ДАУР Айтэч: ЦIыфхэм яфитыныгъэхэр къэтыухъумэныр типшъэрылъ

Даур Айтэч Нурбый ыкъор 1974-рэ илъэсым Шэу­джэн районым ит къуаджэу Къэбыхьаблэ къыщы­хъугъ. 1996-рэ илъэсым Къэбэртэе-Бэлъкъар къэралыгъо университетым июридическэ факультет къыухыгъ. 1999 — 2004-рэ илъэсхэм Кощхьэблэ районым, къалэу Мыекъуапэ ыкIи Джэджэ районым япро­курорхэм яIэпыIэгъоу Iоф ышIагъ. 2005-рэ илъэсым Адыгэ Республикэм ипрокуратурэ ­иследственнэ отдел ипрокурорыгъ. 2007-рэ илъэсым Красногвардейскэ районым ипрокурор игуа­дзэу, 2008-рэ илъэсым Урысые Федерацием и След­ст­веннэ комитет иследственнэ ГъэIорышIа­пIэу Адыгэ Республикэм щыIэм и Тэхъутэмыкъое ­от­дел ипащэ игуадзэу щытыгъ. 2009 — 2016-рэ илъэс­хэм Урысые Федерацием и Следственнэ комитет иследственнэ ГъэIорышIапIэу Адыгэ Республикэм щыIэм ипащэ иIэпыIэгъугъ, джыдэдэм ­истаршэ IэпыIэгъу.

— Айтэч, Урысыем и Следственнэ комитет структурэ ныбжьыкI ыкIи цIыфхэм икъоу къа­гурыIорэп ащ Iоф зыдишIэрэ лъэныкъохэр. Следственнэ комитетым ипшъэрылъхэр сыд фэдэха, прокуратурэм ыкIи полицием икъулы­къу­хэм сыда ар зэрате­кIырэр?

— Шъыпкъэ, къэралыгъо къулыкъухэм яструктурэ егъэпша­гъэмэ, Урысыем и Следственнэ комитет ныбжьыкI. Ащ изэхэщэн лъапсэ имыIэу щытэп, 2007-рэ илъэсым ­прокуратурэм исистемэ зэхъокIыныгъэхэр зы­фашIхэм, Урысыем и Прокура­турэ епхыгъэу Следственнэ комитетыр агъэпсыгъ. Нэужым, 2010-рэ илъэсым УФ-м и Президент иунашъокIэ Прокурату­рэм къыIахыжьи, зыми емы­пхыгъэу следственнэ къулыкъур шъхьафит системэу агъэпсыгъ ыкIи 2011-рэ илъэсым щылэ мазэм и 15-м къыщегъэжьагъэу УФ-м и Президент епхыгъэу ащ Iоф ешIэ.

Комитетым пшъэрылъ шъхьа­Iэу иIэхэм ащыщ бзэджэшIагъэ­хэр псынкIэу, шъыпкъагъэ хэлъэу зэхэфыгъэнхэр, цIыфхэм яфитыныгъэ ыкIи яшъхьа­фитыныгъэ къэухъумэгъэнхэр, бзэджэшIагъэ зэрахьаным лъа­псэу фэхъугъэр гъэунэфыгъэныр ыкIи ахэр дэгъэзыжьыгъэн­хэм фэIорышIэгъэныр. Проку­ра­ту­рэм ипшъэрылъхэм ­ахахьэ ха­бзэр ыкIи зыкIыныгъэр гъэ­пы­тэгъэныр, цIыфхэм яфиты­ны­гъэхэр, яшъхьафитыныгъэ­хэр къэухъумэгъэнхэр, общест­вэм ишIоигъоныгъэхэр къыда­лъытэзэ, хабзэр къэгъэгъунэгъэ­ныр, джащ фэдэу хэбзэухъу­мэ­кIо къулыкъухэр ягъусэхэу бзэ­джэшIагъэхэм ябэныгъэныр ыкIи уголовнэ IофхэмкIэ къэра­лыгъо гъэмысэныгъэм хьыкумым дыригъэштэныр. Полицием ипшъэрылъхэм ащыщ ха­бзэм димыштэрэ зекIуакIэхэм цIыфхэр, обществэр ащы­ухъу­мэгъэнхэр, бзэджэшIагъэхэр къы­хэгъэщыгъэнхэр ыкIи зэхэфыгъэнхэр, админи­ст­ра­тивнэ хэбзэукъоныгъэхэр ате­лъхьэгъэнхэр, цIыфэу кIоды­гъэхэм якъэгъотыжьын, общест­веннэ чIыпIэхэм правопорядкэр ащыгъэпсыгъэныр, гъогуры­кIоныр щынэгъончъэным лъы­плъэгъэныр, лые зэрахыгъэхэм, шыхьатхэм ыкIи уголовнэ хьыкум зэхэфынхэм ахэтхэм къэралыгъо къэухъумэныгъэ яты­гъэ­ныр, нэмыкIхэри. Джахэр арых къулыкъухэр зэрэзэтекIы­хэрэр. Арэу щытми, пшъэры­лъэу зэдыряIэр зы, цIыфхэм яфи­тыныгъэхэр ыкIи яшIоигъо­ны­гъэхэр къэухъумэгъэнхэр ары.

