Лъэпкъым ишIэжь укъыхэнэныр насыпыгъ

ЦIыфым анахь ыгъэлъапIэу, ыгъашIоу иIэр — апэрэу ынэхэр къызэплъэхэм ылъэгъугъэм ыгъэрэзагъэу, дунэе нэфым щы­зекIорэ жьы къэбзэ IэшIур зыIуищи рэзэныгъэ зыхегъуа­тэм, дунаим джыри зы нэбгырэ къызэрэтехъуагъэр зэкIэ­мэ къаригъашIэмэ шIоигъоу, гуIэзэ, иапэрэ гущыIэу «уа-а-ау!» къызщиIогъэ мафэр арын фае.

Арэу щытми, зэлъашIэрэ да­гъыстан усэкIо инэу Расул Гамзатовым ылъытэщтыгъэ ежь къызыхъугъэ мафэр иапэрэ усэхэр къызыхъугъэ мафэм епхыгъэ шъыпкъэу.

Тхэн езыгъэжьэгъакIэм иапэрэ ycэ, поэмэр, рассказ цIы­кIур гъэзет е журнал горэм къыхаутыгъэу зилъэгъукIэ, ыгу гушIогъо иным зыкъыщеIэты, сыда пIомэ журналист, усакIо е тхакIо хъун зэрилъэкIыщтым­кIэ ащ гугъапIэ къыреты, ар исэнэхьатэу ищыIэныгъэ гъогу техьанкIи мэхъу. Ащ ыпэкIэ къыпыщылъым егъэжьапIэ фэ­хъущтым игумэкI къышъхьарэуцо. А гумэкIым хэтэу сэнэ­хьатэу къыхихыгъэмкIэ Iоф ышIэзэ, апэрэ лъэбэкъухэри ищыIэныгъэ гъогу щидзыщтых. ЦIыф гъэсагъэу къулыкъушIэ ин хъугъэми, щыIэныгъэм къызыдихьырэ къиныгъохэм ыпэкIэ ащыIукIэ зэпытыщт.

УапэкIэ къыппыщылъ умы­шIэрэ Iофыгъохэм ухэткIи уямыгупшысэн, уамыгъэгумэкIын плъэкIыщтэп.

Мы мафэхэм къызыхъу­гъэр илъэс 85-рэ хъурэ щыIэ­ныгъэ гъогур хэзыгъэунэфыкIырэ усэкIо, тхэкIо инэу, общественнэ IофышIэшхоу МэщбэшIэ Исхьакъ ыныбжь илъэс 80 зыщыхъугъэгъэ мафэм ехъулIэу игукъэкIыжьхэр зыдэт тхылъэу «ЧIыгу-огу зэнэсым сыда щы­Iэр?» зыфиIоу къыдигъэкIыгъэм мырэущтэу къыщеIо: «… Сиилъэс тIокIиплI гукъэкIыжь тхылъыр зыщысыухыгъэ мафэм сигупшысэмэ сакъыхэкIыжьышъ, шъхьаныгъупчъэм сыIохьэ, дунэе нэфыпсым сыхэплъыкIызэ, сызэупчIыжьы… Сыд шъуIуа джыри мо чIыгу-огу зэнэс лъэныкъо кIыбымкIэ щыIэр?..» Мы гущыIэхэм пшIошъ агъэхъу тхакIор тIысынышъ, зигъэпсэфэу бэрэ зэрэщымысыщтыр, зичэзыу тхылъым итхын зэрэфежьэщтыр, ар къызытегущы­Iэщтыри гъэнэфагъэу ышъхьэ къызэрэщекIокIырэр, гур мыпсэфэу зэрэлъыхъорэр, зыгъэ­гумэкIэу чIыгу-огу зэнэс лъэны­къо кIыбымкIэ шъэфэу щыIэм икъэгъотын, ащ иIункIыбзэIух зыщылъыхъущт, къызыщигъотыщт гъогум, джыри иунэ шъхьаныгъупчъэ Iутгоми, гукIэ техьэгъах. Ащ гумэкI-гуп­шысэу, чэщ мычъыеу бэ къыфихьы­щтыр, ау рэзэныгъи гушIуагъуи ахигъотэщт. Ары щыIэныгъэм зэрэщыхъу хабзэр.

ГумэкIыгъо къиныгъохэр къыз­дикIыщт лъэныкъор цIыфым ышIэрэп, ыIэ илъэп, ау теубытэгъэ-пытагъэу, къызэкIэмы­кIон кIочIэ лъэшэу цIыфым ылъ хэлъыр ахэм апигъэуцун ылъэ­кIыщт, гушIогъо-рэзэныгъэри уахътэм къыздихьыщт. Ар блэ­мыгъэкIымэ нахьышIу, укIэгу­шIужьыщт.

МэщбэшIэ Исхьакъ ищыIэны­гъэ адыгэ литературэм рипхыгъэу ыкIуачIэрэ илъэкIрэ ашъхьамысэу ащ щэлажьэ, лъэ­гапIэу ар зытетым нахь щиIэ­тыгъэу игугъуи дахэу рарегъаIо. Илъэс 85-рэу къыгъэшIагъэм тхылъ 85-рэ ытхи адыгэ литературэм ихъарзынэщ хилъхьагъ ыкIи ащкIэ инэу къыгъэ­баигъ, лъэгапIэу зытетым нахь зыригъэIэтыгъ.

