Адыгэ бзылъфыгъ»! Дунаишхом о пцIэ щыраIо

ЗэлъашIэрэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ романэу «Айщэт» («Графиня Аиссе») зыфиIорэм ехьылIагъ

1

Дэхэ пстэумэ анахь дах, дэгъу пчъагъэмэ ялыекIы. Джа шIошI пытэр адыгэ бзылъфыгъэм ыцIэ тарихъ иным щыпхырищыгъ. Нэр пIэпызыхырэ ынэпэпкъ, итеплъэ-лъэгъупхъэ, инэпцэтхагъэ, ынэ нэгъо къаргъохэр е пырэжъыешъо шIу­цIэхэр, ыIупшIэ чэрэзышъо чычыбжъэ, ышъхьац блэгъэ дэнэгъо кIыхьэ, иIушъэбагъэ, иIэдэб ин, ишъхьэлъытэжь лъагэ, ишIулъэгъу нэфыпс, игукIэгъу мыухыжь, илIыблэ­нагъэ — а зэкIэмэ къяшIэ­кIыгъэ ищыгъын-шъуашэу саер, дэнэ къэтэбэ куплъым, шIуцIэм, шхъуантIэм ахэшIыкIыгъэу, зиIэшъхьэ бэлагъэхэр, зэрэщытэу сэякIэр, дышъэ идагъэкIэ  зэлъыпкIагъэр; тыжьын бгъэгупэ чыIур, тыжьын бгырыпх шIэтэу пчанэр кIигъэтхъэу зэкIэзыубытэрэр — усэ ыкIи орэд хъугъэх.

Вольтер, Бальмонт, Пушкиным, Лермонтовым къащежьэу, Кавказым щыIэгъэ зекIолI­хэмкIэ ыкIи кавказ тхэкIошхо­хэмкIэ кIэкIыжьэу, сыд ­фэдиз гущыIэ даха, гъэшIо псэлъэ фа­ба адыгэ бзылъфыгъэм фа­Iуагъэр! Лъэпкъ тхыдэм, нарт эпосым япчэгупIэ ит бзылъфы­гъэ образ гъэшIэгъонхэу Сэтэ­нэе-гуащэр, Адыиф-нэфынэр, Исп-гощэ Iушыр, ахэм анэмыкI­хэри сыда зымыуасэхэр! Ахэм­кIэ бзылъфыгъэ акъы­лыр, бзы­лъфыгъэ намысыр ашых.

Лъэпкъым игъашIэ бзылъфыгъэм, Ным къыщежьэ, хэти ащ ыгъашIоу шъхьащэ фешIы. Охътэ щэрэхъ къекIокIым лIэ­шIэгъухэр ипIурых — зэфещэх, зэрепхых, зэрегъашIэх. ЦIыфыпсэ цIыкIур мыпшъыжьэу ахэм ащэIорышIэ, къини, гу­шIуагъуи зэфэдэу егощы. Гъа­шIэм ихабзэба сэтх-сэтх шапхъэхэр: ошIум — уаер, хъярым — къиныр сыдигъуи къы­кIэлъэкIо; тхьамыкIэгъо гуих Iаеу чIыгур зыгъэгырзэу, псэр Iузыхэу, гур зыгъэпыхьэхэрэри къэхъух… Сыдэу пшIына, щы­Iэныгъэм цIыфыр арэп унашъо фэзышIырэр.

ЦIыфлъэпкъым къырыкIо­гъэ-къырышIагъэм изы Iахь ­адыгэм игъогуонэ мыпсынкIэ гъэшIэгъони, лъэпкъым илIыгъэ-лIыблэнагъэу тхыдэ хъугъэри. УиблэкIыгъэ пшIэным ухэтми уапэкIэ уегъаплъэ, улъегъэ­кIуатэ — мэхьанэ иI. Ар къа­гурыIоу цIыф гъэсэгъабэм гъэ­псэф ямыIэу Iофышхо ашIэ, шъхьадж зэрэфэлъэкIэу лъапсэр еухъумэ.

Адыгэм итарихъ куу ихудо­жественнэ произведениехэмкIэ ыгъэкIэжьыгъ, ыгъэжъыугъ Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым янароднэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ. ЛIэшIэгъу чыжьэхэм ахэткIухьэгъэ къэбар лъапсэхэр иIэубытыпIэхэу тарихъ роман гъэшIэгъон зэфэшъхьафыбэ къыIэкIэкIыгъ. Ахэм лъэп­къым зэрэщытэу ыгуи, ышъуи, игупшыси, игугъи, игукIэгъуи, илIыгъи, икъэрари, непэрэ мафэхэм къанэсыжьэу, ахэгощагъ. АхэмкIэ адыгэм идунэететы­кIагъэри, идунэееплъыкIагъэри, ахэм уахътэр зэряхъуагъэри, непэ адыгэр зэрэпсэурэ шIы­кIэри зэхэпфын плъэкIыщт, ащ фэдэ амал къаты. Арышъ, МэщбашIэм итворчествэ хэткIи гъозэпIэ-плъапI, мэхьанэшхо зиIэ тхыгъэ-саугъэт.

