ГукъэкIыжь фабэкIэ тишIэжь къыхэнагъ

ЦIыфыр дунаим тетыфэ шIоу ылэжьынэу зигъо ифагъэр ары щымыIэжь зыхъукIэ ищытхъу ря­зы­гъаIорэр, ащымыгъупшэжьэу зышIэщтыгъэхэм агухэм изыгъэлъырэр.

ГущыIэ дэхабэрэ дэгъубэрэ­кIэ игугъу рыпшIынэу къэзылэ­жьыгъэмэ ащыщ Джэндэрэ Мариет. Ар цIыф хьалэлэу, Iэпы­Iэгъу зищыкIагъэм иамалымкIэ ишIуагъэ ригъэкIэу щытыгъ. Ащ къыхэкIэу, ныбжьым емылъы­тыгъэу, ежь илэгъоуи, нахьы­жъэуи, нахьыкIэуи ныбджэ­гъубэ иIагъ. А зэпстэум яхъяри якъини адигощыным фэхьазырыгъ, игъуи ифэщтыгъ

Мариет цIыф нэутхэ, нэгуихыгъэ гушIубзыущтыгъ. А ыгу зэрэзэIухыгъэм фэдэу ика­бинетыпчъи зэкIэмэ афызэIу­хы­гъагъ. О ыдэжь учIэхьанэу игъо уимыфагъэми, къыплъы­кIо­ныешъ, ыдэжь уищэщтыгъ. Тщымыгъупшахэрэр, иунэ ури­гъэблэгъагъэм фэдэу, ащ фэдэ уахътэхэм IэшIу-IушIуми, пхъэ­шъхьэ-мышъхьэми зыгорэ къыппимыгъохэу къыхэкIы­щты­гъэп. ЕтIани а хъун-шхынхэр ежь IофшIапIэм къызыдихьы­гъэхэу щытыгъэп. «Мыр столым зыгорэм къысфытырилъхьагъэу сыкъычIэхьажьыгъ» ыIозэ, уихьакIэщтыгъ. Ащ къеушыхьаты ежь цIыфхэм зэрафыщытыгъэм ипэгъокIэу шIу къалъэгъоу, къыфэшIухэу зэрэщытыгъэр. «ШIу шIи псым хадз» зыфиIорэ гущыIэжъыр мыщ дэжьым гум къэкIыжьы. Мариет ишIушIэ цIыфхэм агъэ­кIодыщтыгъэп, зэрафэхьалэлы­гъэм фэдэу ежьыми къыфэхьалэлыгъэх.

Мариет гупцIэнагъэми, ухэт­кIи зыкъыпфигъэцIыкIунэу, хъу­рэм сыдми дыригъэштэнэу, Iор­дэгъазэу щытыгъэп, сыд фэдэ­рэ Iофи ежь еплъыкIэ шъхьаф фыриIагъ. ЗанкIэу шъыпкъэр къыIоныр зэришэныщтыгъэм къыхэкIэу, шIотэрэз Iофэу зыуж ихьэрэри пхыригъэкIын, гъунэм нигъэсын ылъэкIыщтыгъ. Арэущтэу шъыпкъагъэ хэлъэу, иIорэ ишIэрэ зэрэзэтемыкIы­щтыгъэмкIэ цIыфхэр ыгъэразэщтыгъэх, къызлъищэщтыгъэх.

Пытагъэм дыкIыгъоу Мариет сэмэркъэу дахэ зыдиIы­гъыгъ, губзыгъагъ. МэфэкI ма­фэхэм чэфыгъо сэмэркъэу дахэ зыхэлъ ипсэлъэ зэгъэфагъэ зэхахьэр къыгъэкIэра­кIэ­щтыгъ, фэбагъэ къыхилъхьэ­щтыгъ. Анахьэу зыгорэм имэ­фэкI мафэ хагъэунэфыкIы зы­хъурэм, зэкIэри дэгуIэу ежэ­щтыгъэх ишIуфаIо, ежь юби­ля­рымкIи ащ игущыIэхэр шIу­хьафтынышхуагъэх.

Мариет гукъэкIыжь лъапIэу къытфигъэнагъэхэм адыкIыгъоу лъэуж дахэ, лъэуж куу итхы­гъэхэмкIи къытфыщинагъ. Ахэм ащыщых лъэпкъ культурэм, лъэпкъ тарихъым язэгъэшIэнкIэ шIогъэ ин зиIэ монографиехэу «Песня в семейных обрядах адыгов», «Псалъэм псэ хэлъмэ», «Адыгэу къэнэжьы­гъэх» зыфиIохэрэр. Тхы­лъищми адыгэ лъэпкъым ишэн-ха­бзэхэр ащиушэтыныр ары Мариет пшъэрылъэу зыфигъэ­у­цужьыгъагъэр. ИIофшIагъэхэм лъапсэу шIэныгъэлэжьым афи­шIыгъэх экспедициеу ­Адыгеим щызэхащэгъагъэхэм къащиугъои­гъэ материалхэм ямызакъоу, Тыркуе къэралыгъоу адыгэхэр зыщыпсэухэрэм ыкIи Косовэ къикIыжьыгъэ адыгэхэу яхэкужъ къэкIожьыгъэхэм афэгъэ­хьыгъэ этнографическэ угъоигъэхэмрэ ащ яхьылIэгъэ ушэтын-зэфэхьысыжьэу ежь ышIы­гъэхэмрэ. Зы Iофыгъоми тхы­лъищми Мариет ащызэшIуихы­гъэр, ахэм уасэ яIэ зышIырэр адыгэу тихэку исхэм афэдэу Тыркуем щыIэхэри, Косовэ къи­кIыжьыгъэхэри адыгэу къызэрэнэжьыгъэхэр щысэ игъэкIо­тыгъэхэр иIэубытыпIэу къызэриушыхьатыгъэр ары.

