ЗэлъашIэрэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ романэу «Айщэт» («Графиня Аиссе») зыфиIорэм ехьылIагъ
Дэхэ пстэумэ анахь дах, дэгъу пчъагъэмэ ялыекIы. Джа шIошI пытэр адыгэ бзылъфыгъэм ыцIэ тарихъ иным щыпхырищыгъ. Нэр пIэпызыхырэ ынэпэпкъ, итеплъэ-лъэгъупхъэ, инэпцэтхагъэ, ынэ нэгъо къаргъохэр е пырэжъыешъо шIуцIэхэр, ыIупшIэ чэрэзышъо чычыбжъэ, ышъхьац блэгъэ дэнэгъо кIыхьэ, иIушъэбагъэ, иIэдэб ин, ишъхьэлъытэжь лъагэ, ишIулъэгъу нэфыпс, игукIэгъу мыухыжь, илIыблэнагъэ — а зэкIэмэ къяшIэкIыгъэ ищыгъын-шъуашэу саер, дэнэ къэтэбэ куплъым, шIуцIэм, шхъуантIэм ахэшIыкIыгъэу, зиIэшъхьэ бэлагъэхэр, зэрэщытэу сэякIэр, дышъэ идагъэкIэ зэлъыпкIагъэр; тыжьын бгъэгупэ чыIур, тыжьын бгырыпх шIэтэу пчанэр кIигъэтхъэу зэкIэзыубытэрэр — усэ ыкIи орэд хъугъэх.
Вольтер, Бальмонт, Пушкиным, Лермонтовым къащежьэу, Кавказым щыIэгъэ зекIолIхэмкIэ ыкIи кавказ тхэкIошхохэмкIэ кIэкIыжьэу, сыд фэдиз гущыIэ даха, гъэшIо псэлъэ фаба адыгэ бзылъфыгъэм фаIуагъэр! Лъэпкъ тхыдэм, нарт эпосым япчэгупIэ ит бзылъфыгъэ образ гъэшIэгъонхэу Сэтэнэе-гуащэр, Адыиф-нэфынэр, Исп-гощэ Iушыр, ахэм анэмыкIхэри сыда зымыуасэхэр! АхэмкIэ бзылъфыгъэ акъылыр, бзылъфыгъэ намысыр ашых.
Лъэпкъым игъашIэ бзылъфыгъэм, Ным къыщежьэ, хэти ащ ыгъашIоу шъхьащэ фешIы. Охътэ щэрэхъ къекIокIым лIэшIэгъухэр ипIурых — зэфещэх, зэрепхых, зэрегъашIэх. ЦIыфыпсэ цIыкIур мыпшъыжьэу ахэм ащэIорышIэ, къини, гушIуагъуи зэфэдэу егощы. ГъашIэм ихабзэба сэтх-сэтх шапхъэхэр: ошIум — уаер, хъярым — къиныр сыдигъуи къыкIэлъэкIо; тхьамыкIэгъо гуих Iаеу чIыгур зыгъэгырзэу, псэр Iузыхэу, гур зыгъэпыхьэхэрэри къэхъух… Сыдэу пшIына, щыIэныгъэм цIыфыр арэп унашъо фэзышIырэр.
ЦIыфлъэпкъым къырыкIогъэ-къырышIагъэм изы Iахь адыгэм игъогуонэ мыпсынкIэ гъэшIэгъони, лъэпкъым илIыгъэ-лIыблэнагъэу тхыдэ хъугъэри. УиблэкIыгъэ пшIэным ухэтми уапэкIэ уегъаплъэ, улъегъэкIуатэ — мэхьанэ иI. Ар къагурыIоу цIыф гъэсэгъабэм гъэпсэф ямыIэу Iофышхо ашIэ, шъхьадж зэрэфэлъэкIэу лъапсэр еухъумэ.
Адыгэм итарихъ куу ихудожественнэ произведениехэмкIэ ыгъэкIэжьыгъ, ыгъэжъыугъ Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым янароднэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ. ЛIэшIэгъу чыжьэхэм ахэткIухьэгъэ къэбар лъапсэхэр иIэубытыпIэхэу тарихъ роман гъэшIэгъон зэфэшъхьафыбэ къыIэкIэкIыгъ. Ахэм лъэпкъым зэрэщытэу ыгуи, ышъуи, игупшыси, игугъи, игукIэгъуи, илIыгъи, икъэрари, непэрэ мафэхэм къанэсыжьэу, ахэгощагъ. АхэмкIэ адыгэм идунэететыкIагъэри, идунэееплъыкIагъэри, ахэм уахътэр зэряхъуагъэри, непэ адыгэр зэрэпсэурэ шIыкIэри зэхэпфын плъэкIыщт, ащ фэдэ амал къаты. Арышъ, МэщбашIэм итворчествэ хэткIи гъозэпIэ-плъапI, мэхьанэшхо зиIэ тхыгъэ-саугъэт.