 — Урысые Федерацием и Следственнэ комитет иследственнэ ГъэIоры­шIа­пIэу Адыгэ Республикэм щыIэм зэхифын фэе бзэджэшIагъэу зыфэгъэзагъэхэр сыд фэ­дэха?

— Комитетым зэхифыхэрэм ащыщых бзэджэшIэгъэ хьылъэ­хэм япхыгъэ уголовнэ Iоф­хэр. Ахэм ахэхьэх къэралыгъо ха­бзэмрэ къулыкъумрэ яшIои­гъо­ны­гъэхэм апэшIуекIо­гъэныр, цIыфыр зэраукIыгъэм ыкIи ыпкъы­нэ-лынэ шъобж хьы­лъэ­хэр зэрэтыращагъэхэм, бзы­лъфыгъэм зэребэныгъэхэм, экс­тремизмэм ыкIи терроризмэм, IэнатIэр къызфэзгъэфедэзэ хэ­бзэгъэуцугъэр зыукъогъэ пащэ­хэм, ахъщэ къолъхьэ тын-Iы­хыным япхыгъэ бзэджэшIагъэ­хэр. Джащ фэдэу депутатхэм, хьыкумышIхэм, очылхэм, хэ­бзэухъумэкIо къулыкъухэм Iэ­натIэ ащызыIыгъхэм, ­уголовнэ-гъэцэкIэкIо системэм икъулы­къухэмрэ учреждениехэмрэ, таможнэм, дзэм хэтхэм зэрахьэ­гъэ бзэджэшIагъэхэм язэхэфын комитетыр фэгъэзагъ. Анахьэу тынаIэ ­зытедгъэтырэр зыныбжь имыкъугъэхэм хэбзэ­гъэуцугъэр амыукъоныр ыкIи ахэм алъэныкъокIэ бзэджэшIа­гъэхэр зэрамыхьанхэр ары. Зыныбжь имыкъугъэхэм зэрахьэ­гъэ бзэджэшIэгъэ хьылъэхэр ыкIи хьылъэ дэдэхэр, ахэм алъэ­ныкъокIэ зэрахьэгъэ бзэ­джэшIагъэхэр следовательхэр арых зэхэзыфыхэрэр. Ар тэрэз, сыда пIомэ къэралы­гъом инеущырэ мафэ лъызгъэкIо­тэ­щтыр къыткIэхъухьэрэ лIэуж­хэр арых.

— 2015-рэ илъэсымкIэ зэфэхьысыжьхэр пшIы­хэмэ, ГъэIорышIапIэм сыд фэдэ гъэхъагъэхэр ышIыгъэхэу ягугъу къэпшIын плъэкIыщта? Обществэм мэхьанэшхо зэритыгъэ Iофыгъоу шъу­зыхэплъагъэхэм уакъытегущыIагъэмэ дэгъугъэ.

