Адыгэ пстэуми зэдыряй

Тиреспубликэ инароднэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ ищыIэныгъэ зэкIэ тилитературэрэ тиискусствэрэ инэу тызыгъэгушхорэ хъугъэ-шIагъэхэр мы аужырэ уахътэм къыхэхъухьэх. ЖъоныгъуакIэм и 28-м МэщбашIэр къызыхъугъэр илъэс 85-рэ мэхъу. Ар хэдгъэунэфыкIынэу зэкIэ адыгэ лъэпкъымкIэ зыфэтэгъэхьазыры. Ащ ипэгъокI, фэгъэхьыгъэ шIухьафтын пIоми хъунэу икIыгъэ илъэсым ыкIэхэм адэжь тхакIом ипроизведениехэр зэхэугъоягъэхэу зыдэт том 20 урысыбзэкIэ къыфыдагъэкIыгъ. Ар къыбдэхъуныри насыпыгъ.

А хъугъэ-шIэгъэ инитIур пытэу зэпхыгъэх. ТхакIор къызыхъу­гъэ имэфэкI мэфэшхо тефэу илъэс 70-рэ гъогушхоу культурэм, лите­ратурэм, общественнэ щыIакIэм къащикIугъэр а том 20-м джыри зэ тапашъхьэ къырегъэуцожьы.

Ытхыгъэмэ къахэхыгъэ произведениехэр том шъхьафхэу къызэрэдэкIыхэрэр тхакIом ищы­пэлъэгъоп. Зы томэуи, томищэуи, томиблэуи ахэр илъэс зэфэшъхьафхэм къыхаутыгъэх. Мары том 16 хъурэ адыгэбзэ хэутыгъори къаухы пэт. Мы­дрэ том 20-р зимылъкукIэ къыфыдэзыгъэкIыгъэр Республикэу Адыгеим и Президентыгъэу Шъэумэн Хьазрэт. Къыхаригъэутыгъэ къодыеп, пэублэ гущыIи къыфишIыгъэу апэрэ томым дэт. Ащ тхакIор лъа­гэу щиIэтыгъ, щытхъу ин щыфи­Iуагъ, анахь зэлъашIэрэ литера­турэхэм адыгэ литературэр ахи­гъэуцуагъэу ылъытагъ. ЛIэшIэгъу пчъагъэхэм къакIоцI адыгэ лъэпкъым къыкIугъэ гъогушхо — гъогу къиныр игъэкIотыгъэу, художественнэгъэ куур диIыгъэу къыщыригъэлъэгъукIыгъэу ылъы­тагъ. Ащ пэгъокI гущыIэ фабэхэр тхакIом Хь. Шъэумэным пигъохыгъэх. Мы пстэуми апэрэ томым иапэрэ нэкIубгъохэм нэIуасэ уащыфэхъу.

Мыщ пыдзагъэу игугъу къэп­шIыныр ифэшъуаш тхылъищ хъурэ тарихъ романхэу «Рида­да», «Адыги», «Восход и Закат» зыфиIохэрэр урысыбзэкIэ 2006 — 2007-рэ илъэсхэм Налщык къызэрэщыдэкIыгъагъэхэм. Ащи узыгъэгушхорэ хъишъэ пылъ. 2006-рэ илъэсым Дунэе Адыгэ Хасэм ияблэнэрэ зэIу­кIэгъушхоу Стамбул щыIагъэм МэщбэшIэ Исхьакъ рагъэблагъи хэлэжьэгъагъ. А зэIукIэшхом литературэмкIэ ишIухьафтын ини итарихъ романхэм апае Мэщ­бэшIэ Исхьакъ къыфигъэшъошэгъагъ. А илъэс дэдэм мы ып­шъэкIэ зыцIэ къетIогъэ романищыри Налщык къыщыхаутыгъэх.

Арышъ, МэщбэшIэ Исхьакъ Адыгэ Республикэм инароднэ тхакIу тэIо къодыекIэ икъурэп. А цIэ лъапIэр Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Щэрджэс республикэхэми къыфаусыгъ. Ащи изакъоп, дунаим тет адыгэ пстэ­уми ар зэлъашIэ, ахэм зэкIэми зэдыряй. Ежьхэм яадыгабзэ фэшъхьафэу агъэфедэрэ, аIулъ тыркубзэкIи, арапыбзэкIи мызэу, мытIоу итхылъхэр, анахьэу итарихъ романхэм ащыщхэр, къыдагъэкIыгъэх.

