Хабзэр — гъуазэ

Тыркуем щыпсэурэ тилъэпкъэгъоу Лъэцэрыкъо Нахьит итхы­лъыкIэ ехьылIагъ

Nahit Serbes книгаЦIыф лъэпкъ пэпчъ ежь ишэн-хабзэ, игъэпсыкIэ-шIыкIэ зыми хэмыкIуакIэу иI ыкIи зэрилъэкIэу ахэм атетэу мэпсэу. Тыдэрэ чIыналъэ щыпсэурэ адыгэхэми яхабзэ, язекIокIэ-шIыкIэ, язэхэтыкIэ-зэфыщытыкIэ шэнхэр къызэраухъумэщтхэм анаIэ тырагъэты. Ащ ищысэ шъыпкъ Тыркуем щыпсэурэ адыгэу, бизнесменэу Лъэцэрыкъо Нахьит (Serbes) «Хабзэр сигъогоу къэсэхьы» цIэу зыфи­шIыгъэ тхылъыр ытхыныр ыкIи къыдигъэкIы­ныр къызхэкIыгъэу сэ слъытэрэр.

Тхылъыр мы илъэсым, 2016-м, мэзаем Тыркуем къыщы­дэкIыгъ, зэIэкIэлъ хьазыр, ре­дакторыр — ПкIэнлъэшъу Ма­дыхъу. Лъэцэрыкъо Нахьит иIофшIагъэ купкIи, шъуаши ри­гъэгъотыны, къыIотэрэ хъугъэ-шIагъэхэм  ащыщхэр сурэтхэм­кIэ къыгъэшъыпкъэжьыныр дэ­гъоу зэшIуихыгъ. Джы тIэкIу мыщ дэжьым зэпыупIэ сшIы­нышъ, тхылъыр зытхыгъэм ехьы­лIэгъэ гущыIэ кIэкI къэс­шIыщт.

Лъэцэрыкъо (Serbes) Нахьит 1945-рэ илъэсым Тыркуем ит къалэу Адапазар къыщыхъугъ, еджагъ ыкIи гъэсагъэ. ЫужыкIэ Урысыеми щеджагъ. Ау къэбарым фэдэу щыIэныгъэр псынкIэп, ащ уигъогу щыо­гъотыфэ ухэтми, макIэп пщэчынэу, зэхэпшIэнэу хъурэр. Нахьит иапэрэ IофшIэн лъэбэ­къухэр ышIынхэмкIэ анахь къыфэфедагъэр (тызэрэщыгъо­за­гъэмкIэ) дэн сэнэхьатыр ары, ащ ыужыIоу, дэкIо-бзэкIо къулайныгъэри ыIэ къыригъахьи, шIукIаерэ лэжьагъэ. ЩыIэны­гъэм фаблэу, гупсэфыгъо имы­Iэу упсэуным иIэ хэ­кIыпIэ­шIухэм яусагъ ыкIи къыгъотыгъ -тыжьын-дышъэ пкъыгъо­хэм (мыжъо лъапIэхэм) япхыгъэ сатыушхом ар фэгъэзагъ. Мыхэм ящэн-щэфын гъэзе­кIонкIэ амалышхохэр IэкIэлъхэ хъугъэ.

Нахьит иIофышхоу зыфэ­гъэзагъэм имызакъоу шIушIэ­ныри дэгъоу фызэшIокIы. Ежь къызэрыхъухьагъэу, къызэрытэджэгъэ Тыркуем ит чылагъохэм мэщытхэр, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр, еджапIэхэр щари­гъэшIыгъэх. Тыркуем и Президент ащ фэдэ гупыкI-Iоф­шIагъэм ифэшъошэ уасэ къы­фишIыгъ, тырку къэралыгъом ишIухьафтын инэу бгъэхалъхьэ къыфигъэшъошагъ. Ащи изакъоп, Нахьит Тыркуем ис сабый ибэхэм якъулыкъу IэпыIэгъушхо зэрэфэхъурэр алъэгъуи, ащ паекIэ Дышъэ медаль къыратыгъ.

Лъэцэрыкъо Нахьит я 90-рэ илъэсхэм ичIыгужъ хэку­жъым лъэгъунлъэгъу къэкIогъагъ. Сэ сшъхьэкIэ дэгъоу къэсэ­шIэжьы (ащ дэжьым Адыгэ хэку тарихъ музеим сыринаучнэ IофышIэ шъхьэIагъ), лIы хьакIэм АдыгеимкIэ экскурсиер фэсшIыгъагъ. Плъэпсэ къежьапIэ узыфещэба, узыщыщым хэт фэдэ хъуна?! Гъогур Iухыгъэ зыхъугъэ уж Нахьит иунэкъощэу, зэлъашIэрэ пщынэо IэпэIэсагъэу Лъэцэрыкъо Кимэ дэжьи къакIоу хъугъэ, хэкужъыр ышIагъ, Iа­хьылхэр къыгъотыжьыгъэх. Игуапэу Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм икъэлэ шъхьаIэу Налщыки зыщигъэпсэфэу, иIофхэри щыкIигъэкIхэу хъугъэ. Тхылъым къыдэхьэгъэ сурэт зэфэшъхьафхэм — Нахьит ыкIи хэку музеим ипэщагъэу Абрэдж Альмир мары IэнэIум зэдыкIэрысхэу зэIогущыIэх; нэмыкI сурэт техыгъэм Лъэцэрыкъор, Къандур Мухьадин ыкIи нэмыкI лIы гъэсагъэ ахэсэу тэлъэгъу; Лъэцэрыкъо Нахьитрэ Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм и ЛIышъхьагъэу Къанэкъо Арсенрэ мары дахэу зэкIэрытых. Лъэцэры­къом Адыгэ-черкес Ассоциацием изэтегъэуцон-зэтегъэпсыхьанкIэ Iофышхоу ышIагъэм ыкIи мылъкукIэ IэпыIэгъу къызэрафэхъугъэм пае Рэзэныгъэ тхылъэу гущыIэ фабэхэр зэрытхагъэу ритыгъэр нэкIубгъом ащыщ ит. А зэкIэм Нахьит Srzbes (Лъэцэрыкъор) лIы Iуш инэу, гукIэгъу-гупыкI ыкIи лъэпкъ шIулъэгъу зиIэу зэрэщытыр къаушыхьаты.

