Къэбэртэе-Бэлъкъар къэралыгъо университетым щеджэрэ студент купым апэрэу хыIушъо Шапсыгъэм этнографическэ практикэ щихьыгъ. Ащ шапсыгъэ Адыгэ Хасэр кIэщакIо фэхъугъагъ. Тарихълэжь сэнэхьатыр къыхэзыхыгъэхэ ныбжьыкIэхэм шапсыгъэхэм ятарихъи, япсэукIи, янепэрэ щыIакIи ашIогъэшIэгъоныгъэх.
Адыгэ Хасэм итхьаматэу КIакIыхъу Мэджыдэ зэрэхигъэунэфыкIырэмкIэ, хыIушъо шапсыгъэхэр адыгэ лъэпкъхэу тихэгъэгу ыкIи IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэухэрэм нахьышIоу ашIэнхэм ыкIи зэпхыныгъэхэр адыряIэнхэм пае джащ фэдэ зэIукIэгъу-зэхэхьагъухэр ашIыхэмэ, ишIуагъэ къэкIощт. АщкIэ Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Щэрджэс ыкIи Адыгэ республикэхэм ащызэхэщэгъэ Адыгэ Хасэхэм шапсыгъэхэм я Адыгэ Хасэ Iоф зэрадишIэрэм уигъэрэзэнэу щыт.
Шапсыгъэхэм яхореографическэ ансамблэхэу Шъачэ ыкIи ТIуапсэ ащызэхэщагъэхэм Налщык, Черкесскэ, Краснодар, Мыекъуапэ, Ставрополь, Сыхъум концертхэр къащатых, ежьхэми ныбжьыкIэ купхэр, творческэ коллективхэр, шIэныгъэ экспедициехэр, журналистхэр къырагъэблагъэх. Ахэм лъэныкъуитIумкIи мэхьанэ яI, цIыфхэр нэIуасэ зэфэхъух, нахь зэфэщагъэхэ мэхъух.
Къэбэртэе тIуакIэм къикIыгъэ студентхэм ягухэлъхэр псышхоу шапсыгъэ шъолъырым щызекIуагъэм апэ зэтыриIэжэгъагъэх. Къуаджэу Тхьагъапшъэ къаукъэбзыжьыфэкIэ ахэм нэмыкI псэупIэхэр къакIухьагъэх, цIыфхэм заIуагъэкIагъ, зэдэгущыIэгъухэр адашIыгъэх. Шапсыгъэ ичIыпIэ дахэхэр, Адыгэ Хасэр зычIэт унэр, ПсышIуапэ дэт этнографическэ музеир, ШэхэкIэй туристхэм апае щызэхащэрэ пчыхьэ шоу-программэр арагъэлъэгъу-гъэх.
Студентхэр нэбгырипшI хъущтыгъэх: Бат Карин, Мэкое Беслъан, Слонов Адзнаур, Гергова Карина, Каширгов Темболэт, КIуращынэ Залин, Кульдагова Элин, Кучукова Мадина, Атабый Азиф ыкIи Шъхьэлэхъо Зурьян.
ЛIакъом ылъапсэ къыгъотыжьыгъ
Зурьянэ псэупIэу Ислъамыем къыщыхъугъ. Шъхьэлахъохэу Шапсыгъэ щыпсэухэрэм къарыкIогъэ тарихъым кIэупчIэзэ, ылъэкъуацIэ ылъапсэ Шъачэ къызэрэщежьэрэр къыхигъэщыгъ. Ар ежьыр зыщыпсэурэ чIыпIэм километрэ миным ехъукIэ пэчыжь.
— Сэ сиреспубликэ Шъхьэлэхъо лъэкъуацIэр зыхьэу щыпсэурэр унэгъо заул зэрэхъурэр. Ахэр зэкIэ къэбэртэе акцент яIэу мэгущыIэх. Сэ апшъэрэ еджапIэм сычIэхьафэ тлъэкъуацIэ къызыхэкIыгъэм куоу сегупшысагъэп. Сыдигъуи Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм тыщыпсэугъэу къысшIошIыщтыгъ, — къыIуагъ Зурьянэ.
Ащ илъэкъоцIэгъухэр чылэ зэфэшъхьафхэм къащигъотыгъэх, хэгъэгур къэзыухъумэзэ фэхыгъэхэм ацIэхэр мемориалхэм ащыхэутыгъэхэу ылъэгъугъэх. Арышъ, ыгъэзэжьымэ, зыщыщхэм къафиIотэн икъун къэбар ыугъоигъ. Зарьянэ къызэриIорэмкIэ, зы мэфэ закъуи хьакIапIэ щыIэу къыщыхъугъэп. Уахътэ текIымэ, янэ-ятэхэр игъусэхэу джыри Шапсыгъэ къызэрэкIощтымкIэ теубытагъэ ышIыгъ.