Аущтэу зэфэхьысыжь зэфэшъхьафхэр непэ тэзыгъэ­шIы­хэ­рэм мыри ащыщ. Мэщ­башIэм произведении 120-м къехъу къыIэкIэкIыгъ, къыхиутыгъ. Ахэр тхылъ 90-рэ фэдиз мэхъух, адыгабзэкIэ, уры­сыбзэкIэ Мыекъуапэ, Краснодар, Москва къащыхиутыгъэхэм афэшъхьафэу нэмыкI лъэп­къыбзэхэмкIэ Европэм, Къо­кIыпIэ Благъэм якъалэхэм, Ки­тайри, Куби ахэтхэу къащыхаутыгъэх. Яфэшъошэ уаси ахэм афамышIыгъэуи пIон плъэ­кIыщтэп. МэщбашIэр СССР-м, РСФСР-м, Адыгэ хэкум, нэужым республикэхэм якъэралыгъо премиехэм мызэу, мытIоу ялауреат, тхэкIошхощтыгъэхэу М. Шолоховым, Н. Островскэм ацIэ­хэр зыхьырэ шIухьафтынхэр къыфагъэшъошагъэх. Ахэм ада­кIоу Кубань искусствэхэмкIэ  изаслуженнэ Iо­фышI, Абхъазым шIэныгъэхэмкIэ и Академие, Адыгэ Дунэе академием ахэт, Адыгэ къэралыгъо, Мыекъопэ технологическэ къэралыгъо университетхэм ядоктор гъэшIуагъ.

Мыхэм ягугъу бэрэ тшIыгъэ, ау лъэхъанэу тызтегущыIэрэм епхыгъэу улъымыIэсын плъэкIы­рэп МэщбашIэм итворческэ, литературэ Iофышхохэм адакIоу общественнэ, къэралыгъо, политическэ пшъэрылъ инхэри зэшIуихыхэзэ игъашIэ къызэрихьырэм. Мыщ дэжьми къэплъытэн плъэкIыщтыр макIэп. КПСС-м и Адыгэ хэку ыкIи Краснодар край комитетхэм ахэтыгъ, народнэ депутатхэм яхэку ыкIи край советхэм бэрэ ахадзыгъ, СССР-м и Апшъэрэ Совет идепутатыгъ, РСФСР-м и Общественнэ палати хэт, Адыгэ Республикэм и Общественнэ палатэ итхьамэтагъ, адыгэ тхакIохэм я Союз илъэс 55-рэ фэдиз хъугъэу итхьамат, Урысыем итхакIохэм я Союз, СНГ-м итхэкIо Союзхэм я Ассоциацие ятхьаматэхэм ягуадз. А пстэуми нафэ къашIы ипса­лъэкIи, ытхыгъэхэмкIи цIыф жъу­гъэхэм, общественнэ-политическэ Iофхэм ишIошIхэр бэшIагъэу ахилъхьан зэрилъэкIырэр.

Ахэм яфэшъошэ уаси илъэс зэфэшъхьафхэм къыфашIыгъ. Урысыем иорденхэу «За заслу­ги перед Отечеством» зыфи­Iорэм ия IV-рэ, III-рэ, II-рэ степеньхэр, «Дружба народов», медалэу «Адыгеим и Щытхъу­зехь», Къэралыгъо Советым — Хасэм итамыгъэу «Закон. Пшъэ­рылъ. ЦIыфыгъ» зыфиIо­хэрэр къыфагъэшъошагъэх. Абхъаз Республикэм иорденхэу «Честь и слава Абхазии», культурэмрэ искусствэмрэ я Дунэе академие идышъэ орденэу «Служение искусству», Краснодар краим имедалэу «За выдающийся вклад в развитие Кубани» иапэрэ степень, «Борец за мир» зыфиIорэ дышъэ медалыр иIэх. Урысыем илъэпкъ Фонд итамыгъэу «Общественное признание» зыфиIорэри къыфагъэшъо­шагъ, Урысыем илъэпкъ щытхъу изал чIагъэуцуагъ.

