Адыгэ бзылъфыгъ! Дунаишхом о пцIэ щыраIо

зэлъашIэрэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ романэу «Айщэт» («Графиня Аиссе») зыфиIорэм ехьылIагъ

(КъызыкIэлъыкIорэр жъоныгъуакIэм и 24-м къыдэкIыгъэм ит).

«Тэ укъикIи, лажь» аIуагъ. Зиунагъо тырку хъункIэкIо-укIакIомэ зэрапхъогъэ ­сабыир пцIымамэзэ, ичIыгу, ихэку пэ­Iапчъэ ашIыгъ Исамыжъ икуп.

МыдыкIэ, зэресагъэу, Тыркуе хэгъэгур щыIэкIэ фэжъу-жъотым хэтыгъ. Мафэр щэджэгъо­ужым блэкIыгъагъ графэу Шарль де Ферриоль гъэрыпIэ бэдзэрым блэкIыхэзэ, умы­шIэ­мэ, зыгорэ къеджагъ пIонэу, къызызэтеуцом.

— Моу бэдзэрым тыдэ­гъахь, — риIуагъ ащ тэлмащэу игъусэ Фахьри.

— Сыда дэпшIыхьащтыр, зымафэба тызыщыIагъэр?

— Ар — зымафэ, непэ нэ­мыкI маф.

Ащ нахьыбэрэ щымытыжьэу лIыр бэдзэрым дэхьагъ, гъэр са­тырхэм ахэхьагъ, джыри Шарль де Ферриоль зыгорэ къе­джэрэм фэдагъ. Къызэплъэ­кIыгъ ыкIи ащэрэ бзылъ­фы­гъэхэм ахэт пшъэшъэжъыеу илъэ­си 8 горэ зыныбжьыр къы­лъэгъугъ. ЗэшIощыгъэ ищыгъа­бзэу, нэ шIуцIитIур жъогъошIэтэу, адрэ пстэумэ къахэлы­дыкIэу щытыгъ. «Черкешенкэ» цIыкIур ащэхэрэм анахь лъэ­пIагъэми, графым ар ыгу рихьыгъ, ливрэ мин 1,5-рэ лъити, къыщэфыгъ. Благъэу кIэ­ры­хьи ыIэхэр фищэигъэх. Пшъэ­шъэжъыем ынэхэр гукIодыгъо-пшъыгъашъоу щымытхэу, шъхьэлъытэжь пэгагъэр къа­чIэ­щэу, графым ыIэу ыщэигъэ­хэм къяцыпэуагъ. Ау графым ар ыгу къеуагъэп, шъхьакIуи щыхъугъэп. Пшъэшъэжъые дэхащэр къыщэфи, къыIукIы­жьы­гъэх.

Шарль де Ферриоль Францием илIыкIо-дипломатэу Тыркуем щыIагъ. Ферриоль лIэкъо­лъэш байхэу ащ щызэлъашIэ­хэрэм къахэкIыгъагъ, илъэс 40 фэдиз зыныбжь лIы зишIу­гъуагъ. Ежьыр нахьыжъыгъэти, кIэн-мылъкур зэ­кIэ къыфэ­нагъэу ыIэ илъыгъ. Графым унагъо иIагъэп, ау ыш­нахьыкIэу Огюстен-Антуанрэ ­инысэу (ыш ягуащэу) Мария-Анжеликэрэ яунагъоу ятэ ихэ­пIэжъ щыпсэухэрэм ахэсыгъ. Лъэпкъ кIэныр ыIэ илъыгъ, Францием ипачъыхьэу я ХIV-рэ Людовики лъытэныгъэшхо къы­фы­риIагъ, игупсэхэми сыдигъуи шъхьэкIафэ фашIыщтыгъ. Ферриоль унэгъо лъэрыхьэм Iа­хьыли, бла­гъи, ныбджэгъуи, нэ­Iосэ дэ­гъуи бэ къяшIэкIыгъа­гъэр. Сы­дэу а зэкIэмэ яхъу­лIэщта Ай­щэт цIыкIур? Джа упчIэм иджэуап ратэу, Айщэт ищыIэ­ныгъэ Францием гъэзапIэу щыфэхъухэрэр упкIэп­кIы­гъэу, гу­пшысэ зэкIэлъыкIо, бзэ зэ­гъэ­кIугъэ къабзэкIэ къыриIо­ты­кIэу гъэпсыгъэ МэщбашIэм ироманэу «Айщэт».