«Ер къызэрыкIырэр кIэнкIэ зан» еIо адыгэ гущыIэжъым, къин цIыкIуи, къинышхуи къакIакIорэр тхьамыкIагъу, гумэкI, гухэкI, хьазаб. Адыгэ лъэпкъыжъым ыкIышъо ащ фэдэ шъобжыбэ тещагъ. Анахь гуимыкIыжь Iаеу къэнагъ цIыф псаум тебанэхэмэ зэрапхъоу, гъончэджыпхъэ уасэкIэ ащэу зыщытыгъэ лъэхъэнэ нэпэнчъэр. ШIункIым, жъалымыгъэм лъэхъоу, утынэу цIыфым рахырэм ехьылIагъ, сэ сишIошIыкIэ, МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ романэу «Айщэт» зыфиIорэр. Зы пшъэшъэжъые, зы бзылъфыгъэ цIыкIу ищыIэныгъэкIэ тхэкIошхоу МэщбашIэм зэкIэ адыгэ лъэпкъым игууз-лыузэу тарихъ хъугъэ-шIэгъэ къинхэм рагъэшIыгъэр къыщыриIотыкIыгъэ къодыер арымырэу, сурэт гъэчъыгъэу къызэрэщыригъэлъэгъукIыгъэр бгъэшIагъо екъу.
Романэу «Айщэт» («Графиня Аиссе») зыфиIорэр адыгэ пшъэшъэжъые цIыкIоу сабый дэдэу атыгъуи, гъэрыпIэкIэ Тыркуем ифагъэм, ащ ыужым Стамбул щыIэ француз посолэу Шарль де Ферриоль ыщэфыгъэм ыкIи Париж зыдищи, щапIугъэу, щагъэсагъэм ехьылIагъ. Я ХVIII-рэ лIэшIэгъум француз обществэ хэшыкIыгъэр зыфэдагъэр, Айщэт-Аиссе тхэкIо цIэрыIо зэрэхъугъэр, зэлъашIэрэ тхыгъэу «Письма к госпоже Каландрини» зыфиIорэм зэриавторыр мы романым къыщиIотыкIыгъ.
УичIыгу, уихэку, уигупсэ цIыфхэм, уихэгъэгу уапэIапчъэу, сыд уитхъагъоми, ущыIэныр къина е псынкIа? Мы упчIэ иным джэуап фэхъоу романыр зэкIэ тхакIом ыгъэпсыгъ. Хъугъэ-шIэгъэ шъыпкъэр лъапсэ зыфэхъугъэ произведением щыIэныгъэ лъэныкъуабэу къыщигъэлъагъорэ пэпчъ пшIошъ ыгъэхъоу, шъыпкъэм тетэу къызэрэщитыгъэм, МэщбашIэм иIэпэIэсэныгъэ зэрэиным, романым Iофышхо зэрэдишIагъэм тхылъым уеджэ зыхъукIэ гу алъыотэ.
Хьажъущыр гъощагъэу пцIымамэрэр гум къегъэкIы пшъэшъэжъые сабыеу хъункIэкIо нэлатмэ зиунагъо зэрапхъуи, ежьыри гъэрыпIэ чIыпIэ хьылъэм ифагъэр зыплъэгъукIэ. Тырку бэдзэрым ар щыцIыфыжьэп — федэкъэкIопIэ мылъку къодый, зыщэфырэм ий ыкIи ащ зэриIу.
Уихэгъэгу ижь къабзэ, уилъэпкъ, уикъуаджэ, уилIакъо, уиунагъо ядунэе рэхьат, ятынчыгъэ дахэ дышъи, дани анахь лъапI. Хэгъэгу шIулъэгъур — жьыкъэщэ гуап! Адыгэ гущыIэжъ щыI: «Шъо шъуиунэ чэм лъакъу, тэ тиунэ дышъэун». Оуием фэдэ хъун щыIэп — фабэ, нэфын, тхъагъо, гупсэф, рэхьатыпI — бэ, бэ шIоу къэппчъын плъэкIыщтыр. Ны быдзыщэм хэлъэу хэтрэ цIыфи ичIыпIэ гупсэ ыкIи ащ къешIэкIыгъэ пстэури хэхьэ, пкъырэ шъхьэрэ рагъэшIы, аузэнкIы, ищыIэныгъэ а зэкIэмэ агъэкIэракIэ, агъэбаи. Ау ухэтми Тхьэм елъэIу джа уиунэ тынчыпIэ дышъэ ылъакъо кIэмыкIыкIынэу, кIэмыутынэу.