Джащ фэдэзэ къэплъытэн плъэкIыщтыр макIэп. Узыгъэгу­шхорэ гущыIэ дахэхэр фаIуагъэх МэщбашIэм тхакIохэу С. Михалковым, Ю. Бондаревым, Е. Исаевым, Р. Рождественскэм, В. Сорокиным, А. Турковым, В. Ганичевым, К. Султановым, Ю. Кузнецовым, С. Ванцетти, А. Ларионовым, нэмыкIыбэ­ми. ШIэныгъэлэжьхэу ЩэшIэ Казбек, ЩэшIэ-Ергъукъо Щамсэт, ЛъэпцIэрышэ Хъалидэ, Алла Цукор, нэмыкIхэм тхылъ псаухэр фатхыгъэх. ЗэкIэми икъоу джы уалъыIэсын плъэкIынэп, ау ащыщэу зы нэбгырэ къы­хэуушъхьафыкIыныр ифэшъуаш. Ар МэщбэшIэ Исхьакъ иIэпэ­Iэсэныгъэ апэу гу лъызытагъэ­мэ ащыщэу, ныбжьыкIэ дэдэзэ Урысыем итхакIохэм я Союз хэзыщагъэу, ыкъом фэдэу зы­лъы­тэщтыгъэ урыс тхэкIо инэу С.В. Михалковыр ары. И. МэщбашIэм иилъэс 70-рэ ехъулIэу «Мир дому твоему» зыфиIорэ усэ зэхэубытэгъэ тхылъ 2001-рэ илъэсым Москва къыщыфыдагъэкIы зэхъум, ащ икIэщэкIуагъ, пэублэ гущыIэу фишIыгъэми мырэущтэу ритхагъ: «Синыбджэгъоу, зищытхъу лъагэу аIэтыгъэ адыгэ-щэрджэс МэщбэшIэ Исхьакъ я 50-рэ илъэсхэм агузэгухэм къащыублагъэу сэшIэ… А илъэсхэм къакIоцI усэн Iофыри зэпимы­гъэоу романист ин хъугъэ, Уры­сыеми ежь илъэпкъ адыгэ народми къарыкIуагъэм еплъыкIэу ащ фыриIэм тарихъ шъыпкъа­гъэ хэлъ… ЩыIэныгъэ ыкIи духовнэ лъэгапIэу зытеуцуагъэм урыс ыкIи нэмыкI лъэпкъ тха­кIохэм лъытэныгъэ ин къыфа­ригъэшIыгъ. Ежь илэгъухэми, нахьыжъхэми — КIышъэкъо Алимэ, Къайсын Кулиевым, Расул Гамзатовым, Мустай Карим, Давид Кугультиновым яса­тырэ ифэшъошэ шъыпкъэу пытэу хэт».

МэщбэшIэ Исхьакъ тырыгу­шхозэ, дгъэлъапIэзэ ыцIэ къетIо зыхъукIэ, пстэуми апэу, анахьэуи тызлъыIэсхэрэр ихудожественнэ гупшыс, иусэхэр, ипоэмэхэр, ироманхэр арых. Ащ ушIокIын умылъэкIэу зы упчIэ ин уапашъхьэ къырегъэ­уцо: сыдигъуа ыкIи сыд фэдэ чIыпIа а гъуни нэзи зимыIэ щыIэныгъэ-творческэ шъолъырыр къызыщежьагъэр? Ежь МэщбэшIэ Ис­хьакъ нахь дэгъоуи ар къэIо­гъуай: «Хэтрэ цIыфи къызщы­хъу­гъэ хапIэр илъапI, апэрэ шIулъэгъум икъежьапI… Апэрэ лъэбэкъур зыщыбдзыгъэр ным ыбгъашъу, тым ыкуашъу, етIанэ уиунэ джэхашъу, лъагъор ащ ыуж уипчъэIупэ щеогъа­жьэшъ, дунэе нэфым щыхэощы… Гур пфэмыIажэу уихэпIэжъ укъызищэжьрэм ипси, ижьи, итыгъи кIуачIэ къыпхалъхьэ, ицIыфмэ уарэгушхо, яIофшIагъэ огъэлъапIэ, икIэрыкIэу сабыигъом, кIэлэгъум гъусэ уафэ­хъушъ, гукъэкIыжьмэ зыуагъэ­плъыхьэ… Джащ фэдэ чIыгу къуапэу сыкъыздэхъухьэгъэ чы­лэу, сызщапIугъэ хапIэу Шъхьащэфыжьыр сиI… СэркIэ ар дунаим чIыпIэ зэфэшъхьафэу тетмэ анахь дах, анахь лъапI». Мыщ щызэхихыгъэ адыгэ Iор­Iуатэхэм къахихыгъэх гушхоны­гъэр, рэзэныгъэр къызэбэкIырэ усэхэу «Нартхэм ягугъу джы къысфэшI», «Нартмэ яджэгу», «Рэдэд», «Адыгэ пщын», «Адыгэ цый», «Адыгэ гущыIэжъхэр», «Гум щыщ пшысэхэр», «Намыс», нэмыкIыбэри. «Адыгэхэр» зы­фиIорэ усэу мэкъэмэ дахэм ралъхьагъэм зэрэдунаеу къызэлъибыбыхьагъ.

Адыгэ литературэм а лъэхъа­ным чIыпIэ ин щызыIыгъыгъэ щытхъу лыем, мэкъэ Iэтыгъэм ащиухьан ылъэкIэу усэхэр ыт­хыгъэх. Гупшысэрэ сатырэхэр къябэкIхэу, гушIуагъом имыза­къоу, гухэкIи гукIаий цIыфым иIэнхэ зэрилъэкIыщтыр, ащ изэхашIэ куоу, лъэныкъуабэу зэрэзэхэлъыр ащигъэунэфэу, щыIакIэм идэий идэгъуи алъыIэ­сэу иусэхэр гъэпсыгъагъэх. Ащ фэдэх иятIонэрэ тхылъэу «Сиду­най» зыфиIорэм къыдигъэхьэ­гъэ усэхэу «Лъэгэхъуапс», «Чъы­гым иорэд», «Гъогухэр», «Урамхэр», «МашIо» зыфиIохэ­рэр, нэмыкIыбэри.

