Тыркуем щыпсэурэ тилъэпкъэгъоу Лъэцэрыкъо Нахьит итхылъыкIэ ехьылIагъ
ЦIыф лъэпкъ пэпчъ ежь ишэн-хабзэ, игъэпсыкIэ-шIыкIэ зыми хэмыкIуакIэу иI ыкIи зэрилъэкIэу ахэм атетэу мэпсэу. Тыдэрэ чIыналъэ щыпсэурэ адыгэхэми яхабзэ, язекIокIэ-шIыкIэ, язэхэтыкIэ-зэфыщытыкIэ шэнхэр къызэраухъумэщтхэм анаIэ тырагъэты. Ащ ищысэ шъыпкъ Тыркуем щыпсэурэ адыгэу, бизнесменэу Лъэцэрыкъо Нахьит (Serbes) «Хабзэр сигъогоу къэсэхьы» цIэу зыфишIыгъэ тхылъыр ытхыныр ыкIи къыдигъэкIыныр къызхэкIыгъэу сэ слъытэрэр.
Тхылъыр мы илъэсым, 2016-м, мэзаем Тыркуем къыщыдэкIыгъ, зэIэкIэлъ хьазыр, редакторыр — ПкIэнлъэшъу Мадыхъу. Лъэцэрыкъо Нахьит иIофшIагъэ купкIи, шъуаши ригъэгъотыны, къыIотэрэ хъугъэ-шIагъэхэм ащыщхэр сурэтхэмкIэ къыгъэшъыпкъэжьыныр дэгъоу зэшIуихыгъ. Джы тIэкIу мыщ дэжьым зэпыупIэ сшIынышъ, тхылъыр зытхыгъэм ехьылIэгъэ гущыIэ кIэкI къэсшIыщт.
Лъэцэрыкъо (Serbes) Нахьит 1945-рэ илъэсым Тыркуем ит къалэу Адапазар къыщыхъугъ, еджагъ ыкIи гъэсагъэ. ЫужыкIэ Урысыеми щеджагъ. Ау къэбарым фэдэу щыIэныгъэр псынкIэп, ащ уигъогу щыогъотыфэ ухэтми, макIэп пщэчынэу, зэхэпшIэнэу хъурэр. Нахьит иапэрэ IофшIэн лъэбэкъухэр ышIынхэмкIэ анахь къыфэфедагъэр (тызэрэщыгъозагъэмкIэ) дэн сэнэхьатыр ары, ащ ыужыIоу, дэкIо-бзэкIо къулайныгъэри ыIэ къыригъахьи, шIукIаерэ лэжьагъэ. ЩыIэныгъэм фаблэу, гупсэфыгъо имыIэу упсэуным иIэ хэкIыпIэшIухэм яусагъ ыкIи къыгъотыгъ -тыжьын-дышъэ пкъыгъохэм (мыжъо лъапIэхэм) япхыгъэ сатыушхом ар фэгъэзагъ. Мыхэм ящэн-щэфын гъэзекIонкIэ амалышхохэр IэкIэлъхэ хъугъэ.
Нахьит иIофышхоу зыфэгъэзагъэм имызакъоу шIушIэныри дэгъоу фызэшIокIы. Ежь къызэрыхъухьагъэу, къызэрытэджэгъэ Тыркуем ит чылагъохэм мэщытхэр, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр, еджапIэхэр щаригъэшIыгъэх. Тыркуем и Президент ащ фэдэ гупыкI-IофшIагъэм ифэшъошэ уасэ къыфишIыгъ, тырку къэралыгъом ишIухьафтын инэу бгъэхалъхьэ къыфигъэшъошагъ. Ащи изакъоп, Нахьит Тыркуем ис сабый ибэхэм якъулыкъу IэпыIэгъушхо зэрэфэхъурэр алъэгъуи, ащ паекIэ Дышъэ медаль къыратыгъ.
Лъэцэрыкъо Нахьит я 90-рэ илъэсхэм ичIыгужъ хэкужъым лъэгъунлъэгъу къэкIогъагъ. Сэ сшъхьэкIэ дэгъоу къэсэшIэжьы (ащ дэжьым Адыгэ хэку тарихъ музеим сыринаучнэ IофышIэ шъхьэIагъ), лIы хьакIэм АдыгеимкIэ экскурсиер фэсшIыгъагъ. Плъэпсэ къежьапIэ узыфещэба, узыщыщым хэт фэдэ хъуна?! Гъогур Iухыгъэ зыхъугъэ уж Нахьит иунэкъощэу, зэлъашIэрэ пщынэо IэпэIэсагъэу Лъэцэрыкъо Кимэ дэжьи къакIоу хъугъэ, хэкужъыр ышIагъ, Iахьылхэр къыгъотыжьыгъэх. Игуапэу Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм икъэлэ шъхьаIэу Налщыки зыщигъэпсэфэу, иIофхэри щыкIигъэкIхэу хъугъэ. Тхылъым къыдэхьэгъэ сурэт зэфэшъхьафхэм — Нахьит ыкIи хэку музеим ипэщагъэу Абрэдж Альмир мары IэнэIум зэдыкIэрысхэу зэIогущыIэх; нэмыкI сурэт техыгъэм Лъэцэрыкъор, Къандур Мухьадин ыкIи нэмыкI лIы гъэсагъэ ахэсэу тэлъэгъу; Лъэцэрыкъо Нахьитрэ Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм и ЛIышъхьагъэу Къанэкъо Арсенрэ мары дахэу зэкIэрытых. Лъэцэрыкъом Адыгэ-черкес Ассоциацием изэтегъэуцон-зэтегъэпсыхьанкIэ Iофышхоу ышIагъэм ыкIи мылъкукIэ IэпыIэгъу къызэрафэхъугъэм пае Рэзэныгъэ тхылъэу гущыIэ фабэхэр зэрытхагъэу ритыгъэр нэкIубгъом ащыщ ит. А зэкIэм Нахьит Srzbes (Лъэцэрыкъор) лIы Iуш инэу, гукIэгъу-гупыкI ыкIи лъэпкъ шIулъэгъу зиIэу зэрэщытыр къаушыхьаты.