БлэкIыгъэр пщымыгъупшэу, угу илъ зэпытэу, непэрэ мафэхэм уалъыплъэу, тыгъэр къыкъокIыщт-къыкъомыкIыщтым уигъэгумэкIэу, тапэкIэ къытпыщылъым, ар зыфэдэщтым уегупшысэу, зэрэзэбгъэшIэщт шIыкIэ-амалхэм япкIыхьэ ухэ­мыкIэу, щыIэныгъэм IэшIугъэу хэлъым, тасым изыбзэу ит псым фэдэу, уфэсакъызэ, имыкIутыхьэу зэрэзепхьащтым упылъын фае ухэтми, ау уса­кIоу, тхакIоу ущытмэ, пшъэрылъхэми нахь къахэхъо.

ТхакIом ыгу къабзэ зыхъукIэ, ытхыхэрэри зэфагъэм фэбэнэщтых, шIушIагъэу иIэхэри бэ­гъощтых, цIыфхэми ар зэха­шIыкIыщт. Игъо зыхъукIэ, ежьыр шъыпкъэми къыфагъэзэжьыщт нахь шIушIэгъабэкIэ. Зыгу шIу нэмыкI имылъым идунай зихъо­жьыкIэ, шIушIагъэу цIыфхэм къафыщинагъэм ыгъэрэзэщтых, игугъу дахэкIэ цIыфмэ къахэнэщт, ащыгъупшэщтэп. ЦIыф­мэ аIоба: «УзфэшIушIэрэр къып­­фэшIушIэжьы», «Узатэрэр къыотэжьы». МэщбэшIэ Исхьакъ итхылъхэм къащимыгъэлъэ­гъо­гъэ темэ къэгъотыгъуай. Анахьэу къахэщыхэрэр адыгэ лъэпкъ шIэжьыр, ащ ичIыгу, ишъхьафитныгъ, зэо мыухыжьэу зыхэтыгъэр, ащ тхьамыкIагъоу цIыфмэ къафихьыгъэр, мамыр щыIакIэр, ныр, шIулъэгъур, ныбжьыкIэхэр, адыгабзэр, Урыс-Кавказ заор, нэмыкIхэри.

Урыс-Кавказ заом фэгъэхьы­гъэ темэм шъхьэихыгъэу уте­гущыIэн, тхылъхэм къащыбгъэ­лъэгъон плъэкIынэу зыщы­хъу­гъэ лъэхъаным ыпэкIэ урыс па­чъыхьэгъуми, Совет хабзэми ялъэхъанхэм ащ фэдэ амал къатыщтыгъэп. Ащ къыхэкIыкIэ шъыпкъэр зытетым фэдэу еджэ­пIэ зэфэшъхьафхэм ащызэра­гъашIэщтыгъэп. Лъэпкъым итарихъ а лъэныкъомкIэ чIэукъо­щагъэу, шъыпкъэм пэчыжьэу кIэлэеджакIохэм къафаIуа­тэщтыгъэ, «къафаIуатэщтыгъа­хэп» пIомэ нахь тэрэзын фае. Ар хэгъэгум политикэу щызэ­рахьэщтыгъэм, тетыгъор зыIы­гъы­гъэ партием иидеологие диштэщтыгъ.

Арэу щытми, а темэр Мэщ­бэшIэ Исхьакъ итхыгъэхэм бэшIагъэу къащигъэлъэгъоным пылъыгъ, хэгъэгум зэхъокIыны­гъэу щырекIокIыгъэхэм анахь чыжьаIу. ЗэхъокIыныгъэхэм фитыныгъэу къызыдахьыгъэ­хэм къахэкIыкIэ, тихэгъэгу имызакъоу, нэмыкI хэгъэгухэми яархивхэм ащылъыхъонхэ амалэу къакIэкIуагъэр шIуагъэ къытэу къызфигъэфедэзэ, ахэм икъу фэдизэу зэращылъыхъуа­гъэр къащылъэгъуагъ ироманхэу «Мыжъошъхьал» — 1994, «Рэдэд» — 2001, «КъокIыпIэм­рэ КъохьапIэмрэ» — 2007, «Айщэт» — 2009, «Хъан-Джэрый» — 1999, «Джасус» — 2014, «Рафыгъэхэр» — 2011, «Адыгэхэр» — 2003 зыфиIохэрэм.

Зигугъу къэтшIырэ лъыпсгъэчъэ заоу я XIX-рэ лIэшIэ­гъум щырекIокIыгъэм адыгэ лъэпкъым ичIыгурэ ишъхьафитныгъэрэ къыухъумэзэ, чIыпIэ хьылъэ дэд зэрыуцогъагъэр, зэрэлъэпкъэу кIодыпэным ищы­нагъо щыIагъ. А чIыпIэ къинэу адыгэ лъэпкъыр зэрытыгъэр МэщбэшIэ Исхьакъ игъэкIоты­гъэу къащигъэлъэгъуагъ итарихъ романхэу «Мыжъошъхьа­лым», «Хъан-Джэрые», нэмыкI­хэми. Заом хэщагъэхэу хъугъэх Тыркуери, Англиери, Франциери, Австро-Венгриери, Поль-шэри.

