ЦIыфым илъэуж

Хэтрэ цIыфи къызхэкIыгъэ лъэпкъыр, зыщыщ лIакъор егъэ­лъапIэ, шIу елъэгъу. Илъэпкъ е илъэпкъэгъу горэм игугъу шIукIэ ашIэу зызэхихыкIэ, ащ егъэгушIо, рэгушхо. Ащ фэдэу дахэкIэ зигугъу ашIырэр уичылэ щыщ зыхъукIэ, уигушIуагъо фэ­дитIу хэхъо, етIани ащ уригъэ­джагъэу, лъытэныгъэ ин зы­фэпшIырэ цIыфэу къызычIэкIы­кIэ угу ихъыкIырэр зэкIэ къи­IотыкIыгъошIоп. Мыщ дэжьым, урыс усэкIошхоу Александр Пушкиным игущыIэхэр угу къэ­кIыжьых: «Гордиться славою своих предков не только можно, но и должно, не уважать оной — есть постыдное малодушие».

Гупшысэм пщимыгъэгъупшэхэрэ гукъэкIыжь гъэшIэгъонхэм уахелъасэ, щыIэныгъэ гъогоу къэпкIугъэм укъыфызэплъэкIы­жьы, урэплъэжьы. Анахь гукъэ­кIыжь лъапIэхэу, тщымыгъупшэхэу гум къинэжьыгъэхэр зэт­пхыхэрэр тызыщеджэгъэ еджа­пIэр, тыздеджагъэхэр, тезгъэ­джагъэхэр ары. ЗэкIэри тщы­гъу­пшэрэп, тыгу илъ, дахэкIэ, шIукIэ ягугъу тэшIы, нэмыкIэуи хъун ылъэкIыщтэп. Сыдэущтэу узщеджэгъэ еджапIэр, уезыгъэ­джэгъэ кIэлэегъаджэхэу, щыIэ­ныгъэм къыщыпшъхьапэщт шIэ­ныгъэхэмкIэ узыуIэшыгъэр пщы­гъупшэщта? ЕджэнымкIэ къыддэмыхъухэрэм ахэр агъэ­нэ­ш­хъэ­ищтыгъэх, урок ужым тыкъа­гъэуцути, ежьхэм яуахътэ къыт­тырагъэкIуадэзэ, Iоф къыдда­шIэ­щтыгъэ. Къыддэхъурэмэ тэщ нахьи ежьхэр нахь агъэгушIо­щтыгъэх. Арэущтэу тикIэлэегъа­джэхэр къызэрэтфыщытхэм пае тэри еджэнымкIэ тигулъытэ нахь зыкъиIэтыщтыгъэ, кIуачIэ къытхилъхьэщтыгъэ, нахь тегугъущтыгъ. Ахэр зэрэдгъэрэзэщтхэм тилъэкIи ткIуачIи фэдгъэлажьэщтыгъэх, нахь дэгъоу тызэреджэным тыпылъыщтыгъ.

КIэлэегъаджэхэм еджэным тыкъыфаIэтыным, тыфагъэчэфыным пае гущыIэ фабэхэу къытаIорэмэ тыгу къаIэтыщтыгъ. Ны-тыхэм апае зэхащэщтыгъэ зэIукIэхэм тигугъу дахэкIэ ща­шIыгъэу зызэхэтхыжьыкIэ ар тигушIогъошхощтыгъ. А гушIуа­гъор бгъуитIумкIи тизэфэдэу зэдэдгощыщтыгъ…

Гъэтхэ мэфэ фэбэ шIагъу, дунаим щырэхьат. Тызыще­джэрэ классым ишъхьангъупчъэхэр Iухыгъэх, къэгъэгъэ фыжьыбзэр зыпыIэкIэгъэхэ чъыгхэм мэIэшIоу къапихырэр тикласс шъхьафитэу щызэбгырэ-кIы. Тэри тигуапэу жьы къэбзэ IэшIур зыIутэщэ. Ятфэнэрэ классым ыпэкIэ щызэдгъэшIэгъэ материалхэм яхьылIэгъэ зэфэхьысыжь-уплъэкIун диктант тэтхы. Текстыр гущыIэ­ухыгъэ зэхэпхъэгъэ зэфэш­ъ­хьафхэмкIэ зэхэгъэуцуагъэу щытыгъ.

