Мы дунэе нэфым сабый цIыкIур къызытехъорэ апэрэ такъикъым къыщыкIэдзагъэу, гъашIэ еIэфэкIэ цIыфыр ащ кIэгуIэу, фэбанэу щыI. «СфэлъэкIыщтэп» гущыIэр къемыбэкIэу, сыдрэ Iофыгъуи хэкIыгъо-икIыгъо амал пэбгъохыныр — джары зэкIэ зыфэкIожьырэр.
Ауми, цIыфхэр зэфэдэхэп: зыхэр чаных, гушхох; адрэхэр нахь зэтеубытэгъэ гукIодыпхэх; машIом фэдэу, цIыфи, нэмыкIи иплъыр-жъэрыгъэкIэ зылыпкIыхэу, ухэтми къыомыблэщтхэу, ашъхьэ паемэ, хэти ышъхьашыгу рыкIоныр зинэрыгъхэри макIэп, ау ахэм уяхъопсэнэу щытэп.
Адэ сыдэущтэу цIыфыр зыфырикъужьэу, щыIэныгъэ псыор лъэшымэ азэпырыкIышъоу ебгъэсэщта е ппIущта? Мы упчIэр егъэшIэрэ гумэкIэу ны-тыхэм, унагъом ыкIи нэмыкI гъэсэпIэ IофшIапIэхэм апашъхьэ къиуцорэмэ ащыщ. Ямини III-рэ лIэшIэгъукIэу тызщыпсэурэми мы Iофыгъор анахь мэхьанэ зиIэу къэнэжьы.
УблапIэ зимыIэ Iофи, хабзи, нэмыкIи щыIэп. Джары адыгэхэм «чыр цIынэзэ къауфэ…» зыкIаIуагъэр. Ухэтми, сабыигъом щызэIубгъакIэу, щыбгъотырэр ары куцI ыкIи пкъы пфэхъухэрэр. КIэлэцIыкIумкIэ анахь уасэ зиIэр шъэрэ епIоным нахьи зэ ылъэгъуныр е зэхихыныр ары.
Адыгэ пIуныгъэмкIэ анахь мэхьанэ зиIэр гущыIэр ары. Дысыгъэ-пхъэшагъэу щымытэу, гущыIэ дахэкIэ, фабэкIэ, шъабэкIэ сабыир апIущтыгъ, алэжьыщтыгъ. «КIалэм ылъэгъурэр ищыс» зэраIорэми бэ узэригъэгупшысэрэр: унагъом е кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм, ублэпIэ еджапIэм кIэлэцIыкIум ащилъэгъоу, ащызэхихырэ пстэур хэти гу лъимытахэу ащ зэрэхахьэрэр ары. Джары нахьыжъхэм яIэдэб, ягукIэгъу, янэхъой сабыим щысэ зыкIыфэхъухэрэр. Ауми, тапэкIэ адыгэхэр кIалэм (сабыим) ыпашъхьэ щаIощтыми, щашIэщтыми лъэшэу фэсакъыщтыгъэх, ажэ пытэу ухъумэгъагъэ, «чэтыу щысэу пшысэ умыIуатэ» ары зыкIаIорэр. Непэ илыегъэ шъхьафит щыIакIэм бэ мыхъунэу къызыдихьыгъэр: кIэхэм укIытэр къямэкIэкIы, аIощти, ашIэщти нахьыжъ щысми къагъанэрэп; хэти иплъышъо-гъэпсыкIэкIэ иунэгъо-унашъо зыфэдэр къэпшIэщт. ГухэкIми, зэрэлъытэныгъэ-зэфэгумэкIыныгъэ зэрымылъ унагъохэм япчъагъэ нахьыбэ мэхъу. Непэ ныжъ-тыжъхэр Iум-пэм зыщашIыхэрэр макIэп. Ау жъым игущыIэ укIэдэIукIышъоу, жъым уфэсакъэу уесэмэ, джары гъэсэгъагъэр; адыкIэ къанэрэр игъорыгъоу щыIэныгъэм къыригъэкъужьыщт.
