ЛIыхъужъым ичатэ уцэкурэп

Усэтхыныр хэлъэу цIыфыр къэхъу, ар талантышху. Ау усэм идунай ухэхьаныр зэчый закъокIэ икъурэп, ащ уемызэщэу удэлэжьэн фае. Гъа­шIэм, анахь гъэсэкIо лъэшым, узыфигъэсагъэхэр зыхэплъхьэшъунхэ, цIыфхэм ягугъэ-гупшысэхэр зыхэпшIэ­шъунхэ фае. Ахэр уизэчый зыдебгъэкIухэкIэ, лъэны­къуа­-бэ­кIэ зызыужьыгъэ, поэзие шъыпкъэр къызгурыIорэ джырэ тхылъеджэм узэхишIы­кIыщт.

БлэкIыгъэм идесэ къэкIощтым игъуаз

— Адыгэм къырыкIуагъэр, ащ итарихъ къызщыбгъэлъэ­гъогъэ роман пчъагъэ къы­пIэкIэкIыгъ. Ахэм узяджэкIэ, блэкIыгъэмрэ непэрэмрэ зэрэзэппхышъурэр умыгъэ­шIэгъон плъэкIы­рэп. Адыгэм итыгъуасэ хэтыгъэ нэпсымрэ гузэжъогъум­рэ, зэнэкъокъумрэ зэо мэхъа­джэмрэ, хьазабымрэ гухэ­кIымрэ унэгу къыкIэзгъэ­уцорэ сатырхэм уяджэу, тхылъыр зызэгоплъхьа­жьы­кIэ, гур мэ­узми, лъэп­къым хэлъыгъэ хабзэм, шъыпкъа­гъэм, лIы­гъэм, зэфагъэм, щэIагъэм уарымыгушхон плъэкIырэп. НэмыкIэу къэ­пIон хъумэ, уироманхэмкIэ къэкIощтым тыфэзыщэрэ гъогур бгъэнафэу къысщэхъу. Джа тхылъхэр птхынхэм укъыфэзгъэущыгъэ гузэхашIэр цIыфхэм анэбгъэсыгъэу огугъа?

— Сэ цIыфхэм анэзгъэсынэу сызыфэягъэр ори уигущыIэ къыхэбгъэщыгъ. ТиблэкIыгъэ дгъэезэпытынэу арэп сэ тхылъеджэхэм сызфяджэрэр, лъэпкъым къыры­кIуагъэр ашIэнэу, тхьамыкIа­гъоу къытэхъулIагъэм десэ, акъыл хахынэу ары сызыфаер. Плъапсэ икъежьапIэрэ блэкIыгъэм къыхэпхыгъэ шIэ­ныгъэмрэ ары къэкIощтым игъогу зыгъэнэфыхэрэр. Ти­лъэпкъ тхьамыкIэгъуабэ ынэгу кIэкIыгъ. Ау ащ къикIырэп зыгорэм сисэ фэзгъэчанэу, хэти згъэмысэрэп адыгэм къыщышIыгъэмкIэ. Архив документхэм къахэс­хы­жьы­гъэ шъыпкъэм художественнэ теплъэ иIэу тхылъеджэм ыпа­шъхьэ зэрислъхьагъэр хэти къыгурэIоу къыс­шIошIы.

Сыд фэдэми, мамырныгъэ тазыфагу дэлъэу тызэдэпсэун фае. Хэтрэ цIыф лъэпкъи хьазаб горэ ышъхьэ къыры­кIуагъ. Тэри зэгорэм мы чIыпIэм тыкъызетIыс­хьэм, зыгорэм тизэрар едгъэ­кIы­гъагъэщтын. Ташъхьагъ ит тыгъэм ифабэ илъэс мин пчъагъэ хъугъэу лъэпкъ зэхэдз имыIэу зэкIэми къыттырегуащэ, джащ фэд цIыфыр псыфалIэ зы­мы­гъэлIэрэ псынэ­кIэчъхэр, лэжьыгъэр къызытырахыжьырэ чIы бэрэчэтыр. Джащ фэдэ гупшыс ситарихъ тхылъхэм ащыпхырыщыгъэр. Уилъэпкъ иузхэмрэ игурышIугъохэмрэ умышIэхэмэ, уитыгъуасэрэ непэрэ зэмыгъап­шэхэмэ, тхэкIо, лэжьэкIо, политик тэрэз къыпхэкIыщта? Сэ сызыфаер зы — адыгэм итарихъ шъыпкъэрэ ишэн-хэбзэ дахэрэ къыткIэхъухьэрэ ныбжьы­кIэхэм ащымыгъупшэныр ары. Ащ фэгъэхьыгъэу ситхылъеджэхэм ягупшысэхэр къызызда­гощыхэкIэ, сыгу хэхъо.