ПIопэн хъумэ, а лъэхъаным МэщбэшIэ Исхьакъ адыгэ усэн Iофым гъэзапIэ фишIыгъ, философие гупшысэкIэ, зэхэшIэ инкIэ ыгъэбаигъ, дунэе литературэм ишэпхъэ анахь дэгъу­хэм афикъудыигъ. Ар гъогу псынкIагъэп. Ащ кIыгъоу Бэрэтэрэ Хьамиди дакIощтыгъэ. Ахэм ауж къикIыгъэ усэкIо купым хэтхэу КъумпIыл Къадырбэч, Къуекъо Налбый, Нэхэе Руслъан, Бэгъ Нурбый, Емыжэ МулиIэт, ЛIыхэсэ Мухьдин, нэмыкIхэри а гъогум рыкIуагъэх. Ежь МэщбашIэми иусэ, ипоэмэ гъунапкъэхэри зэIуигъэкIот­хэзэ, тхылъ пчъагъэ къыдигъэ­кIыгъ. Зы лъэгапIэр къызэри­нэкIмэ, адрэм дэкIуаезэ, лъэпкъым инепи, итыгъуаси, ишэн-хабзэхэри, тарихъ гъогоу къы­кIу­гъэри къыриIотыкIыхэзэ, лIэ­шIэгъу гъунапкъэхэр зэфикъу­дыйхэзэ хъугъэ-шIэгъабэмэ алъыIэсыгъ. Лъэпкъым итарихъ, игумэкI къызыхэщэу ытхыгъэ­хэр усэмэ язакъоп, поэмэ зыб­гъупшIи ащ фэгъэхьыгъ. Анахь къахэбгъэщынэу зифэшъуашэри «Хыуай» зыфиIорэ поэмэр ары. Кавказ заом итемэ апэрэу убгъугъэу къызэрэщиIэтыгъэм изакъоп. Адыгэ усэн Iофым игъэ­запIэхэр, игъэхъагъэхэр МэщбэшIэ Исхьакъ бэкIэ еп­хы­­гъэ­хэу тэIомэ, апэу къызщеб­гъэжьэщтхэм мы поэмэм иуб­лапIи ащыщ:

Хы кIышъо фыжьыр

Бжьыбжьэу мэтхытхы,

Хы ШIуцIэ дыджыр

Ныджым еужъунтхы.

Хы орым къуашъор

ШъуампIэу хэкIуадэ,

КIуатэзэ, уашъор

Хым жэхэкIуатэ.

ТхакIом ироманхэм зафэбгъазэмэ, революцием, граждан, Хэгъэгу зэошхохэм афэгъэхьы­гъэхэм апэу зафэбгъэзэнэу щыт. АхэмкIи гъэхъэгъэ макIэп ышIы­гъэр. Ау нахь къыхэгъэщы­гъэн фаер тарихъ романхэр арых. Апэу зыцIэ къепIощтыри «Бзыикъо заор» ары. Мыщ СССР-м и Къэралыгъо шIухьафтынышхуи къыфагъэшъошэгъагъ. Ау Мэщ­бэшIэ Исхьакъ ащ къыщыуцу­гъэп. «Мыжъошъхьалыр» зетхым гупчэм ригъэуцуагъэр адыгэмэ анахь тхьамыкIагъоу къахэхъухьагъэр, лъэпкъым инахьыбэр изыгъэкIодыкIыгъэ, ип­хъыхьэ-итэкъу дунаим щызышIы­гъэ Кавказ заоу Урысые пачъы­хьэм къытишIылIэгъагъэр ары. Ар лъэныкъуабэу зэбгырэкIыми, Iужъоу зэхэлъми, идее купкIыр ащ пхырыщыгъ. Гупшысэ шъхьа­Iэри пстэуми зэдыряе хэ­гъэгур, чIыналъэр, къушъхьэхэр, мэзхэр, шъофхэр IэкIыб къэрал пыйхэм, Урысые пачъыхьэм къыри­тэкъулIэгъэ дзэхэм ащыухъумэ­гъэнхэм, ащ пае адыгэ пстэуми зы гупчэ, зы пащэ яIэу, ялIы­­хъужъыгъи акIуачIи зэкIэ­угъо­ягъэхэу а зы гухэлъым фэ­гъэ­Iо­рышIэгъэнхэм икъызэIухын епхыгъ.