«Ер къызэрыкIырэр кIэнкIэ зан» еIо адыгэ гущыIэжъым, къин цIыкIуи, къинышхуи къа­кIакIорэр тхьамыкIагъу, гумэкI, гухэкI, хьазаб. Адыгэ лъэпкъыжъым ыкIышъо ащ фэдэ шъобжыбэ тещагъ. Анахь гуи­мыкIыжь Iаеу къэнагъ цIыф псаум тебанэхэмэ зэрапхъоу, гъончэджыпхъэ уасэкIэ ащэу зыщытыгъэ лъэхъэнэ нэпэнчъэр. ШIункIым, жъалымыгъэм лъэ­хъоу, утынэу цIыфым рахырэм ехьылIагъ, сэ сишIошIыкIэ, МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ романэу «Айщэт» зыфиIорэр. Зы пшъэшъэжъые, зы бзылъфыгъэ цIыкIу ищыIэныгъэкIэ тхэкIошхоу МэщбашIэм зэкIэ адыгэ лъэпкъым игууз-лыузэу тарихъ хъугъэ-шIэгъэ къинхэм рагъэшIыгъэр къыщыриIоты­кIы­гъэ къодыер арымырэу, ­сурэт гъэчъыгъэу къызэ­рэщы­ригъэлъэ­гъукIыгъэр бгъэшIагъо екъу.

Романэу «Айщэт» («Графиня Аиссе») зыфиIорэр адыгэ пшъэшъэжъые цIыкIоу сабый дэдэу атыгъуи, гъэрыпIэкIэ Тыркуем ифагъэм, ащ ыужым Стамбул щыIэ француз посолэу Шарль де Ферриоль ыщэфыгъэм ыкIи Париж зыдищи, щапIугъэу, щагъэсагъэм ехьы­лIагъ. Я ХVIII-рэ лIэшIэгъум француз обществэ хэшыкIыгъэр зыфэдагъэр, Айщэт-Аиссе тхэкIо цIэрыIо зэрэхъугъэр, зэ­лъашIэрэ тхыгъэу «Письма к госпоже Каландрини» зыфи­Iорэм зэриавторыр мы романым къыщиIотыкIыгъ.

УичIыгу, уихэку, уигупсэ цIыфхэм, уихэгъэгу уапэIапчъэу, сыд уитхъагъоми, ущыIэныр къина е псынкIа? Мы упчIэ иным джэуап фэхъоу романыр зэкIэ тхакIом ыгъэпсыгъ. Хъугъэ-шIэгъэ шъыпкъэр лъапсэ зыфэхъугъэ произведением щыIэныгъэ лъэныкъуабэу къыщигъэлъагъорэ пэпчъ пшIошъ ыгъэхъоу, шъыпкъэм тетэу къызэрэщитыгъэм, МэщбашIэм иIэпэIэсэныгъэ зэрэиным, романым Iофышхо зэрэдишIагъэм тхылъым уеджэ зыхъукIэ гу алъыотэ.

Хьажъущыр гъощагъэу пцIы­мамэрэр гум къегъэкIы пшъэ­шъэжъые сабыеу хъункIэкIо нэлатмэ зиунагъо зэрапхъуи, ежьыри гъэрыпIэ чIыпIэ хьы­лъэм ифагъэр зыплъэгъукIэ. Тырку бэдзэрым ар щыцIы­фыжьэп — федэкъэкIопIэ ­мылъку къодый, зыщэфырэм ий ыкIи ащ зэриIу.