Тэ зэкIэми тызэкъош — тыадыг. СикIасэп цIэ зэмылIэужы­гъокIэ силъэпкъэгъухэм сяджэныр: Къэбэртаем щыпсэухэрэм «къэбэртаехэр», Къэрэщэе-Щэрджэсым ис адыгэхэм «щэрджэсхэр» ясIорэп. ЗэкIэми тыадыгэшъ, шъхьадж фызэшIокIырэмкIэ, къыхихыгъэ сэнэхьатымкIэ ти­лъэпкъ ыпэкIэ зэрэлъыдгъэкIотэ­щтым, идахэ зэрядгъэIощтым ыуж тижъугъэт.

— Исхьакъ, уироманхэм ахэт герой шъхьаIэхэм ящысэкIэ лъэпкъ псаур рыппIуным уасэ иIэп. Тарихъым къыхэхыгъэ ащ фэдэ зекIолIхэм, зэолIхэм, лIы хафэхэм непэрэхэр ябгъапшэхэмэ, лъэшэу зэшъхьа­щэкIых. Джырэ литературэм къыгъэущынхэу оIуа а лIы­хъужъхэм яхьыщырхэр, тикIэлэ—гъуалэхэм щысэ афэхъун фэ­дэхэр?

— Сыд фэдэрэ лъэхъани ежь илIыхъужъ иI. Ыбгъэ теожьэу, изэшIокIхэм арыпагэу, ахэм инэу атегущыIэу щыIэр арэп лIыхъужъыр. Ащ щыкIагъэ гори имыIэнэу арэп, ау лIыгъэ, зэфа­гъэ хэлъыныр, унагъом, лъэпкъым, къуаджэм, хэгъэгум афэ­шъып­къэныр амал зимыI. Шъхьадж зыIут IэнатIэм елъытыгъэу гъэхъэгъэшхохэр зышIы­хэрэр мымакIэу щыIэх. Ахэр тиуахътэ илIыхъужъхэу тлъытэхэ хъущтба? Хъущт. Сыда пIомэ ахэм ашIэрэр нэмыкIхэмкIэ щы­сэ. Джырэ ныбжьыкIэхэм ягугъу тшIын хъумэ, ахэм амышIэ­рэмкIэ уямынэкъокъоу, бгъэсэнхэ фае. СигъашIэ чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубытыгъ къоджэ еджапIэм сыщезгъэджэгъэ кIэлэегъаджэ­хэми, ахэм сянэ фэдэкъабзэу щыIакIэм сыфагъэсагъ. Джыдэдэм кIэлэегъаджэхэмрэ кIэлэеджа­кIохэмрэ язэфыщытыкIэ инэу зэхъокIыгъэ, арэу щытми, тыгу дгъэкIоды хъущтэп. Хэгъэгур къаухъумэн фаеу хъумэ, кIэлэ-гъуа­лэр зэрэзэкъотыщтым, лIыхъужъ хъунхэр къызэрахэкIыщтым сицыхьэ телъ.

 Лъэпкъ тхакIом ыбзэ щэрыу

 — Исхьакъ, уитхыгъэхэм о уизакъоп цIэрыIо ашIыгъэр, ахэмкIэ хэгъэгубэмэ тилъэпкъ ащябгъэшIагъ, адыгэхэм яшэн—хабзэхэр нэмыкIмэ алъыбгъэIэ­сыгъ. Ащ дыкIыгъоу, сэ сишIо­шIыкIэ, уитхылъхэм къыткIэтэ­джэрэ ныбжьыкIэхэм ялъэпкъ зэхашIэ агъэлъэшы, хэхэс адыгэхэм шIошъхъуныгъэ ахалъхьажьы, титарихъ къытшъхьа­пэщт десэхэр къыхытагъэхых. А зэкIэмэ анахь шъхьаIэр адыгабзэкIэ узэрэтхэрэр ары. Урысыем итхэкIо анахь дэгъу­хэм о уахалъытэ, уиныдэлъ­фыбзэкIэ утхэу уихэгъэгу узэрисым къыкIэкIогъэ шIуагъэр сыд фэдэрэ щэчалъэкIи пфэщэчышъущтэп.