Къыхэгъэщыгъэн фаер Мариет игупшысэ шъхьафитэу, шъхьэихыгъэу, илъэпкъ гузэ­хашIэ къыхэщэу къызэрэриIо­тыкIырэр ары. Гушъхьэ лэ­жьы­гъэу лъэпкъым ышIыгъэ пстэуми шэн-шэпхъэ гъэнэфагъэхэр алъапсэу ылъытэзэ, ахэм якъи­гъэлъэгъукIын авторым зыре­гъэушъомбгъу. Нысэщэ джэгум, сабый къэхъугъакIэм, хьэдэгъэ фэIо-фашIэхэм, Iэнэ шIы­кIэм, шхыныгъо зэфэшъхьафхэм, хьэкIэ Iанэм ихабзэхэм, унагъом унэгъо унашъоу щызе­кIохэрэм къяшIэкIыгъэ Iоф­тхьабзэхэу апэрэу шIэныгъэм къыщыIуагъэ хъугъабэмэ тхылъхэм тащыIокIэ.

Мариет цIыфхэм яIэпэIэ­сэ­ныгъи къыреIотыкIы гуапэ тщигъэхъоу. Лъэхъэнэ гъэнэфагъэм Iэмэ-псымэу, хьакъу-шы­­къоу, хьап-щыпэу, Iэпэщысэу ашIыщтыгъэхэр IупкIэу тхылъхэм ахэтэлъагъо. ЕтIани сыд фэдэрэ IэшIагъи зэрагъэфедэ­щтым тегъэпсыхьэгъэ къодыеу щымытэу, дахэхэу, гум ­ри­хьыщт-римыхьыщтымкIэ зэхэдзышхо ашIэу, гурышэ-гухэхъо зэхэшIэ­шхо яIэу зэрашIыщтыгъэм Ма­риет тылъегъаплъэ. Лъэпкъым ыпашъхьэ шIушIэгъабэ къыщызылэжьыгъэ, яIэшIагъэхэмкIэ лъэуж дахэ къэзыгъэнэгъэ нэ­бгырабэмэ ацIэхэм гуфэбэны­гъэшхо Мариет афытегъэшIы. Ащымыгъупшэу зыцIэ къыра­Iожь­хэу шIэныгъэлэжьым нэ­Iуасэ тызыфишIхэрэр пIоблэшI­хэр, дакIохэр, тыжьынашIэхэр, пхъашIэхэр, цокъашIэхэр, хьаку­шIэхэр, гъукIэхэр ары. КIэкIэу къэпIон хъумэ, адыгэхэм ядунай, ижъырэ лъэхъэнэ чыжьэ­хэм къащегъэжьагъэу ащ материальнэ байныгъэу яIагъэр ыкIи ягъэшIэ гъогу кIыхьэ щы­зэIуагъэкIэгъэ гушъхьэ лэжьы­гъэр къизыIотыкIырэ, адыгэ лъэпкъым инепэрэ мафэ итэ­зыгъэлъэгъукIырэ, инеущ тыфэзыгъэгупшысэрэ тхыгъэх мы тхылъхэр.

Джарэущтэу Iушыгъэр, гугъэ нэфыр, гугъэ лъагэр шэпхъэ пытэу зыдиIыгъэу творческэ Iоф­­шIэным илъэгапIэ екIурэ гъогум пытэу теуцуагъэу рыкIо­щтыгъэ Мариет. Аужырэ илъэс­хэм Сириемрэ Иорданиемрэ ащыпсэурэ адыгэхэм афэгъэхьыгъэ этнографическэ материал угъоигъэу иIэхэм язэгъэ­фэн ишъыпкъэу Iоф дишIэщтыгъ. Ары шъхьаем, цIыфэу дунаим къытехъорэм ащ зехыжьыщтыр ышIэрэп. Гъунэ зи­мыIэ гъашIэ хъурэп. Ау шIагъэр щыIэмэ, гъашIэр ащ кIыхьэ ешIы, лъегъэкIуатэ. Мариет шIоу ышIагъэм, дэхагъэу ыIуа­гъэхэм ягъусэу ыцIи къэнагъ. ИцIыфыгъэ зэхэзышIагъэхэм гукъэкIыжь фабэкIэ, шIукIэ агу къинагъ.

Шъхьэлэхъо Дарико.