— ТиIофшIэнкIэ анахь мэхьанэшхо зэттырэ Iофыгъохэм ащыщ къолъхьэ тын-Iыхыным пэшIуекIогъэныр. МыщкIэ щысэу къэпхьын плъэкIыщт Адыгеим ыкIи Краснодар краим бзэджэ­шIэгъэ хьылъэ ыкIи хьылъэ дэ­дэ пчъагъэ ащызезыхьэгъэ купым ылъэныкъокIэ къызэIуа­хы­гъэ уголовнэ Iофым изэхэфын. Мы уахътэм ар хьыкумым IэкIэдгъэхьагъ. Зэрагъэ­унэ­фыгъэмкIэ, мы бзэджэшIэ сообществэм республикэм ыкIи краим яхэбзэухъумэкIо къулы­къухэм яIофышIэхэр хэты­гъэх. Хьылъэзещэ машинэхэр зы­щауплъэкIухэрэ шъолъыритIум апхырыкIырэ гъогу чIыпIэхэм къащагъэуцухэрэ водительхэм къуалъхьэ къаIахызэ, шапхъэ­хэр аукъуагъэхэми, атIуп­щы­жьыщтыгъэх. БзэджэшIэ купым хэбзэнчъэу сомэ миллион пчъа­гъэ къызэрэзыIэкIигъэхьагъэм дакIоу, къэралыгъом ишIоигъо­ны­гъэхэр ыкIи ифитыныгъэхэр укъуагъэхэ хъугъэ, гъогухэм язытет зэрарышхо рахыгъ.

Къолъхьэ тын-Iыхыным епхы­гъэ уголовнэ Iофхэр зэрифэ­шъуашэу зэхэфыгъэнхэм фэшI следовательхэмрэ оперативнэ лъыхъун IофшIэныр зэхэзыщэрэ къулыкъухэмрэ яIо зэхэ­лъэу, шIуагъэ къытэу зэдэлажьэх. Джащ фэдэу Урысыем ишъолъыр зэфэшъхьафхэм арыт эксперт учреждениехэм яамалхэри къызфагъэфедэх.

 — Айтэч, Адыгеим ­икриминогеннэ зытет сыд фэда?

 — Зыпкъ ит. 2015-рэ илъэ­сым изэфэхьысыжьхэм къызэ­рагъэлъэгъуагъэмкIэ, бзэджэшIа­гъэу агъэунэфыгъэхэм япчъа­гъэ процент 22,6-кIэ нахьыбэ хъугъэ. Тыгъон бзэджэшIагъэхэм япчъагъэ зэрэхэхъуагъэр зэппхын плъэкIыщтыр тиуахътэ къэралыгъор зыхэт экономическэ къиныгъохэр ары. Мыщ дэжьым анахь шъхьаIэу къыхэбгъэщын фаер цIыфхэм хэ­бзэухъумэкIо къулыкъухэм цы­хьэ нахь афашIы зэрэхъу­гъэр ары.

— Бюджет ахъщэр зэратыгъугъэм епхыгъэ бзэ­джэшIагъэхэр жъугъэунэфыгъэха?

— Ары, гъэсэныгъэм ыкIи псауныгъэр къэухъумэгъэным яучреждениехэм Iоф ащызы­шIэхэрэм ащыщхэм алъэны­къо­кIэ къызэIуахыгъэ Iофхэр зэ­хэтфыгъэх, хьыкумым IэкIэд­гъэ­хьагъэх.

— Къолъхьэ тын-Iыхы­ным ылъэныкъокIэ къы­зэIуахыгъэ уголовнэ Iофыр зэфэшIыжьы­гъэ­ным пае сыд фэдэ телъ­хьапIэха щыIэнхэ фаер?

— Амнистиер къызэрэдэкIы­гъэм, уголовнэ Iофым изэхэфын пылъ пIалъэр зэрэблэкIы­гъэм, бзэджэшIагъэ зезыхьагъэу зэгуцафэхэрэм идунай зэрихъожьыгъэм, лъэныкъохэр зэ­рэзэшIужьыгъэхэм, нэмыкIхэми а унашъор япхыгъ.

 — Шъэфэу щымытмэ, зэхафыгъэ уголовнэ Iоф тхьапша къышъуIэкIэ­хьагъэр?

— 2015-рэ илъэсым бзэджэ­шIэ­гъэ 627-мэ алъэныкъокIэ Гъэ­IорышIапIэм иследовательхэм уголовнэ Iофхэр къызэIуа­хыгъэх. Ыпэрэ илъэсым егъэ­пшагъэмэ ар процент 32,8-кIэ нахьыб. Ахэм ащыщэу къо­лъхьэ тын нэшанэ зиIэ бзэ­джэ­шIагъэхэр 228-рэ мэхъух. 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, ар процент 28-кIэ нахьыб.

 — Мыщ фэдэ бзэджэ­шIа­гъэхэм япчъагъэ зэрэхахъорэм сыда лъа­псэу иIэр, обществэм сыда непэ къехъулIэрэр?