— ТхакIор зыщыпсэун фаери, зыщылэжьэн фаери къызщыхъугъэ чIыпIэр ары. Ихэку ыпсэ хэмылъмэ, ащ ихъишъэ щымыгъуазэмэ, иблэкIыгъэ ымы­шIэмэ, итаурыхъхэмрэ иорэдыжъхэмрэ амыгъэткIумэ, иныдэлъфыбзэ ымыгъэбзэрабзэмэ, ар лъэпкъ тхакIо хъун ылъэкIыщтэп. Сэ бэрэ Москва сыщылэжьэнэу сырагъэблэгъагъ: Урысыем ит­хакIохэм я Союз иправление исек­ретарэу, СНГ-м хэхьэрэ къэ­ралыгъохэм ятхакIохэм я Союз игъэцэкIэкIо куп итхьамэтэ гуа­дзэу, литературнэ-художественнэ журналэу «Октябрь» зыфиIорэм иредактор шъхьаIэу… Сегупшысэпхъагъ, ау сегупшысагъэп: сэ сыкъулыкъушIэп, сэ сытхакIу, сылъэпкъ тхакIу. Сэ сIэкIэлъ Iашэр — сиадыгабз. Сыда Москва сыкIокIэ стхыщтыр? Зысфэхъо­жьыщтэп. Сэ сызэреплъырэмкIэ, тхакIор илъэпкъ хэсын фае, арымырмэ, купкI зиIэ тхыгъэ гори къыIэкIэкIыщтэп.

— Тарихъ роман птхыныр нахь къин роман къызэрыкIом нахьи. Ащ ежь художественнэ шэпхъэ гъэнэфагъэхэр иIэ­жьых, документ, тхылъ пчъагъэ кIэбджыкIыжьын, шъыпкъэмрэ тхакIом ихудожественнэ гупшысэрэ зэгъэкIугъэу зэхэпфынхэ фае. О а пстэур дэгъоу къы­зэрэбдэхъурэр критикхэмрэ тхылъеджэхэмрэ хагъэунэ­фыкIы. Джа шэпхъэ къинхэр тарихъ романым зэрэщызэ­шIопхы­хэрэм кIэкIэу уакъы­тегущыIэ сшIоигъуагъ. Сыд фэдиз уахъта зы тарихъ романым тебгъэ­кIуадэрэр?

— ГурытымкIэ зы романыр зы илъэскIэ сэгъэхьазырышъ, илъэс-илъэситIукIэ сэтхыжьы. Ар жанрэм иcэгъэуцофэ бэ кIэсджыкIыжьын, зэзгъэфэ­жьын фаеу хъурэр. Сэ адыгэхэм афэгъэхьыгъэу тишIэныгъэлэжь­хэм атхыгъэхэм сяджэ. Ащ имызакъоу, романхэм къащызгъэлъэгъорэ хъугъэ-шIагъэхэм афэгъэхьыгъэ документхэр зы­чIэлъ архивхэм, гущыIэм пае, Москва, Санкт-Петербург, Краснодар, Ставрополь, Тбилиси, Стамбул, Париж, Тегеран, Дамаск, Каир адэтхэм сащылэжьагъ. СIэкIэ сIыгъыгъэх лIэ­шIэгъу зэфэшъхьафхэм адыгэхэм ящыIэкIэ-псэукIэ фэгъэхьы­гъэу дунаим изыплъыхьэкIо цIэрыIохэм атхыгъэхэр, зэман чыжьэм къыщыхъугъэ-щышIа­гъэхэм яхьылIэгъэ документ гъэшIэгъонхэр. Бэ адыгэмэ афэ­гъэхьыгъэу щыIэр!