ГъашIэр, гъашIэр! Ащ ижьыкъилъыгъо ин уздихьыщтыр боу къэшIэгъуае, хэти ынэтIэгу итхагъэм фэкIо, IокIэ. Сыд уидэхагъэу, сыд уидэгъугъэми, Айщэт фэдэу, хэхэс щыIакIэр Тхьэм пфиухэсыгъэ зыхъукIэ, унасыпышIощтэп — ушъхьафитыщтэп, угупсэфыщтэп, убэгъэшIэщтэп.
Романэу «Айщэт» игущыIапэ тхакIом инэплъэгъуи, игупшыси, игумэкIи, игукIэгъуи, игущыIэ зафи зыфэгъэзэгъэ пшъэшъэжъые нэ шIуцIэбзэ чынтIэ цIыкIоу илъэси 8 нахьыбэ зымыныбжь Айщэт апэдэдэ тыщыIокIэ. Ар ежь фэдэ сабый пстэумэ къащимыгъакIэу гумэкIылэ-упчIэрые дэд, зэкIэ хъуи, шIи, къешIэкIыгъэ цIыфхэри зэригъашIэ, зэхифыхэ шIоигъу.
— Мам, ори сэри тыадыгэба? — ошIэ-дэмышIэу, къызхихыгъэри къэшIэгъуаеу, янэ еупчIы.
— Папи, нани адыгэхэба? — гупсэфырэп.
Ным зэхихыгъэр ыгъэшIагъоу, дахэу исабый егъэдаIо: «тыадыг зэкIэми». Ау пшъэшъэжъыер мэгумэкIы, пцэжъыешэжъэу тырку Мэмэт «черкескIэ» къызыкIяджэрэр фызэхэфырэп. Теубытагъэ хэлъэу Айщэт цIыкIур еупчIы:
— КъысаIу, мам, хэта черкесхэр? — еIо, ныр ыгъэгупсэфырэп. Джэнэт ыIэшъо шъабэ сабый шъхьашъом ригъачъи, адыгэхэм ялIыблэнэгъэ-зэфагъэ зэрэиныр, псэр напэм зэрэпашIырэр гуригъэIуагъ. Ащ паекIэ тыркухэри, нэмыкI цIыф лъэпкъхэри къянэкъокъухэу къызэряхъуапсэхэрэр риIуагъ.
— Тыркухэр чыжьэу щыIэха? — ыгу загъэрэп Айщэт.
— Мам, ощ фэдэ бзылъфыгъэ дахэхэр ахэм яIэха? — ным идэхагъэ зыфэмыплъэкIырэ сабыим еIо.
— ЯI сэщ нахь дахэхэри, — укIыташъоу Джэнэт-ныр къыIугушIукIыгъ. — Пшъэшъэжъые дахэхэри яIэх, ау ощ нахь дахэ сэркIэ мы дунаим тетэп, — ыIуи, зэрифызылIи, ынэгушъо шъэбэ цIыкIу ебэугъ. ИIушыщагъэ ыгъэмэхъэшагъэу, лыуз макIэм къыфыригъашIэу, ныр илъфыгъэ цIыкIу сыдигъуи Тхьэр къыфэупсэнэу елъэIугъ, ащ ышIэрэм фэдагъ тхьамыкIэгъошхоу къатеощтыр.
Ащ ыуж романым иапэрэ шъхьэ къыщегъэжьагъэу аужырэм, я 7-м нэс, хымэ IэкIыб къэрал чыжьэм ифэгъэ Айщэт ышъхьэ къырыкIуагъэр зэкIэ, зэрэщызэпыфагъэр, пIуныгъэ-гъэсэныгъэ ыгъотынымкIэ, цIыф тэрэз хъунымкIэ зишIуагъэ къекIыгъэ пстэумэ (къиныгъохэр зэрэзэринэкIыгъэ шIыкIэм) ятхыдэ кIыхьэ гъэшIэгъон романым къыщыIотагъ.