СыкъекIолIэжьын цIыф гъашIэм. Сабыир чIым къызэрэтехъоу щыIэн амалым фэусэу регъажьэ, гуIэзэ ны быдзыщэм лъэхъу, лъэбанэ; зигъэшъокIымэ, мэгупсэфы, хэхъо, мэчъые. Къэущыжьымэ, нэгушIу икIыхьэ-кIухьэ екъушъ. Ау щэр фимыкъумэ е нэмыкIымэ, гъыныр къыхедзэ, игъорыгъоу цIыкIужъыер цIыфы мэхъу — мэпшы, макIо, къэгущыIэ. Хэти нахь дэгъоу фагъэхъуи, фамыгъэхъуи зэхифэу регъажьэ.
«Угъымэ хъущтэп, сипшъашъ, Iае ухъущт» е «угъымэ, сикIэлэхъужъ, лIы ухъущтэп» араIо, гъыныр зэрэшэныжъ анахь Iаер гурагъаIо. Джэгун шъуашэм итэу дунаир рагъашIэ, фыраIотыкIы.
Псэ зыпыт лъэпкъхэр — цIыфыр апэрэу, бзыуи, псэушъхьи, хьакIэ-къуакIи, къэкIы-
рэ лъэпкъхэри — чъыги, къэгъагъи, уци ядэхэгъэ-дэгъугъэ, ахэм зэкIэми уафэсакъын, уишIуагъэ ябгъэкIын зэрэфаер щысэ цIыкIухэмкIэ гурагъаIо. Дыс IэбакIэр, гущыIэ Iаехэр ыпашъхьэ къыщаIохэрэп. Ау ахэтых унагъохэми хабзи бзыпхъи зэрымылъхэу, екъуртэ-сэкъуртэ езэрэгъафэхэрэри. Ахэм афэдэхэм гур афэузы, арыс сабыйхэми уямыхъуапс.
Мыщ дэжьым дэсIонтIэхынышъ, сисабыигъо изы мэфэ гомыIу сыкъыщыуцущт. Адыгэ унэгъо тынч зэгурыIо сыкъихъухьагъ. Быным санахьыкIэти, самыгъэшIуагъэкIэ къэнагъэп. Нэнэжъми, ны-тыхэми, сшыпхъу нахьыжъхэми апсэ къысIулъэу сыкъэтэджыгъ. Ау о къыомылъытыгъэ къиныгъо Iаджыми мы щыIэныгъэшхом уащырехьылIэ.
Я II-рэ классым сихьэгъэ къодыягъ, илъэсий сыныбжьыгъ. Бжыхьэ кIэсагъ, ау мафэр шIункI зэтеусэягъэу, чъыIэшхуагъ. СянэкIэ нысэщэ джэгум тызэтешIэжьэу тыкIощтыгъ; сятэшыпхъу нахьыжъыр, сян, сэры, сшыпхъу нахьыжъитIу тызэгъусагъэх. Тиунапчъэ дэжь сятэ машинэ къыIуигъахьи, гъунэгъу чылэм таригъэщагъ. А лъэхъаным Хьатыгъужъыкъуае дэчъырэ Фарзэ лъэмыдж телъыгъэп. Арыти, бжыхьэ ощхымэ къызхагъэхъогъэ, агъэушIоркъыгъэ псыр куу хьазырыгъ, машинэр икIынэу щытыгъэп. Тянэшхэу тыздакIохэрэр адрэ нэпкъыбгъум пэмычыжьэу щыпсэущтыгъэхэти, афаIопщыгъ тыкъызэрэсыгъэр. Сянэш лIышхоу Тао псынкIэу шыкузэкIэт къыгъэкIуагъ псыхъом тырищынэу. Ау непэ къызнэсыгъэ-ми а кIэлэ шIуцIэ IэтэхъуитIоу исыгъэхэр сщыгъупшэхэрэп. Фарзэ нэмыкI икIыпIи иIагъ, нахь