ЕтIани лъэшэу къысшъхьэ­пагъэх Кремлэм Iоф зыщыс­шIэгъэ илъэсхэр. СССР-м и Апшъэрэ Совет сыридепутаты­гъэти, зи пэрыохъу къысфэмы­хъоу, урыс забытхэм, генералхэм ягукъэкIыжьхэр кIэсджы­кIыжьыгъэх, хымэ къэралыгъо­хэм ащыщ авторхэм, дипломатхэм яIофшIагъэхэм нэIуасэ зафэсшIыгъ. Ахэр архивнэ документ гъэшIэгъоных. Ащ фэдэу уугъоигъэ, узэджэгъэ пстэури пшъхьэ щызэбгъэзэфагъэу тхылъыр птхынэу уетIысылIэ. Тарихъ тхылъ пчъагъэ птхыгъэ­ми, къыдэкIыгъэми, кIэм итхын узыпэтIысхьэкIэ, апэрэу упыхьагъэм фэдэу угу мэ­лъэпэрапэ. Тарихъ тхылъым нэмыкI екIолIакIэ фыуиIэшъу­щтэп. Инэу зыфэбгъэхьазырын фае, ар хэгъэкIи, къэптхыхьэ­рэ хъугъэ-шIагъэм илъэхъан бгъэзэжьынышъ, ухэтынэу мэхъу. Ар гъэшIэгъон дэд — гурышIугъо къыозытырэ гугъуехь. ГущыIэм пае, пщы цIэрыIохэу Рэдэдрэ Мстиславрэ ялъэхъан цIыфым ынэгу къыкIэбгъэуцожьышъуныр сыдым ымыуас. Ахэм яобраз къэбгъэлъэгъоным имыза­къоу, а чIыпIэм къыщыхъугъэ къумалыгъэри тхылъеджэм лъыбгъэ­Iэсыжьын фае.

Мы аужырэ лъэхъаным стхыгъэ тарихъ тхылъым «Хэхэсхэр» шъхьэу фэсшIыгъ. Ар зэхьылIагъэр Урыс-Кавказ заом илъэхъан Тыркуем рафхи, ыуж­кIэ Балканхэм агъэкощыжьыгъэ­гъэхэ адыгэхэр ары. 1877 —1878-рэ илъэсхэм, аужырэ Урыс-Тырку заор заухым, тилъэпкъэгъухэр аргорэу КъокIыпIэ Благъэм агъакIох. Мы тарихъ романымкIэ Урыс-Кавказ заом фэгъэхьыгъэ тхылъитфыр сыухыгъэ.

Гугъэр зымыухырэм икъарыуи ыухырэп

— Тхылъэу, сурэтэу е орэдэу орэхъу цIыфым зитхыкIэ, ежь ащ творческэ гушIуагъо хигъуатэу аIо. Сэри къэсIон слъэкIыщт шIу плъэгъурэ Iоф­шIэным къыуитырэ тхъагъор зэрэнахь мымакIэр. КIэкIэу къэпIон хъумэ, уикIэсэ Iофым уезэщырэп. Арэу щытми, Исхьакъ, о Iоф ин дэд пшIэрэр, романышхоу птхыхэрэм атеб­гъэкIодэрэ творческэ къарыур сыдкIэ ибгъэкъужьыра?

— Сэ тыкъэзыгъэхъугъэ Тхьэшхом сыфэраз тхакIом изэчый къызэрэсхилъхьагъэм пае. Сызэрытхэрэм сыгу хе­гъахъо, сигущыIэкIэ силъэпкъ, сихэку, цIыфыгъэр зэрэсIэты­шъурэм сырэгушхо, ащкIэ сы­насыпышIу. Ау, шъыпкъэ, творческэ IофшIэныр гушIогъо закIэу зэхэлъэп, ар Iоф къин. Хьаткъо Ахьмэд зэриIогъагъэу, а такъикъым узыфэе гущыIэр къэбгъотыныр псынкIагъоп — ар мастэкIэ псынэ птIыным фэд.

ЦIыфхэр тхакIор цIэрыIомэ, ащ щытхъу къылэжьыгъэмэ ехъуа­псэх. Ау ахэм ащыщэу мэ­кIэ дэд ар зэрэшъхьэза­къор зышIэрэр. СыдигъокIи тхакIор изакъоу тхылъыпIэ къабзэм къыкIэрэнэ. Ащ анахьэу къыпэб­лэгъэ цIыфри ежь а зыфэныкъо гущыIэр къыугупшысынымкIэ, ынэгу кIэт образыр къызэIуихы­нымкIэ, къыгъэлъэгъонымкIэ, ыкIэм нигъэсынымкIэ, сюжет гъэшIэгъон ытхынымкIэ IэпыIэгъу къыфэхъун ылъэкIыщтэп. Агъэ­гушхошъущт, упчIэжьэгъу фэхъу­щтых, ау итхылъыпIэ нэкIубгъо из афэшIышъущтэп.

Сэ нахьышIоу Iоф зысшIэрэр, ситворческэ къарыу нахь къызысшъхьапэрэр пчэдыжьыпэр, нэфылъэр къызызэкIичырэ уахътэр, ары. Жьэу къэтэджырэм Тхьэр къыфэупсэу зэраIорэр шъыпкъэ. Илъэс 75-рэ мэ­хъушъ литературэ губгъом сызитыр, зы сатыр нахь мыхъуми сымыт­хэу зы мафэ блэзгъэкIы­гъэп.