Каширгов Темболэт университетым щеджэ, ащ дакIоу Кавказым щызэлъашIэрэ къэшъокIо коллективэу «Хатты» зыфиIорэм икъэшъуакIу. «Тинахьыжъ пIашъэхэм апылъ тарихъхэр зэкIэ сшIогъэшIэгъоных. Зыщыпсэущтыгъэхэ чIыпIэхэм ямызакъоу япсэукIагъэр зыфэдагъэр зэзгъэшIэнэу сыфай», — еIо ащ.
Темболэт тарихъым дыкIыгъоу адыгэхэм яхореографиерэ ямузыкальнэ искусствэрэ ышIэхэ шIоигъу. Тилъэпкъэгъухэр зыщыпсэухэрэ шъолъырхэм ямылъытыгъэу, лъэпкъ къашъохэр зэфэдэу къашIых, ау ахэр зэрэзэтекIыхэрэри щыIэх. ХыIушъо Шапсыгъэм къызэрэщышъохэрэми нэшэнэ гъэнэфагъэхэр хилъэгъуагъэх, ахэр ежь зыхэт коллективми щигъэфедэхэ шIоигъу.
НыбжьыкIэхэр Шапсыгъэ къэзыщагъэхэр Къэбэрэе-Бэлъкъар къэралыгъо университетым культурологиемкIэ, этнологиемкIэ ыкIи тарихъымкIэ икафедрэ ипащэу Мадина Текуевар ары. Ащи къыIуагъ Шъачэ зыгъэпсэфакIо къакIохэу къыхэкIыгъэми, адыгэ къуаджэ-хэм адэхьанхэу ыкIи ахэр зэрагъэлъэгъунхэу зэрэмыхъущтыгъэр. «ШIэныгъэлэжь цIэрыIоу Нэпсэу Даулет Шапсыгъэ щыщыгъ. Сэ кандидат диссертацие стхы зэхъум ары пащэу сиIагъэр. Къызщыхъугъэ чIыгум идэхагъэ, ащ щыпсэурэ лэжьакIохэм якъэбархэр къыIотэнхэр икIэсагъ. Арэущтэу зэрэщытыр джы тэ тшъхьэкIэ тлъэгъугъэ. Шапсыгъэхэр цIыфышIух, хьакIэр якIас, унагъо пэпчъ уригъэблэгъэным фэхьазыр», — къыIуагъ Мадинэ.
Шъыпкъэ, тхылъеджапIэм учIэсэу е компьютерыр бгъэфедэзэ лъэпкъым икъэбар зэбгъэшIэныр дэеп. Ау цIыфхэм уаIукIэныр, уадыщысыныр, къаIорэм уедэIуныр зынахь лъапIэ щымыIэ зэIукIэгъу мэхъу. Тхьамафэу Шапсыгъэ щырахыгъэм студентхэм къэбар зэфэшъхьафхэр фольклорым, хабзэхэм, цIыф зэхэтыкIэм, шэнхэм, нэмыкI лъэныкъохэм афэгъэхьыгъэхэу аугъоигъэх.
КъэзыгъэкIуагъэхэм афэразэх
— Нахь тызэрэшIагъэу, нахь зэпэблагъэ тыхъугъэу тэкIожьы. Джащ фэдэу нэмыкI чIыпIэхэм ащыпсэурэ адыгэхэми тиныбжьыкIэхэр аIукIэхэ зыхъукIэ, лъэпкъ шIэжьыр егъашIэм кIодыщтэп. Тиуниверситет ипащэхэм ыкIи шапсыгъэ Адыгэ Хасэм итхьаматэу КIакIыхъу Мэджыдэ тызэрэзэIуагъэкIагъэм пае лъэшэу тафэраз. IэпыIэгъу къызэрэтфэхъугъэхэм ыкIи тиунэ тисым фэдэу тхьамафэм къызэрэтфэсакъыгъэхэм апае «тхьашъуегъэпсэу» ятэIо.
Шапсыгъэхэм я Адыгэ Хасэ Налщык къикIыгъэ студент купым иIофшIэн къызэрэфагъэпсынкIагъэмкIэ зэрафэразэр Мадинэ ареIо Шъхьафит щыпсэурэ ТIэшъу Мурдинэ, ПсышIуапэ щыщ предпринимателэу Тыу Саидэ, къалэу Шъачэ итнографическэ музей икъутамэу ПсышIуапэ дэтым инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу Хъущт Аминэт, турфирмэу «Джегощ» зыфиIорэм ипащэу Ацумыжъ Хьисэ, Хэйшх Хъалидэ (Хьаджыкъу), ТIэшъу Розэ (Нэджыкъу), Кобл Айщэтрэ Гъошъо Аслъанрэ (ШэхэкIэй).
Ныбэ Анзор.