Арэу щытми, Кавказ заом фэгъэхьыгъэу тхакIом къыгъэ­лъагъо шIоигъоу ыгъэунэфы­гъэр зэкIэ мы романым ригъэфэн ылъэкIыгъэп. Ащ къыпкъыры­кIы­гъэмэ ащыщ нэмыкI романэу «Хъан-Джэрый» зыфиIорэр. Мыр зэлъашIэрэ адыгэ цIэрыIоу СултIан Хъанджэрые зэрэфэгъэ­хьыгъэр нафэ. Арэу щытми, «Мыжъошъхьалыми» чIыпIэ ма­кIэп мыщ щиубытырэр. Анахьэу Кавказ заом иIофыгъо хьы­лъэхэм, Урысые-адыгэ зэфы­щытыкIэхэм ар зэрахэтыр, ма­мыр зэзэгъыныгъэ-зэдэпсэуны­гъэм илъагъо ахэр рищэнхэм зэрэпылъыр, нэмыкI лъэныкъо горэхэри тхакIом тегъэлъэ­гъух. Ау ар зыфэдэгъэ шъыпкъэр, къыгъэшIэгъэ тIэкIум хэмыкIокIэ­жьын лъагъоу щыхищыгъэр, ицIыф гъэпсыкIэ-гупшысакIэ, кIэух хьылъэу ищыIэныгъэ фэ­хъугъэр къызэIуихынхэм пае ро­ман шъхьаф ищыкIагъэу тха­кIом ылъытагъ.

Дэгъоу ышIэщтыгъэ романым игупчэ ригъэуцорэр. Хъанджэрые къэзыуцухьэрэ цIыфхэм уасэу фашIырэри зэфэшъхьафыгъэ. Илъэпкъэгъухэм пачъы­хьэм иIумэтэу, икъэбарзехьэу зылъыти ахэтыгъ. Адыгэхэм яшъхьафитныгъэ ибэнэкIо пхъашэу еплъыщтыгъэри макIэп. Зы бгъумкIэ, Урысыем идзэкIолIэу зэрэщытыр щымыгъупшэу ипшъэрылъхэр еIолIэнчъэ имыIэу ыгъэцакIэщтыгъэх. АдрэмкIэ зэ­рэадыгэр, илъэпкъ чIыпIэ къин зэритыр щыгъупшэу къыхэкIы­гъэп. Лъыгъэчъэ Iоф хэмытэу мамыр зэзэгъыныгъэкIэ заор ухыгъэн фаеу пачъыхьэм ышIошъ ыгъэхъунми пылъыгъ. А Iофыр ежь ыпшъэ рилъхьажьы­нышъ, адыгэмэ алъэныкъокIэ ащ пэщэныгъэ дызэрихьанми фэхьазырыгъ. Джахэм азыфагу итызэ Хъанджэрые ищыIэныгъэ ыухыгъ, икъоджэ Лъэустэнхьаб­лэ ыпсэ щыхэкIыгъ. Ежь зэ­риIощтыгъэу, адрэхэми мыдрэ­хэми къагурыIуагъэп Iоф икIы­гъоу ар зыфэбанэщтыгъэр.

Нэбгырэ зырызхэм яхъишъэ, къарыкIуагъэр, яцIыф гъэпсыкIэ­хэр, янасып гъогухэр Кавказ заом ихъугъэ-шIагъэхэм япхыгъэ­хэу МэщбэшIэ Исхьакъ нэмыкI тхылъхэми къащигъэлъэгъуагъ. Ащ фэд «ГъэритIу» зыфиIорэ лиро-эпическэ романэу «Мы­жъошъхьалым» ыуж бащэ темы­шIэу къыдэкIыгъэр. Мыщ дэт тарихъ тхыдитIоу «Фидур» ыкIи «Афипса» зыфиIохэрэр тхылъ шъхьаф зырызхэу нахьыпэкIэ къыхаутыгъэх. Ау тIури зыдэт «ГъэритIур» къызыдэкIым, а зы хъугъэ-шIагъэхэр алъапсэу, а зы героир апхырыщыгъэу, гум къиIукIырэ мэкъэ хэхыгъэ горэм зэрипхыхэу зэрэщытыр къы­дилъыти, критикэр лиро-эпи­ческэ романкIэ еджагъ. Ары ыкIи зэрэщытыр.