Пчэдыжь къэс стхыщтым сыдэгузажъозэ, сызыщытхэрэ тIысыпIэм сыпэтIысхьэ. Дунаир къызщыущырэ, мурад анахь дэгъухэр зашIырэ, гупшысэмрэ къарыумрэ зыщызэIухыгъэ уахът пчэдыжьыпэр. Ащ дэжьым къарыу гори бгъэкIодэу къыпщыхъурэп, тыгъуасэ къыпфэмыгъотыгъэ гущыIэр непэ ежь-ежьырэу тхылъыпIэм къытехьэ…

— Адыгэ Iофыгъомэ ямызакъоу, лъэпкъ зэмылIэужы­гъохэм азыфагу дэлъ зэ­фы­­щы­тыкIэхэр нахьышIу шIы­гъэн­хэми уиIахьышIу хэолъхьэ. АщкIэ хэгъэгу пащэхэм узэраIукIэрэми тыщы­гъуаз. Ахэм лъэпкъ, хэку Iофыгъо­хэм афэгъэхьыгъэ упчIэхэмкIэ ехьакI-къехьакI уимыIэу зафэбгъазэуи къыхэкIы. Урысыем и Общественнэ палатэ умышъхьахыжьэу илъэс пчъагъэ хъугъэу Iоф щыошIэ. АщкIэ къасIомэ сшIоигъор тхакIор политикэу, общественнэ IофышIэшхоу зэрэщытын ылъэкIыщтыр о уищысэкIэ къызэрэбгъэлъэгъуагъэр ары. А пстэур уитворческэ IофшIэн зэрар фэмыхъоу сыдэущтэу пфызэдэхьыра? Ащ нэмыкIэу сшIэмэ сшIоигъу непэрэ общественнэ—политическэ щы­IакIэм узэреплъырэр.

ТхакIор общественнэ щыIа­кIэм пэIапчъэу щыIэшъущтэп. ЦIыфыр зыгъэгумэкIырэм, дунаим къыщыхъурэ-щышIэхэрэм дэгу, нэшъу зясшIылIэрэп. Сэ бэшIагъэ хэгъэгум иобщественнэ-политическэ щыIакIэ сызыхэтыр — Адыгэ хэкумрэ Краснодар краимрэ янароднэ депутатхэм я Советхэм, СССР-м и Апшъэрэ Совети сырядепутатыгъ. Ар тхакIом зэрар къыфэхъуна? Зы лъэныкъомкIэ, «хьау» пIоми хъущт, адрэмкIэ, общественнэ IофшIэным охътабэ зэрэпIихырэми изэрар къэкIо, арэу сэIоми, ишIуагъэр нахьыбэу сэлъытэ. Сыда пIомэ дунаим щекIокIырэмрэ гъашIэр зэрэзэхэлъымрэ куоу уахегъэ­гъуазэ. Ахэр умышIэхэмэ, сы­дыр уитхакIу?

НэмыкI лъэныкъокIэ уеплъы­мэ, «Тарихъ тхылъхэр зытхырэм непэрэ дунаир сыдэущтэу ышIэ­на?» къысэпIонкIи мэхъу. Ау непэрэ дунаир блэкIыгъэм иIа­хьэу зэрэщытыр къыздэплъы­тэкIэ, хъишъэр пшIэн зэрэфаем фэдэ къабзэу джырэ щыIа­кIэми ущыгъозэн фае.

СиеплъыкIэхэм, сигупшысэхэм ягугъу пшIын хъумэ, зэ­кIэ­мэ апэу зыцIэ къесIощтыр сэ сихэку, Адыгеир, ары. Сихэкуи сихэгъэгуи сафэшъыпкъ, ахэр спсэ щыщых. Экономикэм, культурэм, шIэныгъэм, егъэ­джэным, спортым алъэныкъокIэ гъэхъагъэхэр тилъэпкъэгъухэм ашIыгъэхэу зызэхэсхыкIэ, сэгушхо, сшъхьэ лъагэу сагъэIэты. Тикъэралыгъо игъэхъагъэхэри икъиныгъохэри гукIэ зэхэсэшIэх, сфызэшIокIырэмкIэ хэгъэгум изегъэужьыжьын сыхэлажьэ.