Зы адыгэ пшъэшъэжъые, зы бзылъфыгъэ игъэшIэ гъогукIэ зэкIэ адыгэм къырыкIуагъэр, хэхэс щыIакIэр, хымэ нэпкъхэр зыфэдэхэр къытфызэхифынхэр тхакIом фэукIочIыгъ. Айщэт цIыкIур зыщэфыгъэ графым сыд гухэлъа ащ фыри­Iагъэр, тэлмащэу Фахьри сыд гумэкIа зэлъызыштагъэр сабыир зелъэгъум, ежь Айщэт игууз-лыуз тыдэ нэсыра? Сабый IупкIэ дэдэм ятэ игущы­Iэхэр ыгу къэкIыжьых: «Сыди­гъокIи, тыди сыд Iае къыщы­пщышIыгъэкIи, укуоу, укIыеу, угъэу, упыхьэкIэ къикIын зэ­рэщымыIэр, адыгэр зэрэпытэр, зэрэмыгъырэр, нэкум нэ­псыр къилъэдагъэми, ар чIыгоу ным иIэпыIэгъу шыхьатэу зэрэ­щытыр зыщымыгъэгъупш». Инэнэжъэу Чабэ игущыIэхэри щы­гъупшэхэрэп: «Тхьэм ышIэрэр игъу, ащ пыIухьэ фашIырэп, нахь Iаем уенэгуенышъ, хъурэм уезэгъын фае».

Тыркуемрэ Франциемрэ азы­фагу илъ гъогууанэр къакIуфэ  ини, цIыкIуи бэ зэгупшыса­гъэр. Бзэр зымышIэрэ пшъэ­шъэжъыем тIэкIу гущыIакIэ ешIэфэ ишIуагъэ къыригъэкIынэу графыр Фахьри елъэIугъ. ИадыгацIэ бзэгур зэпикIыпэу графым къыщыхъуи, Лион икатолическэ чылыс Айщэт ыцIэ щызэблихъуи, французыцIэу Шар­лотта-Элизабет-Аиссе ­фаусыгъ, ядин рагъэштагъ.

Шарль де Ферриоль ­ежьым Тыркуем къыгъэзэжьын ­хъумэ, пшъэшъэжъыер ыш иунагъо ща­пIунэу къыринэн унашъо иIагъ. Айщэт цIыкIур иадыгэ хэкужъ пщым ыпхъоу щыщытыгъэмэ, джы француз лIэкъолъэшым щыщ графине хъугъагъэ. Хьау, хьау, ыгъэунэIутын е ыгъэ­пщы­лIын хьисап Шарль де Ферриоль ащ фыриIагъэп, ылъэкIы­щтымкIэ IэпыIэгъу фэхъумэ шIоигъуагъ. Яунагъо щапIущт, щалэжьыщт, етIанэ къэхъу­щтыр Тхьэм иIофэу ылъытагъ.

Къэбарыр къэIотэгъошIуми, Айщэт француз унагъом псын­кIэу щыщ хъугъэ пфэIощтэп. Са­быигъэми, къыщышIыгъэ пстэ­ури гъурзэу ыпшъэ дэлъыгъ. Анахьэу къехьылъэкIы­щтыгъэ­хэр чэщхэр арых, къызыхэущы­кIыкIэ, хэмычъыежьышъоу, чых­IэнчIэгъ зишIымэ гъэу бэрэ къы­хэкIыгъ.