Уихэгъэгу ижь къабзэ, ­уилъэпкъ, уикъуаджэ, уилIакъо, уиунагъо ядунэе рэхьат, ятынчыгъэ дахэ дышъи, дани анахь лъапI. Хэгъэгу шIулъэгъур — жьыкъэщэ гуап! Адыгэ гущыIэжъ щыI: «Шъо шъуиунэ чэм лъакъу, тэ тиунэ дышъэун». Оуием фэдэ хъун щыIэп — фабэ, нэфын, тхъагъо, гупсэф, рэхьатыпI — бэ, бэ шIоу къэппчъын плъэкIыщтыр. Ны быдзыщэм хэлъэу хэтрэ цIыфи ичIыпIэ гупсэ ыкIи ащ къешIэкIыгъэ пстэури хэхьэ, пкъырэ шъхьэрэ рагъэшIы, аузэнкIы, ищыIэныгъэ а зэкIэмэ агъэкIэракIэ, агъэбаи. Ау ухэтми Тхьэм елъэIу  джа уиунэ тынчыпIэ дышъэ ылъакъо кIэмыкIыкIынэу, кIэ­мыутынэу.

ГъашIэр, гъашIэр! Ащ ижьы­къилъыгъо ин уздихьыщтыр боу къэшIэгъуае, хэти ынэтIэгу итхагъэм фэкIо, IокIэ. Сыд уидэхагъэу, сыд уидэгъугъэми, Айщэт фэдэу, хэхэс щы­IакIэр Тхьэм пфиухэсыгъэ зыхъукIэ, унасыпышIощтэп — ушъхьафитыщтэп, угупсэфы­щтэп, убэгъэшIэщтэп.

Романэу «Айщэт» игущыIапэ тхакIом инэплъэгъуи, игупшыси, игумэкIи, игукIэгъуи, игущыIэ зафи зыфэгъэзэгъэ пшъэшъэ­жъые нэ шIуцIэбзэ чынтIэ цIыкIоу илъэси 8 нахьыбэ зымыныбжь Айщэт апэдэдэ тыщыIокIэ. Ар ежь фэдэ сабый пстэумэ къащимыгъакIэу гумэкIылэ-упчIэрые дэд, зэкIэ хъуи, шIи, къешIэкIыгъэ цIыф­хэри зэригъашIэ, зэхифыхэ шIоигъу.

— Мам, ори сэри тыадыгэ­ба? — ошIэ-дэмышIэу, къызхихыгъэри къэшIэгъуаеу, янэ еупчIы.

— Папи, нани адыгэхэба? — гупсэфырэп.

Ным зэхихыгъэр ыгъэшIагъоу, дахэу исабый егъэдаIо: «тыадыг зэкIэми». Ау пшъэ­шъэжъыер мэгумэкIы, пцэ­жъыешэжъэу тырку Мэмэт «черкескIэ» къызыкIяджэрэр фызэхэфырэп. Теубытагъэ хэ­лъэу Айщэт цIыкIур еупчIы:

— КъысаIу, мам, хэта черкесхэр? — еIо, ныр ыгъэгу­псэфырэп. Джэнэт ыIэшъо шъабэ сабый шъхьашъом ригъачъи, адыгэхэм ялIыблэнэгъэ-зэфагъэ зэрэиныр, псэр напэм зэрэпашIырэр гуригъэIуагъ. Ащ паекIэ тыркухэри, нэмыкI цIыф лъэпкъхэри къянэкъо­къухэу къызэряхъуапсэхэрэр риIуагъ.

— Тыркухэр чыжьэу щыIэха? — ыгу загъэрэп Айщэт.

— Мам, ощ фэдэ бзылъфыгъэ дахэхэр ахэм яIэха? — ным идэхагъэ зыфэмы­плъэкIырэ сабыим еIо.

— ЯI сэщ нахь дахэхэри, — укIыташъоу Джэнэт-ныр къы­IугушIукIыгъ. — Пшъэшъэжъые дахэхэри яIэх, ау ощ нахь дахэ сэркIэ мы дунаим тетэп, — ыIуи, зэрифызылIи, ынэгушъо шъэбэ цIыкIу ебэугъ. ИIушыщагъэ ыгъэмэхъэшагъэу, лыуз макIэм къыфы­ригъашIэу, ныр илъфыгъэ цIыкIу сыдигъуи Тхьэр къыфэупсэнэу елъэIугъ, ащ ышIэрэм фэдагъ тхьамыкIэгъошхоу къатеощтыр.

Ащ ыуж романым иапэрэ шъхьэ къыщегъэжьагъэу аужырэм, я 7-м нэс, хымэ IэкIыб къэрал чыжьэм ифэгъэ Айщэт ышъхьэ къырыкIуагъэр зэкIэ, зэрэщызэпыфагъэр, пIуныгъэ-гъэсэныгъэ ыгъотынымкIэ, цIыф тэрэз хъунымкIэ зишIуагъэ къекIыгъэ пстэумэ (къиныгъо­хэр зэрэзэринэкIыгъэ шIыкIэм) ятхыдэ кIыхьэ гъэшIэгъон романым къыщыIотагъ.