Кавказ заом иилъэс хьылъэ­хэм МэщбэшIэ Исхьакъ нэужы­кIи мызэу, мытIоу къафигъэзэжьыгъ. Ащ къыпкъырыкIыгъэх «Джасус», «Рафыгъэхэр», «Чужие среди чужих» зыфиIохэрэр. «Джасусым» игупчэ итыр абдзахэмэ 1835 — 1837-рэ илъэс­хэм гъэрэу ахэсыгъэ Ф.Ф. Торнау ары. Кавказ заом ижъо­тыпIэм мыри гъэрыгъэ, ау ащ игъэрыкIи, игухэлъи, изекIуакIи нэмыкI шъыпкъэх. Ар плъэкIо-дэ­IуакIоу, ипшъэрылъыр, игухэлъыр шъэфэу къэбархэр ыугъойхэзэ, къызхэкIыгъэ дзэм IэкIигъэхьанхэр ары. Илъэсхэр, мазэхэр, мафэхэр, сыхьат пчъа­гъэм фырикъужьэу, чIыпIэу зы­щыхъугъэр къыдигъэлъагъохэу нэкIубгъуабэмэ уаIокIэ. АщкIэ ежь Торнау 1864-рэ илъэсым Петербург къыщыдигъэкIыгъэгъэ тхылъэу «Кавказ офицерым игукъэкIыжьхэр» зыфиIорэри тхакIом иIэпыIэгъушIугъ.

Мыдрэ «Рафыгъэхэр» зыфи­Iорэр шъхьэу фишIыгъэмкIи къэошIэ зыфэгъэхьыгъэр. «Мы­жъошъхьалыр» къызэриухыжьы­рэ сурэтым пыдзагъэу къэIо­тэныр лъегъэкIуатэ фэдэу къыпщэхъу. Яхэгъэгу рафыгъэ цIыф­хэм сыд щыIакIа яIэн алъэ­кIыщтыр? Тхыгъэр зыбджыхэкIэ, а упчIэм бэрэ узэлъиIыгъ. Аужырэ тхылъэу урысыбзэкIэ зыцIэ къетIуагъэми (ари адыгаб­зэкIэ тхылъеджэм шIэхэу къыIэ­кIэхьащт) ащ нахь тхьамыкIэгъо макIэп кIоцIылъыр. Зэрэрафыгъэ­хэм изакъоп ахэм тхьамыкIа­гъоу зэпачырэр. Хымэ хэгъэгум, хымэ цIыфхэм апае егъэ­зыгъэкIэ лъыгъэчъэ заом хагъэ­зыхьагъэхэу ахэми ящыIэныгъэ халъхьэ. Зыфитхэ щыIэп, гъэрых. ЗыIэ уилъхэм уафэмызаомэ, ори уаукIыщт. ТыдэкIэ бгъэзагъэми, лъэпкъым ихьазаб уапэ къефэ.

Адыгэмэ ятарихъ икъэгъэлъэ­гъон мы Кавказ заом фэгъэхьыгъэ романхэмкIэ ухыгъэ хъу­гъэп. ЛIэшIэгъу пчъагъэхэмкIэ зэ­кIэIэбэжьи лъэпкъым къыры­кIуагъэм къыхихыгъэхэу И. МэщбашIэм нэмыкIхэри ытхы­гъэх. Апэу зыцIэ къетIощтхэм ащыщ «Рэдэд» зыфиIорэ романыр. Адыгэ лъэпкъэу Къосэ­гъумэ яхэгъэгу, ахэм япщы­шхоу Рэдэд ящыIэкIагъэр ары анахьэу гупчэм итыр. Ащ дакIоуи ягъунэгъу нэмыкI адыгэ лъэпкъ­хэу мыутIэхэм, зыхыхэм, хьа­кIу­­цухэм тахещэ. АдкIэ къагос Тмутаракан русичхэу адыгэхэр ТумтэкъашъэкIэ заджэщтыгъэхэми, Хъэзэр къэгъэнат хэгъэгоу гъунэгъумэ ащыщ горэми гупсэфыгъо езымытыщтыгъэми алъэIэсы. Зы бгъумкIэ а хэгъэгу, лъэпкъ пстэури зэхахьэ, зэдэ­гущыIэ, къини хъяри зэдагощэуи плъэгъущт. АдрэмкIэ, зэо-банэми хэт зэпытых, аущтэу Къосэгъу­хэмрэ Тумтэкъэшъэ русичхэмрэ зыщызэпэуцужьыгъэ горэм Рэ­дэд лъыгъэчъэным хэмы­хьэу Мстиславрэ ежьыррэ Iашэ амы­Iыгъэу зэбэнынхэшъ, текIорэм чIыгуи, мылъкуи, уна­гъуи зэкIэ иенэу зэзэгъы­гъэх. Ау шъыпкъа­гъэ зыхэлъ Рэдэдэм тхьагъэп­цIыгъэ-гъэпцIагъэкIэ къыпэгъо­кIыгъ Мстислав. Ищазымэ тхьаIу шъэжъыер дэгъэ­нагъэу къычIэ­кIыгъ, текIоныгъэр къыдэзыхырэ Рэдэди ащкIэ къыукIыгъ. А хъугъэ-шIагъэм къэугупшысыгъэ Iофи хэлъэп. «Повесть временных лет» зы­фиIорэ фольклор IэшIэгъэшхоми ар къыщаIотэ­жьыгъ. Ежь Мэщ­бэшIэ Исхьакъи а таурыхъ гъэ­шIэгъоным зызэ­рэфигъэзагъэри аукъодые Iофэп. Адрэ лIы­хъужъхэм афэдэу адыгэ шIэ­жьым, адыгэ IорIуатэм Рэдэд хэлъ зэпыт, ыцIэ орэдыжъхэм жъыоу ахэт. «Ох оридадэ, ридадэ, оридэдэ мафэри тинысэ» пIоми, ар зымыуасэ щыIэп.