Мафэхэр ащ фэдагъэхэп, нахь псынкIагъэх, зэризэкъо дэ­дэр зэхишIэщтыгъэми. Ау унагъом яшъэожъыеу Пон де Вель нахь гурыIощтыгъ, мэфэ реным зэгъусагъэхэми зэзэщы­щтыгъэхэп. Ферриольхэм яунэ цIыфкIопIагъ. Ахэм ащыщыгъ графым ыш ягуащэ ышыпхъоу, лIэкъо ин лъэрыхьэу Герен де Тансенхэм къахэкIыгъэу Клонди­на-Александринэ. Литературэр икIэсэ закъор армырэу, ежьы­ри тхэщтыгъэ. Ахэм ашэу, цIыф гъэтIылъыгъэ-гупсэфэу, динлэжьэу Пьер, нэмыкIхэри. ­Айщэт яунэ есыфэ зы тхылъ закъу ышIагъэр — КъурIаныр. Ферриольхэм яунэ тхылъ зэфэ­шъхьафыбэ илъыгъ сурэт гъэ­шIэ­гъонхэр адэтхэу. Пон де Вель итхылъ кIэракIэхэм мэкъэ тIупщыгъэкIэ къызэряджэрэр Ай­щэт ыгу рихьыщтыгъ. Ежь цIыкIуми, иадыгэбзэ-ныдэ­лъфыбзэ щыщ гущыIэхэр етIу­пщыгъэу ащ ригъашIэщтыгъэх, сыдми зэфэщэгъэ дэдэ хъугъа­гъэх. Пшъэшъэжъыем ишIэ зэ­рэпсынкIэм гу лъытэгъоягъэп. Джащыгъум графэу Шарль де Ферриоль егупшысагъ Аиссе пIуныгъэ-гъэсэныгъэ дэгъу зыщигъотын ылъэкIыщт монастырь хэхыгъэм етыгъэн зэрэфаем. Французыбзэр, зэхэтыкIэ-ха­бзэ­хэр, гъэпсыкIэ-шIыкIэхэр, француз культурэр, литературэр, искусствэр икъоу ыIэ къыригъэхьанхэм мэхьанэ фишIыгъ.

Ау сыдэу хъущта пшъэшъэ­жъыем иадыгэгу, иадыгэ цIы­фы­гъэ?! А зэкIэмэ, зэкIэмэ агъэ­гумэкIэу, амыгъэгупсэфэу адыгэ лъэпкъым къыхэкIыгъэ сабыеу хымэ къэрал ифа­гъэм иIэкIоцI дунай къэухъумэ­гъэ­ным­кIэ МэщбэшIэ Исхьакъ Iо­фышхо ышIагъ, гупшысэшхо ылэ­жьыгъ. Лъым хэлъыр, сыд хъу­гъэми, хэтрэ цIыфи зыгорэущтэу къызэрэханэрэр, хэбгъэзы­нэу зэ­рэщымытыр кIигъэ­тхъэу МэщбэшIэ Исхьакъ Айщэт иобраз ыушъагъ, ыгъэдэхагъ, ыгъэбаигъ. ХъункIакIохэм иунэ, хэкум къызырахыгъэ чэ­щым шъхьэщаутыгъэгъэ ипшъэ­шъэжъые паIоу дышъэида­гъэр янэ зытыришIыхьэгъагъэр ыкIи тыжьын бгырыпхэу тезыгъагъэр тэлмащ Фахьри (зыгорэущтэу къыгъотыхи) къыритыжьыгъэхэу къыздыре­хьа­кIых. Ахэр АйщэткIэ нэпэеплъ къодыехэп, зэкIэ къырыкIуа­гъэр, пэкIэкIыгъэр ынэ къыкIа­гъэуцожьы: ным игушIубзыугъи, иIэпэIэсагъи, нэнэжъ Чабэ игъэшIуабзи, ятэу пщы-Болэт игъэпсыкIагъи къырагъэшIэжьы. Адыгэ Хэгъэгур — ­Черкесиер сыд хъугъэкIи ахэм щамыгъэ­гъупшэу, илъэпкъ гушхуагъэ икIэ­гъэкъоных. Айщэт инэнэжъ бэрэ шIум игугъу ышIы­щтыгъэ, ащ ущыгугъын зэрэфаер, узажэрэр къызэрэпфакIорэр къыIощтыгъ. Ау шIум имы­за­къоу, щыIэныгъэм ем узэ­рэ­щыIукIэрэр къыхигъэщы­щтыгъ. Пшъэшъэжъыем ихэку, ябынхэр сыдигъуи гукIэ зэрэ­­зы­диIыгъхэм ыпсэ пагъэты­­щтыгъ ыкIи гугъэ къыраты­щтыгъ.