Нахьит унагъо иI, быни 4 ыпIугъ, ылэжьыгъ, джы ахэр зыныбжь икъугъэ цIыфых, къэралыгъом фэлажьэх, сабыйхэр апIух, ялъэпкъ лъапси зэралъэкIэу къагъэгъунэ. Лъэцэрыкъом пхъорэлъф нэбгырий фэдиз иI, арышъ, адыгэ лIэкъо чъыгым зеубгъу.
Акъыл зиIэ цIыфым инасыпи егъоты, игупшыси пкъы ешIы. Нахьит иилъэсхэм къахихыгъэ пстэур ары тхэн Iофыр къэзгъэущыгъэр. ЛIы Iушым зэхишIагъ мыкIодыжьыщтыр тхыгъэ гупшысэр арэу зэрэщытыр. ГъэшIэ гъогууанэм рыкIогъошIуа, удэмыхэу, умыфыкъоу, пшъхьэ Iэтыгъэу? Ухэхэсыным къекIа утхьамыкIэныр? Хьауми, зыфырикъужьырэ цIыфым гъогу занкIэ зэригъотырэр, инамыс Iэтыгъэу игъашIэ зэрэрыкIорэр кIигъэтхъымэ шIоигъуагъа? — Сенэгуе, аужырэ гупшысэр къыухъумэу, тхэным зыритыгъэкIэ.
Нахьит итворчествэ гъогу
ТхылъыкIэу «Хабзэр сигъогоу къэсэхьы» е («Сэ сигъогур хабзэ», зыфиIорэр) сапашъхьэ илъ. Гуапэ хъурэр адыгэр ЧIыгужъым пэчыжьэу, ащ къимыхъухьагъэми, лъым хэлъыр къыхэкIыжьэу, ащ ымыгъэгупсэфэу, лъыкIоу, кIэгуIэу, факIоу къызэрэрыкIорэр ары. Я 3-рэ лIэужэу Тыркуем къыщыхъугъэу, щеджагъэу, щапIугъэми, иадыгэ хабзэ ежьыркIэ гъуазэу, плъапIэу зэриIэр тхылъым купкI фишIыгъ.
Мыщ ыпэкIэ къыдигъэкIыгъэ тхылъхэри иIэх: «ДэкIо-бзакIор сыдэущтэу бай хъугъа?», «Тарихъым хэт адыгэ къумалхэр» — мы тхылъыр Тыркуем къумалкIэ щалъытэгъэ адыгэхэу, ау ар зимыхьакъхэм афэгъэхьыгъ; «Хабзэ» ыIоуи къыдигъэкIыгъ, «Шъыпкъэныгъэм тылъыкIозэ…» цIэу зыфишIыгъэр ыкIи мы тхылъыкIэр ятфэнэр. Псаумэ, авторым джыри тхылъыкIэ гъэшIэгъонхэр къыIэкIэкIынхэу къытщэхъу.
ТхылъыкIэм игъэпсыкI
Н. Лъэцэрыкъом итхылъыкIэу «Хабзэр сигъогоу къэсэхьы» зыфиIорэр шъхьи 7-у зэхэт:
Апэрэр: хабзэм ифилософие лъапсэхэр;
ЯтIонэрэр: шэн-хабзэхэр, зэхэтыкIэ-шIыкIэхэр, гъэпсыкIэ шапхъэхэр;
Ящэнэрэр: хабзэм шэпхъакIэхэу иIэ хъугъэхэр;
ЯплIэнэрэр: хабзэм тетэу щыIэ цIыфхэр;
Ятфэнэрэр: щыIэныгъэ гъэзапIэхэр: сигъогу, симурад;
Яхэнэрэр: тхакIом ищыIакIэ къыхэхыгъэ щысэхэр;
Яблэнэрэр: зэфэхьысыжь гущыIэр.
Тхылъыр тыркубз къызэрэдэкIыгъэр, дэгъугъэ адыгабзэкIэ зэдзэкIыжьыгъэ хъугъэмэ, ащ тхылъым нахь тхылъеджабэ ригъэгъотын къодыер арымырэу, ежь авторэу Нахьит (Serbes) Лъэцэрыкъор илъэпкъ лъапсэу адыгэхэм ашIэнымкIэ ишIуагъэ къэкIонэу, ежь тхакIоми нахь зыкъыригъэIэтынэу сеплъы.
МАМЫРЫКЪО
Нуриет.
Сурэтым итыр: тхылъыкIэм итеплъ.