КъыкIэлъыкIогъэ романым «Адыгэхэр» ыIуи тхакIор зэреджагъэми бэ епхыгъ. АщкIэ зылъымыIэсырэ лъэныкъуи къэ­гъотыгъуай: цIыф шъхьэзакъо­хэм, унэгъо кIоцIхэм, къоджэ шъхьафхэм, адыгэ лъэпкъхэм, гъунэгъу хэгъэгухэм, ахэр зэкIэ зэрэзэфыщытхэм анэсыжьэу инэплъэгъу итых. Ыпэрэ романхэм афэдэу мыщи адыгэхэр шъхьафитхэу, рэхьатхэу, шъхьадж зэрэфаеу щыIэнхэм иIоф пстэуми апшъэ макIо. Ары шъхьае, ар лъэныкъо хьылъитIу япхыгъ. Зыр Урысыем имыза­къоу, Тыркуери, Къырым хъанри адыгэ чIыгухэр аIэ къырагъэхьанхэм игухэлъ зыдаIыгъ зэпытэу зэрэщытыр ары. Адрэр япыйхэм апэуцужьынхэм, яшъ­-хьа­фитныгъэ къаухъумэжьыным пае зы хэгъэгу зэикIхэу, зы пщы-пэщэ хэхыгъэ зэкIэри едэ­Iунхэу яIэным иIоф. Ари ежь адыгэ пащэхэр, лъэрыхьэхэр зэрэзэмыдэIужьхэрэм къыхэкIы­кIэ къадэхъурэп.

Адыгэ пщышхохэу Къэнэшъы­къо Шъэбэкъу, Идар Темрыкъо, Къанэкъо Мэщыкъо, фэкъолIмэ япэщэ инэу Къэлэкъутэ гупчэм итых. Урысыем ипачъыхьэу Иван Грознэри къахэхьэ. Япыйхэм защаухъумэнымкIэ анахь гугъа­пIэу Иван Грознэр, ар зипэщэ хэгъэгушхор къыхахыгъ. Iуагъэ горэ адашIы ашIоигъоу Шъэбэкъу­рэ Мэщыкъо­рэ Москва макIох, Иван Грознэм IокIэх. ЗэгурыIуа­гъэхэу па­чъыхьэми IэпыIэгъукIэ къыгъэ­гугъагъэх. Идарэ Темрыкъуи Иван Грознэм пэблэгъэ шъыпкъэу мэхъу, ащкIэ лъэбэкъу ини ыдзыгъ: ипшъашъэу Гощэунае шъхьэгъусэкIэ пачъы­хьэм ритыгъ. Ары шъхьае, Урысыем гохьэгъэным дэзымыштэрэ, Къырым хъаным, анахьэу Тыркуем, фэзыкъудыирэ пщыхэри щыIагъэх. Адыгэ лъэпкъыр зэ­къо­тэу, зэкIэри зэдэIужьэу, яшъхьафитныгъэ къызэдаухъумэжьэу гъэпсыгъэным фэбанэрэри ма­кIэп. Ащ фэдэу тхакIом къыгъэ­лъагъорэр фэкъолI Къэлэкъут. Зэгъунэгъухэр зэкIэ зэо-бани къы­хэмыхьэу, мамырэу, зэрэ­-лъы­­тэжьхэу зэдыщыIэнхэм ар ыуж ит. Ащ пае адыгэ лъэпкъ пстэуми алъыIэсыгъ. Ау ар зыгу ри­мы­хьхэрэри къэхъугъэх, зэ­рэ­фэкъолIым пае хъэтэпэмыхь зышIыхэрэри пщымэ ахэтых. Джарэу лъэхъэнэ Iужъу, лъэхъэ­нэ зэхэфыгъуай МэщбашIэм къыгъэлъагъорэр.