Графэу Шарль де ­Ферриоль къэралыгъо къулыкъур лъигъэ­кIо­тэнэу Тыркуем ыгъэзэжьы­гъагъ. Айщэт шIэныгъэ-гъэсэныгъэ, пIуныгъэ монастырым щызэригъэгъотыщтыгъ. Француз обществэм хэуцонымкIэ анахь зишIуагъэ къекIыгъэр, гъэсэпIэ-плъапIэ фэхъугъэр сыдымкIи монастырым иIофышIэ-гъэсакIоу Жанетт-Николь ары. Бзы­лъфы­гъэ ныбжьыкIэ дэхэ Iуш гъэса­гъэр Айщэт къыфэупсэ­щтыгъ, къыфэхъупхъагъ, къыфэзэфагъ.

ЦIыфым ылъапсэ ышIэн, уасэ зыфишIыжьын зэрэфаер зэхифэу Жанетт-Николь Черкесием, адыгэхэм ятарихъ, яха­бзэ яхьылIэгъэ тхылъхэр къыретых, ахэмкIэ ышIэрэр къы­феIуатэ, мэфэкI зэхахьэу Ко­ролевэр зыхэлэжьэщтым щыщыгъынэу Аиссе адыгэ шъуа­шэр (ежь пшъэшъэжъыем ­исурэт-бзыпхъэкIэ) фарегъэды, итыжьын бгырыпхи, идышъэ паIуи пылъхэу зыщыре­гъалъэх. Адыгэ шъуашэм идэхагъэ ар зыщыгъыр къызэ­рэ­чIищырэм гу лъатэ, «дэхэ ­ялыер» Айщэт цIэу къыфашIы. Шъыпкъэ, пстэуми ар агукIэ зэфэдэу аштэрэп, ау черкес лъэпкъыр зыфэдэр алъэгъу. Жанетт-Николь романым зы цIыф зафэу, фабэу, образ ин гъэшIэгъонэу, Айщэт цIыкIум гушъхьэбайныгъэ езыгъэшIыгъэу хэт.

Айщэт ипкъыгъо-лэгъоу, ипшъэ­шъэгъоу, ицыхьэшIэгъоу, сыдрэ шъэфи зыфиIуатэу, Ферриольхэм яIофышIэ цIыкIоу Софи гукIэ лъэшэу къыфэкъабз ыкIи къыфэщагъ. Айщэт идунэе­еплъыкIэ зыкъигъэнэфэнымкIэ, иакъыл зыкъызэIуихынымкIэ, хэлъ зэчый иныр къэнэфэ­ным­кIэ зишIуагъэ къекIыгъэмэ апэрэр Ферриольхэм яунэ литературнэ салонэу (хьакIэщ-зэ­IукIапIэу) Клондина-Александринэ щызэхищэгъагъэр ары, шы шъыпкъэ фэхъугъэхэу Пон де Вель, Аржанталь искусствэм, политикэм, музыкэм хэ­шIы­кIышхо зэрафыряIагъэр, цIыф гъэсэгъэ инхэу Вольтер, Монтескье, бзылъфыгъэ-гуащэу Жюли Каландрини зэраIу­кIагъэр федэ фэхъугъэх. Айщэт ащ фитхыгъэ письмэхэр арых ыцIэ зыIэтыгъэхэр, француз литературэм иклассикэ хэзыгъэуцуагъэхэр.

МАМЫРЫКЪО Нуриет