 — Тэ тизакъоп, нэмыкI къэралыгъохэри экономикэ кризисым еолIагъэх, ау ыпшъэкIэ къызэрэсIуагъэу, ар телъхьэпIэ шъхьаIэп. ЦIыфхэм хэбзэухъу­ма­кIохэм нахь цыхьэ афашIы зэрэхъугъэм къыхэкIыкIэ нахьыбэрэ закъыфагъазэ хъугъэ, ащ дакIоу бзэджэшIагъэу агъэ­унэфыхэрэми хэхъуагъ.

— Айтэч, Адыгеим щы­псэурэ цIыфхэм сыд фэ­дэ гумэкIыгъохэр яIэхэу къышъоуалIэхэра?

 — ЦIыфхэм, къэралыгъом яфитыныгъэхэр къэухъумэгъэнхэр типшъэрылъ шъхьаI. Бзэ­джэ­шIагъэхэм япхыгъэ къэбар закъохэр арэп цIыфхэм зыкъы­зэрэтфагъазэрэр. ГущыIэм пае, тифитыныгъэхэм ахахьэрэп чIы­пIэ зыгъэIорышIэжьын къулы­къухэм яIофшIэн зэрагъэцакIэ­рэм епхыгъэ Iофыгъохэр. Ау, мы лъэныкъом ымыгъэразэхэу, нэбгырабэмэ зыкъытфагъазэ. Джащ фэдэу псэупIэ-коммунальнэ хъызмэтым гумэкIыгъуа­бэ къыпэкIы. Прокуратурэм, хэ­гъэгу кIоцI IофхэмкIэ къулы­къухэм, хьыкумхэм унашъоу ашIы­гъэхэм ымыгъэразэхэу цIыфыбэ къытэуалIэ. 2015-рэ илъэсым мыщ фэдэ тхылъи 135-рэ зэхэтфыгъ. Сэкъатныгъэ зиIэхэм, ветеранхэм зы­къызытфагъазэкIэ, ахэм сыд фэ­дэрэ лъэныкъокIи IэпыIэгъу тафэхъу.

— ГъэIорышIапIэм хэта закъыфэзгъэзэн зылъэ­кIыщтыр?

— БзэджэшIагъэу зэрахьа­гъэхэр къыхэгъэщыгъэнхэмкIэ мэхьанэшхо зиIэр цIыфхэм къа­тырэ къэбархэр ары. Бзэджэ­шIагъэр зыщызэрахьэгъэ чIы­пIэм ыкIи уахътэм емылъыты­гъэу къэбарыр следственнэ гъэ­IорышIапIэм иподразделение пстэуми акIагъэхьан алъэкIыщт. Джащ фэдэу зыныбжь имыкъу­гъэм ылъэныкъокIэ бзэджэ­шIа­гъэ зэрахьагъэу шъущыгъуазэ­мэ, номер кIэкIэу «123-м» шъу­къытеон е Интернетым иамалхэр къызфэжъугъэфедэхэзэ, къэбарыр къытлъыжъугъэIэ-
сын шъулъэкIыщт.

— Следственнэ гъэIоры­шIапIэм къулыкъу щызыхьы зышIоигъохэм сыд фэдэ шапхъэхэр агъэ­цэкIэнхэ фая?

— АпэрэмкIэ, УФ-м урицIы­фын фае. Джащ фэдэу къэралыгъо программэмкIэ юрист сэнэхьатым уфеджагъэу щытын, уипсауныгъэ изытет дэгъун фае. ЫпэкIэ хьапсым удэсы­гъэмэ, нэмыкI къэралыгъом урицIыфэу щытмэ къулыкъум уаштэщтэп.

 — Айтэч, юрист сэнэ­хьатыр къыхэпхыным сыда лъапсэ фэхъугъэр?

— Сянэ ихьатыркIэ юрист сэнэхьатыр къызIэкIэзгъэхьагъ. Зы мафи сырыкIэгъожьэу къы­хэкIыгъэп, ащкIэ сянэ лъэшэу сыфэраз.

— IофшIэным нэмыкIэу сыда нахь удэзы­хьыхырэр?

— Тхылъ седжэныр сикIас.

— Дунэе еплъыкIэу уиIэм тыщыгъэгъуазэба…

— О къыпфыщытхэ зэрэ­пшIои­гъом фэдэу, ори цIыфхэм афыщыт.

КIарэ Фатим.

Сурэтым итыр: Даур ­Айтэч.