Нахьит унагъо иI, быни 4 ыпIугъ, ылэжьыгъ, джы ахэр зыныбжь икъугъэ цIыфых, къэралыгъом фэлажьэх, сабыйхэр апIух, ялъэпкъ лъапси зэра­лъэкIэу къагъэгъунэ. Лъэцэрыкъом пхъорэлъф нэбгырий фэдиз иI, арышъ, адыгэ лIэкъо чъыгым зеубгъу.

Акъыл зиIэ цIыфым инасыпи егъоты, игупшыси пкъы ешIы. Нахьит иилъэсхэм къахихыгъэ пстэур ары тхэн Iофыр къэзгъэущыгъэр. ЛIы Iушым зэ­хишIагъ мыкIодыжьыщтыр тхыгъэ гупшысэр арэу зэрэщытыр. ГъэшIэ гъогууанэм ры­кIогъошIуа, удэмыхэу, умыфыкъоу, пшъхьэ Iэтыгъэу? Ухэхэсыным къекIа утхьамы­кIэныр? Хьауми, зыфырикъужьырэ цIыфым гъогу занкIэ зэригъотырэр, инамыс Iэтыгъэу игъашIэ зэрэрыкIорэр  кIигъэтхъымэ шIоигъуагъа? — Сенэгуе, аужырэ гупшысэр къыухъумэу, тхэным зыриты­гъэкIэ.

Нахьит итворчествэ гъогу

ТхылъыкIэу «Хабзэр си­гъогоу къэсэхьы» е («Сэ сигъогур хабзэ», зыфиIорэр) сапашъхьэ илъ. Гуапэ хъурэр адыгэр ЧIыгужъым пэчыжьэу, ащ къимыхъухьагъэми, лъым хэлъыр къыхэкIыжьэу, ащ ымыгъэгу­псэфэу, лъыкIоу, кIэгуIэу, фа­кIоу къызэрэрыкIорэр ары. Я 3-рэ лIэужэу Тыркуем къыщыхъугъэу, щеджагъэу, щапIугъэми, иадыгэ хабзэ ежьыркIэ гъуазэу, плъа­пIэу зэриIэр тхылъым купкI фишIыгъ.

Мыщ ыпэкIэ къыдигъэ­кIыгъэ тхылъхэри иIэх: «ДэкIо-бзакIор сыдэущтэу бай хъугъа?», «Тари­хъым хэт адыгэ къумалхэр» — мы тхылъыр Тыркуем къу­малкIэ щалъытэгъэ адыгэ­хэу, ау ар зимыхьакъхэм афэгъэхьыгъ; «Ха­бзэ» ыIоуи къыдигъэкIыгъ, «Шъыпкъэныгъэм тылъы­кIо­зэ…» цIэу зыфишIы­гъэр ыкIи мы тхылъыкIэр ятфэнэр. Псаумэ, авторым джыри тхылъыкIэ гъэшIэгъонхэр къыIэкIэ­кIынхэу къытщэхъу.

ТхылъыкIэм игъэпсыкI

Н. Лъэцэрыкъом итхылъыкIэу «Хабзэр сигъогоу къэсэхьы» зыфиIорэр шъхьи 7-у зэхэт:

Апэрэр: хабзэм ифилософие лъапсэхэр;

ЯтIонэрэр: шэн-хабзэхэр, зэхэтыкIэ-шIыкIэхэр, гъэпсыкIэ шапхъэхэр;

Ящэнэрэр: хабзэм  шэпхъа­кIэхэу иIэ хъугъэхэр;

ЯплIэнэрэр: хабзэм тетэу щыIэ цIыфхэр;

Ятфэнэрэр: щыIэныгъэ гъэ­запIэхэр: сигъогу, симурад;

Яхэнэрэр: тхакIом ищыIакIэ къыхэхыгъэ щысэхэр;

Яблэнэрэр: зэфэхьысыжь гущыIэр.

Тхылъыр тыркубз къызэрэ­дэкIыгъэр, дэгъугъэ адыгабзэкIэ зэдзэкIыжьыгъэ хъугъэмэ, ащ тхылъым нахь тхылъеджабэ ригъэгъотын къодыер арымырэу, ежь авторэу Нахьит (Serbes) Лъэцэрыкъор илъэпкъ лъапсэу адыгэхэм ашIэнымкIэ ишIуагъэ къэкIонэу, ежь тха­кIоми нахь зыкъыригъэIэтынэу сеплъы.

МАМЫРЫКЪО
Нуриет.

Сурэтым итыр: тхылъыкIэм итеплъ.