырэ мафэ идунай ыхъожьыгъ. Ащ ыуж лIыхъужъыр лъэпкъым игукъэкIыжь хэмы­кIэу, инэплъэгъу ит зэпытэу илъэс тIокIым ехъурэ зэуагъэ. Тхьапша Тыгъужъыкъо Къызбэч фэдэу лъэпкъым ишъхьа­фитыныгъэ фэбанэзэ зыпсэ зыгъэтIылъыгъэр? Ахэр тщы­гъуп­шэнхэ тыфитэп, къытщэгугъых.

Хэтрэ цIыф лъэпкъи къызыхэ­кIыгъэмрэ, дэими дэгъуми, блэ­кIыгъэу иIэмрэ ышIэнхэ фае. Непэ гъашIэр зэрэгъэпсы­гъэм­кIэ, дунаим тет лъэпкъ пстэуми ацыпэ зэнэсы, а цыпэр зыгъэпытэрэр псэун елъэкIы, хахъо ешIы, зэпызычырэр мэ­кIодыжьышъ, ащэгъупшэжьы.

Заом гупсэф хэти хигъуатэрэп. Гупсэфыгъор зыфэгъэзагъэр лъэпкъ зэгурыIоныгъэр ары. Джары узылъыхъун, узыфэбэнэн фаер. УзэгурыIоу, зы гупшысэ узэдиIыгъэу зы гухэлъ уекIузэ узэдэпсэумэ, шъхьафитныгъэр огъоты. Ары узфэбэнэн фаер, бгъотыгъэмэ, зыIэкIэ­мы­гъэкIэу бгъэпытэнэу щытыр.

— Нурбый, джыри тхылъ гъэшIэгъоныбэ мыщ къыкIэлъыкIонэу пфэсэIо.

Сихъу Гощнагъу.