Лъэпкъ шIэжьым итемэ мы заом епхыгъэ шъыпкъэу щыт, ащ фэгъэхьыгъэх зигугъу къэт­шIыгъэ романхэм анэмыкIхэу «ГъэритIу», «Джасус», «Рафы­гъэ­хэр» зыфиIохэрэри.

МэщбэшIэ Исхьакъ ироманхэм лIэшIэгъу пчъагъэхэм лъэныкъо ыкIи хэгъэгу зэфэшъхьафхэр ащызэрепхых, образ гъэшIэгъоныби ащызэрегъэутэ­кIы, ащызэпегъэуцужьы. Ахэм ягурышэ-гупшысэхэр, зыгъэ­гумэкIыхэрэ шъхьэзэкъо Iофы­гъохэм къащыублагъэу хэгъэгу зэутэкI Iофыгъо зэшIохыгъуа­ехэм анэсыжьэу, ау а къиныгъохэм защимыдзыеу къазэрэщигъэлъагъорэм къыхэкIы­кIэ итхылъхэм шъхьэкIафэ афэ­ошIы, узIэпащэзэ, пшIогъэ­шIэ­гъонэу уяджэ.

«КъокIыпIэмрэ КъохьапIэмрэ» зыфиIорэ романым хэт геройхэм тырягъусэу хэгъэгубэмэ тащэIэ, гущыIэм пае, Черкесием, Египет, Сирием, Тырку­ем, Иран, Ирак, нэмыкI­хэми. Мы тхылъым тхакIом къыщегъэлъа­гъо черкес (адыгэ) мамлюкхэм я XII — XV-рэ лIэшIэ­гъу­хэм Египет щыIакIэу щыря­Iагъэр, ащ чIыпIэу щаIы­гъыгъэр зыфэдагъэр, араб къэралы­гъор монголхэмрэ крестоносцэхэмрэ зэращаухъумэ­щтыгъэр. Мы ро­маным чIыпIэ­шхо щаубыты Египет теты­гъор щызыIыгъы­гъэ­хэ черкес сул­тIанхэу Бибарс, Къэлэун, Баркъокъу, Къэншъаугъур.

Романэу «Рэдэд» зыфиIорэм я XI-рэ лIэшIэгъум адыгэмэ къарыкIогъэ хъугъэ-шIэгъэ инхэр къыщигъэлъэгъуагъэх. Дзэпэщэ инэу Рэдэд адыгэхэр зэ­къуи­гъэуцонхэшъ, къэралыгъо щыIакIэм къыфищэнхэм зэрэфэбэнагъэр, ащ ищыIэныгъэ зэрэхилъхьагъэр романым щытэлъэгъу.

Романхэу «ГъэритIу», «Джасус», «Рафыгъэхэр» зыфиIохэ­рэм Урыс-Кавказ заом илъэ­хъан хьылъэхэм якъэгъэлъэгъон щылъыгъэкIотагъ. Мыхэм ахэхьэ романэу «Хъан-Джэрый» зыфиIорэри. Ар урысыбзэкIэ 1988-м, адыгабзэкIэ — 1999-рэ илъэсхэм къыдэкIыгъ. Къыз­тегущыIэрэр Къырым-хъаным емызэгъхэу яхэгъэгужъ къабгыни, адыгэмэ шъхьэегъэ­зыпIэкIэ къахэтIысхьажьыгъэхэ Джэрые лIакъор ары. Ахэр адыгэ хабзэми, адыгэ намысыми арыпсэущтыгъэх, ау Урысыем идзэ хэтхэу къулыкъу зэрэфашIэрэм къыхэкIыкIэ, ар гукIэ зымыштэхэрэр адыгэхэми ахэтыгъэх. Джэрыехэм адыгэ­хэмкIэ анахь хьэкIыпIэ тэрэз­кIэ алъытэщтыгъэр заор агъэ­уцунышъ, Урысыем зырагъэ­зэгъыныр ары. А еплъыкIэм адыгэмэ дырагъаштэщтыгъэп.

Урыс пачъыхьэм иунашъокIэ Хъан-Джэрые пачъы­хьэр къэзыухъумэрэ Кавказ-къушъхьэ полуэскадроным ипащэу агъэ­нэфагъэу къулыкъур ехьы. АщкIэ пачъыхьэм цыхьэ къызэ­рэфишIырэр къыгъэлъэгъуагъ. Ышхэри ащ игъогу рыкIуагъэх.

Заоу рекIокIыщтыгъэмкIэ Занэкъо Сэфэрбыйрэ («Мы­жъошъхьал») Хъан-Джэрыерэ яеплъыкIэхэр ыужыIокIэ зэтефэжьыгъагъэх. Шъыпкъэ, Занэкъо Сэфэрбый а еплъыкIэм къызфэкIуагъэр нахь кIасэу, идунай ыхъожьыным ыпэкIэ ары: «Урысыем ешIуным нэмыкI хэкIыпIэ адыгэхэмкIэ тиIэжьэп» ыIуи ыкъоу Къарбатыр осыет къыфишIыжьыгъагъ, ау, гу­хэкIми, ащ зыпари къикIыжьы­гъэп.