УФ-м и Общественнэ палатэ лъэпкъ Iофыгъохэр къы­щыс­Iэтынхэр сипшъэрылъэу сэлъы­тэ. Сыда пIомэ Урысыем ищынэ­гъончъагъэ ащ щыпсэурэ цIыф лъэпкъ макIэхэм язэкъотныгъэ епхыгъэу къысщэхъу. Дунаир зэрэзэмылIэужыгъом фэдэу, тэри инэу тызэтекIы. Лъэпкъ шъошэ зэмыхьыщырхэр тщы­гъых, зэфэмыдэу тыкъэшъо, бзэ зэфэшъхьафкIэ тэгущыIэ — а тызэрэзэтекIыхэрэр ары ткIочIэ шъхьаIэри. Непэ Урысыем сыда апэ щигъэшъыгъэн фаер? Джыри зэ къыкIэсэIотыкIыжьы: цIыф­хэм язэкъошныгъ.

— Илъэсыбэ хъугъэу Адыге­им итхакIохэм я Союз уритхьа­мат, республикэм журна­ли­плIэу къыщыдэкIыхэрэм язэхэт редакцие урипащ. Уиуахътэ а пстэуми зэратебгощэшъурэр, уикъарыу ащ фэдиз Iофыр къызэрихьырэр умыгъэшIэгъон плъэкIырэп. Сыдигъуа зызыбгъэпсэфырэр, Исхьакъ?

— Шъыпкъэ, IофшIэныбэ зесэхьэ. ТхакIохэм я Союзи скIуа­чIэ хэсэлъхьэ, адыгабзэкIэ къыдэкIырэ журналхэу «Зэкъош­ныгъэм», «Жъогъобыным», уры­сыбзэкIэ къыхэтыутырэ журналхэу «Литературная Адыгея», «Родничок Адыгеи» зыфиIохэ­рэм яредактор шъхьаIэу сыщыт.

КъыосIон: сызыщытхэрэ уахътэр сигъэпсэфыгъо уахът. Птхы­гъэр угу зырихьыжьыкIэ, уахъти къарыуи тебгъэкIодагъэу, уигъэ­пшъыгъэу къыпщыхъурэп. Угу зыщыкъабзэм, зыщыдахэм бэ пфызэшIокIырэр. СигъашIэ кIэрэ­кIэ закIэу рекIокIыгъэп, сыгу зыщыхэхъуагъи, слъэ зыщы­кIа­уты­гъи къыхэкIыгъ. Ау сыд хъугъэми, зэсIожьыщтыгъ: «Нычхьапэ тыгъэр къохьажьыгъэми, пчэдыжь тыгъэр джыри къы­къокIыжьыщт!» ЕгъашIи сышъу­гъуагъэп, пстэумэ афэмыдэу ары сшIошIы цIыфым ылъэ кIэ­зыутырэр, насыпынчъэ зышIы­рэр. Къарыунчъэ сызыщыхъуи, гукъыдэчъ зыщысимыIи къы­хэ­кIы. Ащ фэдэ зыхъурэм, сызэушъыижьышъ, сэр-сэрэу сыгу къэсэIэтыжьы. Бэрэ къысаIо: «Уныбжь емылъытыгъэу учан». ГъашIэм ущыгушIукIэу упсэун фае, шIу угу имылъмэ, уешхы­жьы. Чэщым узыгъолъыжьы­кIэ, мэфэшIу зэрипхыгъэмкIэ уз­щыгушIукIыжьэу, пчэдыжь мурадхэр ипхъухьагъэхэу, Тхьэм уфэразэу учъыежьын фае.

Насыпыр блэжьыгъэм къыдэкIо

— «Сыгу зыщыхагъэхъуа­гъи, слъэ зыщыкIаутыгъи къы­­хэ­кIыгъ» пIуагъэ. Ау етIани пшIагъэм осэшхо къыратэу, цIыфыбэмэ шIу уалъэ­гъоу, уизэшIокIырэ уиакъылрэ уарыпсэушъоу тынчэу ущыIэу къысщэхъу. Сыхэукъуа?