КъыкIэлъыкIогъэ тарихъ романхэу «КъокIыпIэмрэ Къохьа­пIэмрэ», «Айщэт» зыфиIохэрэми адыгэмэ къарыкIуагъэм илъэныкъо гъэшIэгъонхэм уахащэжьы. Я XII — XV-рэ лIэшIэгъу­хэм илъэси 135-м къыкIоцI Египет тетыгъор щызыIыгъыгъэ, ипачъыхьэгъэхэ адыгэ мамлюкмэ къарыкIуагъэр къыщегъалъа­гъо. А уахътэм къыкIоцI адыгэ пачъыхьэ-султIан 22-рэ а хэгъэгум щызэблэкIыгъ. А шIэ­ныгъэ-къэбар лъапсэхэу щыIэ­хэри къызфигъэфедэхэзэ, а лъэхъэнэ гъэшIэгъоныр къокIыпIи къохьапIи къызэдиубытэу дунэе тарихъым, культурэм, шIэжьым къызэрахэнагъэхэр ежь изэха­шIэкIэ, иеплъыкIэкIэ, художест­веннэ образхэмкIэ, сурэт гъэшIэ­гъонхэмкIэ тхакIом къызэIуехы.

Хы ШIуцIэ Iушъом щащэфы­гъэ адыгэ пшъэшъэжъые цIыкIоу Айщэт нэужым Францием, Европэм зэрэпсаоу щызэлъашIэгъэ, щагъэшIогъэ Шарлотта-Элизабет Аиссе Фериоль графиням къы­рыкIогъэ-къехъулIагъэхэм афэ­гъэ­хьыгъ «Айщэт» зыфиIорэ рома­нэу МэщбэшIэ Исхьакъ ытхыгъэ­ри. Адыгэ чIылъэм сабыип­къым икIыгъэ къодыеу рахи, тырку бэдзэрым щащэфи, нэужым ащ фэдизэу Францием цIэрыIо щы­хъугъэ Айщэт иакъыли, иIэпэ­Iэсэныгъи, изэхашIи, литературэм, искусствэм хэшIыкI инэу афыриIэри зыгъэшIагъощтыгъэ­хэм ащыщыгъэх цIыф гъэсэгъэ­шхохэу Вольтер, Флобер, нэ­мыкIхэри. Адыгэ Республикэм литературэмкIэ и Къэралыгъо премие мы романым зэрэфагъэ­шъошагъэми уегъэгушхо.

Сыд фэдизэу романхэм апы­лъыми, МэщбэшIэ Исхьакъ усэн Iофыр гум зэрэримынэрэр нэрылъэгъу. Ащ ишыхьатых бэшIа­гъэу ригъэжьагъэу ытхырэ саты­риплI усэхэр. Ахэр дэтхэу тхылъ зытIущи адыгабзэкIи, урысыб­зэкIи къыдигъэкIыгъэх «Уахътэм ищэрэхъ» ыIуи яджагъэу. Джыри мары ахэр зэхэугъоягъэхэу дэтхэу «ПсынэкIэчъ» зыфиIорэ тхылъышхор 2014-рэ илъэсым къыхиутыгъ.

Ащи изакъоп. МэщбашIэр публицист IэпэIасэуи зэрэщытыр бэшIагъэ къызынэфагъэр. Шъугу къэжъугъэкIыжь илъэс 30-м ехъу зыныбжь тхылъэу «Щагу хъураер». Ари непэрэ мафэхэм къанэсыжьэу хэгъэхъонхэр иIэ­хэу, гъэбаигъэу «ЧIыгу-огу зэнэ­сым сыда щыIэр?» ыIуи тхылъ шъхьафэу къыдигъэкIыжьыгъ. Ар урысыбзэкIэ ащ ыпэкIи къыхи­утыгъ. «Литература — жизнь моя» зыфиIорэ тхылъыр къы­зы­­­дэкIыжьыгъэри илъэс заулэ хъугъэ ныIэп. Том 20 хъурэ тхы­гъэ зэхэугъоягъэхэу джырэблагъэ къыдэкIыгъэу зигугъу къэтшIыгъэм мыхэр зэкIэ къыдэхьагъэх.

«ЧIыгу-огу зэнэсым сыда щы­Iэр?» ыIуи шъхьэу зыфишIы­гъэ­ми бэмэ уарегъэгупшысэ. А чIыгу-огу зэнэсым нахь уекIуа­лIэ къэси ежьыри нахь IокIоты, зы къушъхьэтхым ренэу нэмыкI къыкIэлъэкIо. Шъыпкъэ дэдэмкIэ, сыд шъуIуа а чIыгу-огу зэнэсым щыIэр? А упчIэмкIэ ежь МэщбэшIэ Исхьакъи итхылъ еухыжьы. Ащ иджэуап лъыхъузэ джыри дунай гъэшIэгъонхэм, гупшысэ куухэм, зэхэшIэ инхэм зэрахищэ­щтым уицыхьэ телъ.

МАМЫЙ Руслъан.

Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор.