Адрэ лъэпкъхэм афэдэу адыгэхэми бзылъфыгъэ дахэхэр, акъылышIохэр, губзыгъэхэр къахэкIыгъэх. Ахэм ацIэ чыжьэу Iугъэу, цIыфхэм ашIэхэу, шъхьащэ къафашIэу щытыгъ. Псэогъу зыфэхъухэмэ зышIоигъуагъэхэри мымакIэу щыIагъэх. Зиджэгу хахьэхэрэми насыпкIэ зыфалъытэжьыщтыгъэ. Ахэм ащыщыгъэх Бырыухъан, Шэбанэ я Гощэфыжь, Къазый я Хьанифэ, Шъхьэлэхъо Бэчкъанэ ыпхъоу Хъан, Чэтаомэ я Хьасасэ, Къарэр ыкIи ахэм анэмыкIыбэр.
Мы зигугъу къэтшIырэ адыгэ пшъашъэхэм ащыщэу зи насыпышIо хъугъэу aloy зэхэсхыгъэп, тхыгъэуи седжагъэп. Къарэр тштэмэ, ар пшъэшъэ дахэу, къэшъокIо Iазэу, акъылышIоу, псэлъыхъуабэ иIэу ары къызэраIотэжьырэр. Пшъэшъэ къэшъуакIор пчэгум итэу къашъоу шхонкIэкIхэмкIэ фаохэу, мыхъэр фагъахъэзэ, щэр къытефэшъ, аукIы.
Къамылапщэмэ къамылым къырагъаIозэ къыдашъощтыгъ пшъашъэм хьадэгъущэр къызытефэм. Ащ пай «Къэрэкъамыл» къашъом фаусыгъ.
ШIукIэ зигугъу ашIырэмэ ащыщыгъ Бырыухъани, ау ари насыпынчъагъ. ДэмыкIоу, сабыий имыIэу, унагъуи ымышIэу идунай ыхъожьыгъ. Шэбанэ я Гощэфыжьи зыцIэ раIорэ пшъэшъэ гъэшIуагъэхэм ащыщыгъ. Дэхэ дэдагъ, ау къызэраIожьырэмкIэ, зы тхьамыкIэ дэдэ горэм дэкIогъагъ. Сабыеу къыфэхъугъэри зынахь Iае къэмыхъугъэу щытыгъ. Сабыим иIэягъэ гугъу щыхъуи, джащ илIыкIыгъ, гъэшIэ макIэ хъугъэ.
Къазый я Хьанифэ икъэбар нахь игъэкIотыгъэу тарихъым къыхэнагъ. Хьанифэ пшъэшъэ Iушэу, акъылышIоу, усэнми фэIазэу къаIотэжьы. Хьанифэ Кавказ заом игъом псэущтыгъ. ИIокIэ-шIыкIэкIэ, иусакIэкIэ, ежь изекIуакIэкIэ кIалэхэр заом кIонхэм, пыим пэуцужьынхэм, ячIыгу, яунагъо, ялъэпкъ къаухъумэным къыфигъэущыщтыгъэх. Къэрабгъэхэр, къумалхэр ыумысыщтыгъэх, ячIыгу, ялъэпкъ яухъумакIохэу ыгъасэщтыгъэх. Бай, тхьамыкI ыIоу зэхимыдзэу, заом зыщызыдзыехэрэр мыскъарэ, дэхьащхэн ышIыщтыгъэх. Якъэрэбгъагъэ зэкIэми аригъашIэщтыгъэ. Орэдхэри Хьанифэ фаусыгъэх, ежьыми ыусыгъэх.
ЗэшитIоу Дидыхъурэ Хъусенрэ Кавказым щыкIорэ заоу адыгэмэ ялъ зыщагъачъэрэм мыкIохэу, Хьанифэ ихьакIэщ зэщ зытрагъэоу исхэр нибжьи хэмыкIыжьынхэу тарихъым къыхегъанэх, нэлат арехы, мыскъарэ, лакъырд, дэхьащхэн ешIых. «ЧIэмылъхьэ хьадэкIэ» яджэ.
Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт Кавказ заом илIыхъужъ. Къэгъазэр зымышIэрэ зэолI. Къоджэбэрдыкъор уIэгъэшхохэр телъхэу зыщэлъым, Хьанифэ ащ идэягъ. ЛIыхъужъыр зыхъужькIэ, Хьанифэрэ арырэ зэпсэогъу хъунхэу щытыгъ, ау янасып къыхьыгъэп, уIэгъэшхоу телъхэм аIэпыкIышъугъэп, идунай нэф ыухыгъ. Хьанифэ лIыхъужъыр зэфыкъом, лъыпсым зэхидэгъэ щыгъынэу ар къызауIэм щыгъыгъэхэр «ыпкъышъол къызнэмысыгъэми, ищыгъын къызнэрэс», — ыIуи, зыщилъагъэх. КъызэраIожьырэмкIэ, щыгъынхэу лъым зэхидагъэхэр Хьанифэ ыкIышъо тепкIэхи, ащ къикIэу ыкIышъо кIодэу ригъэжьагъ. Бзылъфыгъэм ихьадэгъоу ар хъугъэ.
Шъхьэлэхъо Бэчкъан ыпхъу Хъани зыцIэ раIорэ адыгэ пшъашъэхэм ащыщыгъ. Псэогъу зышIы зышIоигъо кIэлабэ щыIагъ. Ахэм пщы кIалэхэри ахэтыгъэх.
Хъани я XIX-рэ лIэшIэгъур ары зыпсэугъэр. КIэлэжъ хьакъу-жъокъоу, заом зыщызыдзыеу, лIыгъэ нэпцIым лъыохэрэм яшъхьэпаощтыгъэ, заригъэшIэжьыщтыгъэ. Джащ фэдэу шыуищ мафэ горэм Хъан ищагу къыдэхьэ, хъишъэм къызэриIуатэрэмкIэ. Тэрэзэу къяплъынышъ, анахь дэгъур къышIэнэу къыраIуагъ. Шыухэр къэчъагъэх, къэпкIагъэх, къэлъагъэх. Пшъашъэм джэуапэу къытыгъэм ешъорыхьакъухэр къызэтыригъэуцуагъэх. «Щагу пцIанэм шыхэр щышъогъэхъушIэхэкIэ анахь дэгъур къэсшIэн слъэкIына? Пцэшэ Долэмрэ Ацэкъо Хьаджбирамышхомрэ зыдэщыIэхэм шъукIуи, шъуанахь дэгъур цIыфхэм къашIэщт», — къариIуагъ. Пшъашъэм зигугъу къышIырэ лIитIур заом щыIагъэх.
Чэтаомэ я Хьасаси игугъу дахэкIэ пшIыжьынэу тефэ. Тезыгъафэрэр игубзыгъагъ. Хьасасэ Хъыдыжъ дэсыгъ. ЫлъэпкъкIэ абдзэхагъ. Пшъэшъэ дэгъум игугъу кIэмгуехэми анэсыгъ. КIэмгуепщэу Айтэчкъо Аслъанбэчми (Болэтэкъоми) пшъашъэм икъэбар нэсыгъэти, къыщэнэу кIуагъэ, ау къыдэмыкIонэу къыриIуагъ: «О укIэмгуепщ, о уифэшъошэ шъуз сэ сыхъущтэп. Сэ гощакIэ сшIэ-рэп, пщы IыгъыкIи сшIэрэп. Сэ сыздэкIощтыр шхончырэ шIуанэрэ зэдиIыгъхэу натрыф пкIэнакIо кIорэр ары. Зэо къэбар зызэхихкIэ, ишIуанэр ыгъэтIылъэу заом кIоу, Iугъом ыIупэхэр шхъуантIэ ышIыгъэу къэкIожьэу щытыр ары», —ыIуагъ Хьасасэ.
Джанчатэмэ я Хьацыу пшъэшъэ цIэрыIоу Хьалъэкъуае дэсыгъэу къаIотэжьы. Пшъашъэр лIакъомкIэ ХъуакIомэ ащыщыгъ. Ятэ Джанчат ыцIагъ. Пшъэшъэжъыем иIэпэIэсагъэ зэрэ адыгэ шъолъырэу щыIугъагъ. КъызэраIожьырэмкIэ, пшъэшъэжъыем зы чэщкIэ адыгэ шыум щыгъын шъуашэ фидыщтыгъэ. IэкIэ дэщтыгъэ. Ятэ ищагу унэ шъхьаф щыриIэу, ащ бзэу, дэу исыщтыгъэ.
Джащ тетэу шIум, дэхагъэм, цIыфыгъэм афэлажьэхэу, ер, пцIыр, тхьагъэпцIыгъэр, къэрэбгъагъэр щагъэзыеу, ежьхэр ашъхьэкIэ мынасыпышIуагъэхэми, ялъэпкъ яакъыл фагъэIорышIагъэу адыгэхэм бзылъфыгъэхэр къахэкIыгъэх.
Цуекъо Нэфсэт.
ШIэныгъэлэжь.