чэнджэу, лъэгущиз хъурэ пкъэушхо горэ щызэпырыдзыгъэу, ащкIэ лъэсхэр икIыхэу, сшыпхъуитIу ащкIэ кIуагъэх. Тэ, мэлыр, хьалыжъо пхъуантэр (сянэ япхъуба, тефэрэр зэкIэ ышIагъ), дэнэ джэнапхъэр, шъхьэтехъо дахэр, цIыкIу-шъокIухэр зытелъыр зыдэлъ Iалъмэкъыр тапашъхьэу, сян, сятэшыпхъур, сэры кум титIысхьанэу тежэ. ТитIысхьагъ. Ау мо кIэлэжъ цIыкIуитIур, ежь-хэм зэрашIоигъоу, анахь нэпкъ зандэу Фарзэ иIэмкIэ чъэхи, кум джы тэри зэпэIусэу тис, шитIумэ зэрафэлъэкIэу къамыщыр арафэлэкIыгъ. Шы щтагъэхэр кIырыухи, зэпэзэладжэу куи, ши, исыгъи бжыхьэ-кIымэфэпс ныкъощтым тыхитэкъуагъ. ТинасыпкIэ а ку уIубыгъэ куоу тызэрысыгъэр, шыхэр зыкIэлъэтым шъхьэфачъэу тшъхьэ къыриуIубагъэп, игъонэмысыр къытфэкIощтыгъ. Шыхэр мэщыщых кIэзэзхэу, сятэшыпхъум игъи икууи зэхэт, сянэ щэIэгъэшхо зиIэгъэ цIыфыгъ, хэт ари псыкуум.
Сэ сысабыиба?! Хъугъэм нахь сшIоIофэу Iалъмэкъ дахэр, къопс иIэти, псынкIэу сячъэзэ къэсыубытыжьыгъ; сянэ гу къыслъыти, апэрэу, сызэриубытылIагъ. Сэ сэгуIэ, «мэлыр ехьы, мэлыр…» сэIо. ЗэкIэ чылэр къэукъуагъэу, Фарзэ цIыфхэр Iуиз къэхъугъ, нэпкъым тетых… Псы чъыIэм хэхьагъошIуа?! Уеплъыми екъу. Ау сянэшри, нэмыкI Iахьылхэри къэсхи зыкъыхатэкъуагъ, сэ сыцIыкIугъ ныIа, сыIэтыгъэу сыкъыхахыжьыгъ, силIыхъужъыгъэ ини гу лъамытахэу. Хъугъэр, сизекIуакIэ зышIэгъэ Iахьылхэм «сыдэу мыщтэу а джэнэпхъэ Iалъмэкъри мо сабыим къыхихын ышIагъа?» аIуи агъэшIэгъуагъ. Ау мэлыр ытхьалагъ, пхъуантэр къыхалъэшъужьи, «мыхьамелэр псэкIоды» аIуи, хьалыжъо хъущэр къыдахыжьи, кIымэфэ хьакукIэ агъэчъэпхъыжьыгъагъ.
* * *
Сэ сищыIэныгъэкIэ, апэрэ ушэтыпIэ-икIыгъоу мы хъугъэ-шIагъэр щыт. Сыгъыгъэп, сыпыхьагъэп. СикIэсэ пшысабэмэ ахэт лIыхъужъхэм щысэшIур къысхалъхьэгъагъэу къычIэкIын. «Гур кIодымэ, лъэр чъэжьырэп» зэраIоу, сыд хъугъэкIи угу бгъэкIодынэу зэрэщымытыр джащ къыщегъэжьагъэуи пытэу сыгу исыубытагъ, амал иIахэмэ, сигъогу зэрэдэсымIонтIэхыщтым, зафэу ащ сызэрэрыкIощтым сишъыпкъэ фэгъэзагъ.
Ары. ГъашIэ бгъэшIэныр псынкIэп, ау ардэдэм етIани ухэтми шIыкIэ уегъашIэ.
Мамырыкъо Нуриет.