Хъан-Джэрые ятэшыпхъу нахьыжъэу Къэнтат иобраз Iуп­кIэу, нэм къыкIэуцоу тхы­лъым къыщытыгъ. Ар Iуш, акъыл чъэпхъыгъэрэ цIыф кIочIэ лъэшырэ къызхэщырэ, гупшысэ куухэр зыхэпхъэгъэ, лъытэны­гъэ ин зыфашIырэ, зыщыщынэхэрэ, итеплъэ-Iуплъэ, изекIо­кIэ-псэукIэ, иакъыл чъэпхъыгъэ къызхэщырэ гущыIэхэм блэ­мыкIхэу, шIэгъэн фаеу къыIорэр лъэтемытэу агъэцакIэмэ, шъхьэ­кIафэ къыфашIызэ, Джэрые лIакъори нэмыкIхэри ащ зэрещэ, егъэIорышIэ. Къэзэкъ-урыс дзэпэщэ инхэми ар уп­чIэжьэгъу къашIы, къыIорэм едэIух. ШIэпхъаджэ зышIэрэм фигъэгъурэп, шъхьамысыхэу егъэпщынэ.

Къэнтат адыгэ шэн-хэбзэ IокIэ-шIыкIэ, зекIокIэ-псэукIэхэр игунэсых, ахэм арыгъуазэзэ ищыIэныгъэ гъогу зафэу рэкIо, Джэрые лIакъоми ар зэращы­мыгъупшэным ынаIэ тет зэпыт. Джащ фэдэу Къэнтат иобраз тхакIом тапашъхьэ къыригъэуцуагъ.

МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ тхылъыкIэу «Джасус» зыфиIо­рэр 2011-рэ илъэсым къыдэ­кIыгъ. КъызтегущыIэрэр 1835 — 1837-рэ илъэсхэм, Кавказ заом къыщыхъугъэ хъугъэ-шIа­гъэхэм ялъэхъан ары. Романым ипчэгупIэ итыр Абдзахэ щаубыти, илъэситIо гъэрыпIэм щаIыгъыгъэ урыс забытэу, штабс-капитанэу Торнау ары. Ащ пшъэрылъ къызэрэфа­шIы­гъэм тетэу плъэкIо-тхакIоу адыгэ чIыгум къихьанышъ, ады­гэмэ яшъэфхэр зэригъэшIэнхэу ары. Ахэм ящыIэкIэ-псэукIэ, яшэн-хабзэхэр зыфэдэр, нэмыкI цIыф лъэпкъхэмрэ адыгэхэмрэ зэфыщытыкIэу зэфыряIэр, нэмыкI Iофыгъохэми алъыплъэ­ныр ипшъэрылъыгъ.

Федор Торнау ар ыгъэцакIэ­зэ, гу алъимытэн ылъэкIыщты­гъэп адыгэмэ ягупшысакIэ, ядунэететыкIэ, ячIыгу, яшъхьа­фитныгъэ шIулъэгъоу афыряIа­гъэр, ахэр къаухъумэхэзэ, лIы­хъужъныгъэ-пытагъэу, цIыфыгъэ- дэхагъэу зэрахьэрэм ыкIуачIэ зыфэдэр хигъэунэфыкIыщтыгъэ. Ащ дыкIыгъоу, адыгэмэ азыфагу зыкIыныгъэрэ зэгурыIоны­гъэрэ зэримылъыгъэр, пэщэныгъэр зэфагощын амылъэкIэу хэукъоныгъэу ашIырэм акIуачIэ пкIэнчъэу зэрэрагъэкIодырэр, зэзаорэмэ ар къызэрэзыфагъэ­федэрэр ылъэгъущтыгъ. Федор Торнау игъогу рыкIозэ, Мэщ­бэшIэ Исхьакъ ахэр хегъэунэ­фы­кIых, адыгэм иблэкIыгъэрэ къыпыщылъымрэ ягумэкI-гупшысэхэр зэфихьысыжьхэзэ, хъугъэ-шIагъэхэр къегъэлъагъох.

ЛIэшIэгъу пчъагъэхэм адыгэ лъэпкъым къыкIугъэ тарихъ гъогур зыфэдагъэр къыбгурыIон, ар зэфэпхьысыжьынышъ, тэрэзэу, зафэу къэбгъэлъэгъоныр Iоф псынкIэу щытэп. Ар гукIи шъхьэкIи зэпэпщэчын, акъылымрэ шIэныгъэмрэ, гулъы­тэ чанри акIыгъоу, зэдебгъа­Iэхэзэ, лъэпкъым уригъусэу гъогууанэу къыкIугъэр умып­шъы­жьэу гупшысэкIэ къызэпэп­плъыхьан, къызэпэпкIухьанышъ, зыщищыкIэгъэ чIыпIэм ищыкIэ­гъэ тхылъхэр зэбгъэгъотынхэм пае, гъогу благъи гъогу чыжьи уатехьаным уфэхьазырын фае.

МэщбэшIэ Исхьакъ ар фызэ­шIо­кIы. Итхылъхэм ежь тхэныр, IофшIэныр зыщыригъэжьэ­гъэ лъэхъанхэм къащыублагъэу непэрэ мафэхэм къанэсыжьэу ышъхьэкIэ пэкIэкIы­гъэхэр, ынэ­кIэ ылъэгъугъэхэр, игузэхашIэ­хэр, игукъэкIыжьхэр зыщызэфихьысыжьыгъэхэ тхылъхэри ахэтых: «Щагу хъурай», «ЧIыгу-огу зэнэсым сыда щыIэр?», нэмыкIхэри.

ЛIэшIэгъу пчъагъэкIэ узэкIэ­бэжьмэ адыгэ лъэпкъым итарихъ гъогу мыпсынкIэхэр къащигъэлъэгъуагъ романхэу «Рэдэд», «Адыгэхэр», «Мыжъошъхьал», «Айщэт», «КъокIыпIэмрэ КъохьапIэмрэ» зыфиIохэрэм, нэмыкIхэми. ШIушIагъэу Мэщ­бэшIэ Исхьакъ фэплъэгъун фае ироманхэр къэугупшысыгъэ художественнэ тхылъ къодыеу зэрэщымытхэр, ахэм къазщыте­гу­щыIэрэ хъугъэ-шIагъэхэр уахътэу, чIыпIэу къызщыхъугъэхэр, ахэт образхэм ащыщхэр щы­Iэгъэ шъыпкъэх. Адыгэ лъэпкъым итарихъ уцу­нымкIэ Iо­фыгъо зэфэшъхьафхэм ахэлэжьагъэхэу, лъэп­къым ичIыгу, ишъхьафитныгъэ къаухъумэзэ, зищыIэныгъэ хэзылъхьагъэхэри мымакIэу итхылъхэм къащигъэ­лъэгъуагъэх.

ГущыIэм пае: Рэдэдыпщыр, Мстиславыпщыр, Иван Грознэр, ащ ишъхьэгъусагъэу Къэбэртэе пщышхоу Темрыкъо Идар ыпхъу нахьыкIэу Гощэунай, Занэ Сэфэрбый, ащ ыкъоу Къэрбатыр, Хьаджэмыкъо Аслъанбэч, Цэй Хьатырбай, Бэрзэдж Джырандыкъу, апэрэ ыкIи ятIонэрэ Александр пачъыхьэхэр, нэибэу Мыхьамэт Амин, Хъан-Джэрый Сул­тIан; урыс дзэ-пэщэ генералхэу Паскевич, Засс, Эмануэль, Бескровнэр, Евдокимовыр, Ермоловыр, Вельяминовыр; нэмыкI хэгъэгухэу Урысы­ем, Тыркуем, Францием, Англием, Польшэм къарыкIы­гъэхэу Джеймс Бэлл, Фонвиль, Хърозэр Исмахьил-Бей, Лонгворд, Уркварт, Лапинскэр, джасусэу Торнау, нэмыкI бэдэди.

Шъыпкъэр зылъэпсэ тарихъыр къэзыгъэлъэгъорэ тхылъхэм уяджэнкIэ сыдигъуи гъэшIэгъо­ны, узIэпащэ, ащ фэдэ тхылъхэр гум къенэжьых. ЕтIани ахэр къызтегущыIэхэрэр уичIыгу, уилъэпкъ щыщ цIыфхэу зыхъу­кIэ, уиеплъыкIи, уигупшысакIи, уилъэпкъшIэжьи хэпшIыкIэу нахь зыкъаIэты, къыппэблагъэ мэхъух. Тхылъхэм ахэт персонажхэм ящыIэныгъэ гъогоу зэрыкIохэрэм ауж уитэу е уахэ­тэу уалъэкIо, уадэкIо, къапыщылъыр, къяхъулIэщтыр умышIэу уагъэгумэкIы.

ЕтIани а гумэкIым къыхэхъо тарихълэжь мызафэхэу, хъугъэ шъыпкъэр мытэрэзэу, ежьхэр зыфаем тетэу тарихъыр зэпырагъазэзэ фэшъхьаф шъыпкъэу къатхы зыхъукIэ.

ГущыIэм пае, касог (къосэгъу) пщышхоу Рэдэд ищыIэ­ны­гъэ зэриухыгъэ шIыкIэм ехьылIагъэу шIэныгъэлэжь зэ­фэшъхьафхэм къатхырэр зэтефэрэп. Рэдэд Мстислав пщы­ш­хоу зэбэныгъэр зафэу кIуа­чIэкIэ, Iашэ къыхэмыхьэу къы­текIуагъэу къатхы. МэщбэшIэ Исхьакъ ащ фэдэ екIолIакIэр щегъэзые. Мстиславрэ Рэдэдрэ зэбэнынхэм ыпэкIэ гущыIэу зэ­дашIыгъэр Мстислав ыукъуагъ. Зэбэнхэзэ, ар къэпшъи, зэрэте­мыкIошъущтыр къызы­гурэIом, Iашэр, сэжъые кIэлъы­кIыгъэр, къызфигъэфеди Рэдэд къыу­кIыгъ. Ар тхьагъэпцIы­гъэ хъор-шэр зекIуакIэкIэ зэ­рэзекIуагъэр МэщбэшIэ Исхьакъ романэу «Рэдэд» къыщигъэлъэгъуагъ.

Ау нэбгыритIур зэрэзэзэгъы­гъэхэм тетэу, Рэдэд иIэгъэ мылъкур, ичIыгухэр, дэгъоу гъэ­хьазырыгъэ ыкIи гъэсэгъэ шы­удзэ шIагъор, ишъуз икIэлитIуи кIыгъухэу Мстислав ратынхэ фаеу хъугъэ.

Уахътэр зы чIыпIэ итырэп, илъэсхэр зэкIэлъыкIуагъэх. «…Рэдэд ыкъо Роман Мстислав пщышхом ыпхъу къыщи ма­хълъэ фэхъугъ. ТIэкIу-тIэкIузэ, Рэдэд ылъи Урысыем ипщыхэм, илIэкъолIэшхэм, иоркъхэм ахахьэщтыгъ». Ахэм къате­кIыгъэ Рэдэд лIакъом ащыщхэр цIыф гъэсагъэхэу, къэралыгъо IофшIэкIо инхэу, дзэ къулыкъушIэхэу щытыгъэх.

Джащ фэдэ екIолIэкIэ мытэ­рэзкIэ къэгъэлъэгъуагъэу хъугъэ Къэбэртэе пщышхоу Темрыкъо Идар ыпхъумэ анахьыкIэ Гощэунаеу, ныбжьыкIэ дэдэу урыс пщышхоу Иван Грознэм шъхьэ­гъусэкIэ ратыгъэм ищыIэкIэ-псэукIи. Гощэунае зышъхьэ зымылъытэжьыщтыгъэ, шIэпхъа­джэ­хэр зышIэщтыгъэ, емыкIоу псэущтыгъэ бзылъфыгъэу ары къызэрагъэлъагъощтыгъэр. Ащ фэдэу ар зэрэщымытыгъэр, раIуа­лIэ­щты­гъэхэр зэрэмышъып­къа­гъэхэр апэу къэзыгъэлъэгъуа­гъэу сызыщыIукIагъэр МэщбэшIэ Исхьакъ ироманэу «Адыгэхэр» ары.

Гощэунае Иван Грознэм ишъхьэгъусэу зыхъугъэм къыщегъэжьагъэу Урысыемрэ Къэбэртэе хэгъэгумрэ язэфыщыты­кIэ­хэр нахь пытэ хъугъэх. Го­щэунае ышыхэми, иIахьылхэми, ахэм атекIыгъэхэми Урысыем икъэралыгъо IофшIэпIэ зэфэшъхьафхэм, дзэм ыкIи нэмыкI чIыпIэхэми къулыкъу ащахьызэ, яшIогъэшхо къагъэкIон, ежьхэми ацIэ шIукIэ арагъэIон алъэкIыгъ. Черкасскэ лъэкъуацIэр Урысыем цIэрыIо ихъухьагъ, дахэ­кIэ, шIукIэ ягугъу арагъэшIыгъ, тарихъми хэмыкIокIэжьынхэу хэхьагъэх ыкIи къыхэнагъэх. Я XVIII-рэ лIэшIэгъум икIэуххэм адэжь адыгэмэ ящыIэныгъэ чIыпIэ ин щызыубытыгъэ хъугъэ-шIагъэр къызыщигъэлъэгъогъэ романэу «Бзыикъо заор» къыди­гъэкIыгъ. Заор къызэрыкIыгъэ Iофыгъохэм, ар зэрэкIуагъэм, зэпыщыт класс зэфэшъхьафхэр ащ зэрэхэлэжьагъэхэм ху­дожественнэ шъыпкъагъэ хэлъэу тхакIом къыгъэлъэгъуагъ. Илъэс зэфэшъхьафхэм адыгэ литературэм къыхэхьагъэх Исхьакъ ироманхэу «Агъаерэм ежэжь­хэрэп», «Илъэс фыртынэхэр», «ЦIыфыр тIо къэхъурэп», «ШIу шIи псым хадз», нэмыкIхэри. Мы романхэр щыIакIэм, цIыфмэ азыфагу илъ зэфыщытыкIэ зэфэшъхьафмэ къатегущыIэх, лэ­жьакIом ищыIэкIэ-псэукIэ къы­зэрыкIоу зэрэщымытыр, IофшIэ­ным гумэкIи гухахъуи къызэрэфихьырэр, игугъэ лъагэу, ишIу­лъэгъу къинми, шIугъэм, дэхагъэм ар зэрэфакIорэр, уахътэм иIофыгъо инхэр къащегъэ­лъагъох. ЦIыф шэн, цIыф насып гъэшIэгъонхэр, хэти шIоу ышIэрэм зэрэIукIэжьырэр къащетых. «Илъэс фыртынэхэр» зыфиIорэ романыр цIыфыгъэм, лIыгъэм, шIулъэгъуныгъэ къабзэм, ныбджэгъуныгъэ шъыпкъэм, зэкъошныгъэ дахэм афэгъэхьыгъ.

МэщбэшIэ Исхьакъ иапэрэ тхыгъэ поэмэу «ЦIыф лъэшхэр» зыфиIорэр къыдигъэкIи адыгэ поэзием къыхэхьагъ, чIы­пIэшхуи щиубытыгъ, къыгъэбаигъ. ЗэпстэумкIи усэкIэ тхыгъэхэу тхылъ пшIыкIутфым къехъоу къыдигъэкIыгъ. Ахэм ащыщых: «Жъогъо бын», «Лъэоянэхэр», «Хыуай, «Сидунай», «ОрэдыкI», «Лъэмыджхэр», «Пщыналъ», «Тыжьын ощх», «Гъэтхэ огум иорэд», «Тыгъэгъаз», «Мэфэ огум итыгъэ фаб», «ШIум илъагъу», «Уахътэм ищэрэхъ» зыфиIохэ­рэр, нэмыкIхэри. Мыхэр зэкIэ урысыбзэкIэ зэдзэкIыгъэхэу Мыекъуапэ, Краснодар, Москва къащыдэкIыгъэх.

Мыщ дэжьым хэгъэунэфы­кIыгъэн фаер МэщбэшIэ Исхьакъ иусабэмэ адыгэ музыкальнэ, анахьэу вокал искусствэм (орэд къэIоным) илъэгапIэ­хэм нахь заIэтыным яIахьышхо зэрэхэлъыр. Ащ къегъэлъагъо тикомпозиторхэм ятворчествэ Исхьакъ иусэхэр бэу зэрэщагъэ­федагъэхэр. Ахэм ащыщхэм ацIэ къетIон: Тхьабысымэ Умар: «Адыгэ Республикэм игимн»; Нэхэе Ас­лъан: Исхьакъ итарихъ рома­нэу «Бзыикъо зау» зыфиIорэм техыгъэ апэрэ адыгэ оперэу «Раскаты далекого грома» зы­фиIорэр; Тутэ Заур: «Щэп­сэух адыгэхэр сичIыгу»; Андзэрэкъо Чеслав: «Убыххэр»; Андзэрэкъо Вячеслав: «СикIэсэ нагъу»; Бы­сыдж Мурат: «Урамхэр»; Тыкъо Къэплъан: «Спой мне песню»; Сихъу Рэмэзан: «Черкеска»; Натхъо Джан­хъот: «Си Мые­къуап», «Пшъэшъэ дах», «Гъэтхэпэ орэд».

Мыхэр ыкIи нэмыкI орэдхэу Адыгэ радиом имузыкальнэ фонд хэлъхэм тимузыкальнэ искусствэ къагъэбаигъ. Ахэм Адыгэ Республикэм имызакъоу, нэмыкI республикэхэми, тилъэп­къэгъухэр зыщыпсэурэ IэкIыб хэгъэгухэми ягуапэу ащя­дэIух, рэзэныгъи хагъуатэ.

КъызэрэтIуагъэу, МэщбэшIэ Исхьакъ ироманхэу «Адыгэхэр», «КъокIыпIэмрэ КъохьапIэмрэ», «Рэдэд», «Мыжъошъхьал», «Гъэ­ритIу», «Хъан-Джэрый», «Джасус», «Рафыгъэхэр», «Айщэт», нэмыкIхэри къызтегущыIэхэрэр лъэхъан чыжьэ дэдэхэм къащыублагъэу адыгэ лъэпкъым къыкIугъэ гъогур зыфэдагъэр, ищыIэкIэ-псэукI, игупшысакI, идунэететыкI, шIулъэгъу мыухыжь зыфыриIэ ичIыгурэ ишъхьафитныгъэрэ къыухъумэхэзэ, зэо мыухыжьэу зыхэтыгъэхэм къаушыхьаты адыгэхэр зэрэцIыф лъэпкъыжъ дэдэр, ичIыгужъ лIэ­шIэгъу пчъагъэ хъугъэу, имые чIыгуми ямынэцIэу, нэмыкI лъэпкъми заокIэ апэмыгъокIэу зэрэщыпсэурэр.

МэщбэшIэ Исхьакъ аужырэ илъэсхэм прозэм ишъыпкъэу щэлажьэми, усэ тхынри ыгъэ­тIылъыпагъэп, сатыриплI хъурэ усэхэм ишъыпкъэу Iоф ади­шIагъ. ПчъагъэмкIэ 2000-м къе­хъоу сатыриплI усэхэр зыдэт тхылъэу «ПсынэкIэчъкIэ» зэ­джагъэр 2014-рэ илъэсым къы­дигъэкIыгъ. Джаущтэу жанри­тIуми ащэлажьэ.

ХэгъэунэфыкIыгъэн фае, ит­хылъхэр къызтегущыIэрэ Iофы­гъохэм ежь, тхакIом, еплъыкIэу афыриIэм тхылъеджэр бэрэ ащигъэгъуазэрэп, ар тхылъ­-е­джэм ыпшъэ къырелъхьэ: «Шъуедж, зэхэшъуф, шъуишIошI­хэр къешъуIуалIэх, къэжъугъэ-лъа­­гъох» ыIорэм фэд, тхылъхэм къащиIэтырэ тарихъ Iофы­гъохэр зыфэдагъэхэр, зэрэщытыгъэхэ шъыпкъэм тетэу, ыпашъхьэ къырегъэуцох. Мэщ­бэшIэ Исхьакъ, къы­зэрэ­тIуагъэу, архив зэфэшъхьа­фыбэмэ Iоф ащи­шIагъ, ахэм къахихырэ тхы­гъэхэр Iэу­бытыпIэ ышIыхэзэ, къызтегу­щыIэрэ Iофыгъохэр къегъэ­лъа­гъох, ахэмкIэ къегъэ­баих.