— Гукъао симыIэу, лъэбгъу къысэзыдзын сыфэмызыгъэу, сыгу хэзгъэкIын сапэ къимыфагъэу джынэс къэзгъэшIагъэу къыпшIошIымэ, ухэукъо. Сытхьаусыхэныр сикIасэп. Сшъхьэ сыщыгугъыжьызэ, щыIэныгъэм къыспигъохыгъэ къиныгъохэм сызэрапэлъэшын къарыу зыхэзгъотэжьызэ, сигъашIэ къэсэхьы. Тыгъэпс зэкIагъэп сищы­Iэныгъэ, сэр-сэрэу сылъэпаоуи, нэмыкIхэм сагъэлъэпаоуи хъу­гъэ. Къыздэхъугъэри бэ, къыздэмыхъугъэри макIэп. ЗишIуагъэ къысэкIыгъэхэм яшIушIагъэ сщы­гъупшэрэп, зиягъэ къысэкIы­гъэ­хэми гухьэ-гужъ афысиIэп. Ащ фэдэ зыхъурэм, сянэ къы­сиIощтыгъ: «Лъэбгъу къыуа­дзэу хъугъэмэ, лIы ухъугъэшъ ары, сикIал, зыми угу емыгъабгъ».

Творчествэм игугъу пшIын хъумэ, силъагъо сэр-сэрэу пхырысщыгъ, ащ сырэгушхо. Арэу щытми, зи къыздэIэпыIагъэп сфэIошъущтэп. Сыда пIомэ кIэгъэкъонышхо къысфэхъу­гъэх тхэныр зисэнэхьат сиурыс ныбджэгъухэр: сиапэрэ тхылъхэр Москва къыщысфыдэзыгъэкIы­гъэхэ К. Чуковскэр, М. Светловыр, Д. Захарченкэр, М. Львовыр, Литинститутым сы­чIэс­зэ, гу къыслъити, СССР-м итхакIохэм я Союз сыхэзгъэхьэгъэ Сергей Михалковыр, Наталья Кончаловскаяр, сихэкогъухэу КIэрэщэ Тембот, КIы­шъэкъо Алим, Еутых Аскэр, Охътэ Абдулахь, Кайсын Кулиевыр, нэмыкIхэри. Непи си­тхылъхэр зимылъкукIэ къысфы­дэзыгъэкIырэ синыбджэгъухэм лъэшэу сафэраз. Ау хэт къыб­дэIэпыIагъэкIи, ишIуагъэ къэ­кIощтэп тхакIом зэчый хэмылъмэ, Iоф зыдэмышIэжьымэ, ар зэкIэмэ анахь шъхьаI.

Тхэныр Iоф псынкIагъоп, анахьэу ар зыфэгъэхьыгъэр прозэр ары. Усэр непэ «къэмыкIо­мэ», пчэдыжь нэс зэбгъэтIы­лъэкIмэ хъущт. Романыр ащ фэдэп, мафэ къэс умыпшъыжьэу Iоф дэпшIэн фае.

— ГъашIэм гъогуонэ псын­кIагъо зэримыIэр гурыIогъуа­еп, ау унасыпышIомэ, бэмэ уапэлъэшышъунэу къысщэхъу. КъэпкIугъэ гъогушхом урыраза, непэ унасыпышIоу зы­олъытэжьа?

— Хэти насыпыр зэфэшъхьафэу къыгурэIо. Азыныкъохэм насыпыр шIулъэгъуныгъэм халъагъо, ау шIулъэгъуныгъэр пшъхьащыкIырэ гузэхашI. Уна­гъор ара, сабыйхэр ара? ОцIы­кIуфэхэ сабыйхэм угу хагъэкIы­рэп, угу къаIэты, уащэгушIукIы. Ау ины зыхъухэкIэ, ткIэрычыгъэ мэхъух. IофшIэныр ара? Джарын фае, шIу плъэгъурэ сэнэхьатым, анахьэу творческэм, гупсэфыгъо къыуеты. Нахь куоу ухахьэмэ, насыпыр щыIэныгъэр ары, лъэ пытэ­кIэ узыхэуцо­гъэ, зэшIокI зы­щыуиIэ гъашIэр ары. Унэ пшIы­-гъэ­мэ, чъыг бгъэ­-тIысыгъэмэ, са­бый къыпкIэхъу­хьагъэмэ, уигъашIэ лъэпсэнчъэ мыхъу­гъэу аIо. Ар фи­-лософиеу зэрэщытыр къызгу­рыIуагъэу сегупшысэ: тхылъ дэгъу птхыныр, цIыфмэ агу нэсын орэд зэхэплъхьаныр, сурэт дахэ пшIы­ныр ащ нахь дэя? Сэ бын хъарзынэ сиI, къорэлъф-пхъо­рэлъф­хэм сагъэгушIо. БэшIагъэ ахэм ныбжь яIэ зыхъугъэр. Ахэр чъыг лъэпсэ пытэм фэдэх. Лъэпсэнчъэ хъугъэп сигъа­шIэ. Ала­хьыр зэчыйкIэ къысфэупсагъ, узынчъагъэ къыситы­гъэти, сфы­­зэ­шIокIырэр сшIагъэ. Ары­щтын сэркIэ насыпыр.

— МэкIэдэд насыпышIо хъуным пае цIыфым ищыкIагъэр. Мары сэ непэ уитхылъ пчъа­гъэ зэхэугъоягъэу къысэптыхи, насыпышIо сыпшIыгъ. Уныбжь илъэс 85-рэ зыщыхъурэм ипэ­гъокIэу мы тхылъ зэхэугъоягъэхэр дунаим къызэрэтехьагъэхэм узэрагъэгушIуагъэм щэч хэлъэп. Сыда мыхэм къадэхьагъэхэр?

— КъыдэкIыгъэ тхылъ зэхэугъоягъэмэ сиусэхэр, поэмэхэр, романхэр, публицистикэр къадэхьагъ. Ахэр бэ мэхъух, илъэс 70-м къыкIоцI стхыгъэхэр ары. Ситарихъ тхылъхэм зы лIэшIэгъоп къызэлъаубытырэр, ахэм я Х-рэ лIэшIэгъум къыщегъэжьагъэу адыгэмэ ядунай къащызгъэлъэгъуагъ. Тхылъеджэхэм апашъхьэ ислъхьагъэх. Сэ сызэреплъырэмкIэ, Урысыем ис лъэпкъхэм ащыщэу цыхьэ нахь зыфэшIыпхъэхэм ахэт адыгэхэр. Урысые къэралыгъом изэхэщэн, игъэпсын хэлэжьагъэх тилъэпкъэгъухэр.

— «ЧIыгу-огу зэнэсым сыда щыIэр?» зыфиIорэ уигукъэ­кIыжь тхылъыр зэрэуухы­гъэр пшъхьэ щычэрэгъугъэ гупшысэр ары. Непэ узынэсыгъэ лъэ­гапIэм укъеплъыхэу шъхьа­ныгъупчъэмкIэ дунаим ухаплъэзэ, джыри кIэ горэм улъы­хъоу, зыгорэхэр пшъхьэ щы­чэ­­рэгъухэу, ахэр тапашъхьэ къиплъхьанэу зэбгъэзафэхэу а тхылъым икIэух къысшIуи­гъэ­шIыгъ. СыдкIэ джыри тыб­гъэ­гушIощта, сыд уздэлажьэрэр?

— Зигугъу къэпшIыгъэ тхы­лъым ыуж блэкIыгъэ зэманыр къызэлъиубытэу романитIу — «Рафыгъэхэр», «Хэхэсхэр» къы­дэкIыгъэх. Щэч хэмылъэу къыо­сIон: ащ щысыухырэп сиIофи, сиIофшIэни, сикъарыуи. Зыуж сихьащтымкIэ е езгъэжьэгъэ тхылъыр зыфэдэмкIэ апэ силъа­дэу цIыфхэм садэгощэныр къез­гъэкIурэп, ау о къыосэIо — хьатх­хэм (хетхэм) афэгъэхьы­гъэ тарихъ тхылъ джыдэдэм Iоф зыдасшIэрэр. Сеплъын блэ­кIыгъэ чыжьэм щыпсэущтыгъэ­хэм, адыгэхэр тыкъызытекIыгъэу алъы­тэхэрэм афэгъэхьыгъэ та­рихъ тхылъыр (версиер) сфэ­укIо­чIышъущтмэ…

— ШъхьэкIэфэшхо къыпфэ­сэшIы, Исхьакъ. Лъэпкъыми хэкуми апашъхьэ пшъэрылъэу щызыфэпшIыжьыгъэр бэшIа­гъэу бгъэцэкIагъэ, ау джыри уизэчыйрэ уикъарыурэ лъэпкъым изиужьыжьын фэ­огъэIорышIэхэшъ, Тхьэм тапэ­кIи пфызэшIокIырэм къыщы­мыкIэу бэрэ утиIэнэу селъэIу. Пшъхьац хэтхъукIэу ригъэжьэ­гъэ къодый. Арышъ, илъэс 15-кIэ джыри зы зэдэгущыIэ­гъу зэдэтшIынэу тызэгъэзэгъ.

— Слъэ сытетэу илъэсишъэм сынэсмэ…

МэщбэшIэ Исхьакъ Iущ­хып­цIыкIыгъ.

ДэгущыIагъэр НЭКIЭПЫДЖЭ Замир.

Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист, Дунэе Адыгэ Хасэм ивице-президент.