Исхьакъ итхылъхэр адыгэ шъолъырми, урысые чIы­гуми арыкIыхи, нэмыкI хэгъэ­губэмэ занэсыгъэхэр бэ­шIагъэ. Ахэр инджылызыбзэ­кIэ, фран­цузыбзэкIэ, ки­таибзэкIэ, тыркубзэкIэ, испан, нэмыц, поляк, чех, монгол, вьетнам, венгр, болгар, серб, албан ыкIи нэмыкI бзэ­хэмкIэ зэрадзэкIыгъэхэу тхылъеджэхэм адыгэ лъэпкъым иб­лэкIыгъэ тарихъ гъогу зыфэдагъэмрэ ищыIэкIагъэмрэ джы непэ ищыIакIэрэ нэIуасэ за­фашIы, зэрэшIэх, агухэмкIэ нахь зэпэблагъэ мэхъух. Ары тхылъым ыкIуачIэ зыфэдэр.

Адыгэ литературэр ыпэкIэ лъыкIотэным, илъэгапIэмэ нахь ащыпытэным иIахьышIоу хилъхьагъэм пае Адыгэ Республикэмрэ Урысыемрэ якъэралыгъо Советхэм ядепутатэу Iоф ышIэ­зэ, къэралыгъо Iофыгъо зэфэшъхьафхэм язэшIохын ишъыпкъэу зэрахэлэжьагъэм къыхэкIыкIэ, МэщбэшIэ Исхьакъ къэралыгъо тын лъэпIабэ къыфагъэшъошагъ. Ахэм ащыщых пчъагъэмкIэ пшIым къехъурэ орденхэр, ме­дальхэр, СССР-м, Урысыем, Адыгэ Республикэм якъэралыгъо тынхэм ялауреат, Дунэе адыгэ (черкес) литературэмкIэ премием, Урысыем литературэмкIэ ипремиехэу Михаил Шолоховым, Николай Островскэм ацIэ­кIэ щытхэм ялауреат, Адыгэ Республикэм, Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм, Къэрэщэе-Щэрджэсым янароднэ тхакIу.

МэщбэшIэ Исхьакъ ищыIэны­гъэ гъогурэ итворчествэрэ афэ­гъэхьыгъэ литературнэ-критическэ тхыгъэхэр, очеркхэр, монографиехэр мымакIэу атхы-гъэх. Ахэм къахэщых ЩашIэхэу Казбекрэ Щамсэтрэ, ЛъэпцIэ­рышэ Хъалидэрэ Алла Цукоррэ, нэмыкIхэми атхыгъэхэ литературнэ зэдэгущыIэгъу-зэфэхьысыжьхэр.

Урысыем, Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым я ЛIышъхьэ-хэм, къэралыгъо Iофы­шIэхэм, зэлъашIэрэ усэкIо ыкIи тхэкIо инхэми МэщбэшIэ Исхьакъ итворчествэ осэшIухэр къыфа­шIыгъ. Ахэм ащыщых Сергей Михалковыр, Роберт Рождественскэр, Юрий Бондаревыр, Казбек Султановыр, Егор Исаевыр, Виль Ганиевыр, Валерий Ганичевыр, Валентин Сорокиныр, Къауфо Хачим, Савва Дангуловыр, Ванцетти Чукреевыр, Всеволод Ивановыр, Алла Цукор, ХьэшIуцIэ Мыхьамэт, нэмыкIхэри.

ЫшIагъэр икъункIэ зылъытэу тIысыжьырэ цIыфмэ ащыщэп МэщбэшIэ Исхьакъ. Уахътэр пкIэнчъэу ыгъакIорэп, матхэ, адыгэ литературэм, лъэпкъым фэлажьэ. Мары итхыгъэхэу урысыбзэкIэ зэдзэкIыгъэхэр зыдэт тхылъ 20 хъурэр 2015-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Ар ежь ышъхьэкIи, адыгэ литерату­рэмкIи, лъэпкъымкIи гъэхъэгъэ инэу щыт.

Мы илъэсым ыныбжь илъэс 85-рэ зыщыхъурэ мафэмкIэ ар шIухьафтын лъапIэу щытышъ, ащкIэ тигуапэу тыфэгушIо.

«…УкъызхэкIыгъэ лъэпкъым ишIэжь IофыгъошIухэмкIэ укъы­хэнэным нахь насып ин щыIэп», — elo МэщбэшIэ Исхьакъ. Ар къыдэтлъытэзэ, ыгукIэ къыдэ­хъумэ шIоигъоу щыIэр зэкIэ ищыIэныгъэ нэфапIэу къыщи­лъэгъужьыным пае ищыкIэгъэ псауныгъэм фэмыныкъонэу, иунагъо щытынчынэу, адыгэ лъэпкъым ишIэжь шIукIэ къыхэнэнэу фэтэIо.

Къызыхъугъэр илъэс 85-рэ зыщыхъурэ мафэм иунэ шъхьа­ныгъупчъэ Iутэу, чIыгу-огу зэнэсым алъэныкъокIэ плъэмэ, сыд шъуIуа джыри тхэкIо цIэры­Iом ылъэ­гъурэр, зэгупшысэрэр, зыгъэгу­мэкIырэр, къыдэхъумэ шIоигъор?

Хьаудэкъо Шыхьамыз.