Классым щытынч. КIэлэ­егъа­джэр къызэрэтфэгумэкIырэр къыхэщэу, мыгуIэу, зэхэугу­фыкIыгъэу гущыIэухыгъэмэ къяджэ. ГущыIэухыгъэм апэрэ къеджэгъум тедэIу, ятIонэрэ къеджэгъум ттхынэу етэгъажьэ. ГущыIэухыгъэ заулэ ттхыгъэу, зичэзыу гущыIэухыгъэм кIэлэ­егъаджэр къеджэнэу къыри­гъэжьагъ:

«…Лукашка, — къыIогъэ къодыеу сытхэзэ, семыгупшысахэу, — стоявший на вышке, — къэсэIо. КIэлэегъаджэр шIогъэшIэгъонэу къысэплъыгъ. — О сыдым фапшIэра ар? — ыIуи къысэупчIыгъ. А гущыIэ­ухыгъэр Лев Толстоим ироманэу «Казаки» зыфиIорэм къызэрэхэхыгъэр къэсIуагъ. — Адэ гущыIэухыгъэр зэрэпсаоу къэошIэжьа? — ыIуи ышIошъ мыхъупэу, ицыхьи къыстемы­лъыпэу къызысэупчIым, зэрэ­гущыIэухыгъэу къэсIуагъ: «Лукашка, стоявший на вышке, был малый красив»…

А мафэм къыщегъэжьагъэу кIэлэегъаджэм ынаIэ къыстетыгъ. Ежь итхылъхэм ащыщхэр къысфихьхэти саригъаджэ­щтыгъэ, сызэджагъэмкIэ къы­сэупчIыщтыгъэ. Джащ фэдэу къысфихьыхэзэ саригъэджагъ Николай Островскэм ироманэу «Как закалялась сталь», Дмитрий Нагишкиным ироманэу «Сердце Бонивура», нэ­мыкI­хэми.

КIэлэегъаджэу зигугъу къэс­шIыгъэр Иуаныкъомэ ащыщ, ыцIэр Нурбый, ятэ ыцIэр Рэщыд. А лъэхъаным ар тичылэ илъэсибл еджапIэм ипэщагъ, кIэлэегъаджэуи Iоф ышIэщтыгъ. Иуаныкъо лIакъор зы унэгъо закъоу, ау анахь унэгъо зэтегъэпсыхьагъэу, зэкIужь-зэ­дэIужьхэу, адыгэ хабзэр зыщалъытэу, якIалэхэри ащ щыфагъасэхэу тичылэу Къунчыкъо­хьаблэ дэсыгъэмэ ащыщыгъ. Унагъом ышъхьэу Иуаныкъо Рэщыдэрэ ишъхьэгъусэу Гощмафэрэ къафэхъугъэ кIэлищыр (Нурбый, Аскэрбый, Сэфэрбый) зэдапIугъэх, рагъэджагъэх. Ау Рэщыдэ икIалэмэ бэрэ адэлэжьэнэу инасып къыхьыгъэп, идунай зэрихъожьыгъэм къы­хэкIыкIэ. Ар зыпшъэ дэкIыгъэр Гощмафэрэ Нурбый ятэкIэ янэжъэу Къырымхъанрэ. Щыми апшъэрэ гъэсэныгъэ арагъэ­гъотыгъ, щыри ясэнэхьат фэ­шъыпкъэу, нэмыкIхэмкIэ щы­сэте­хыпIэу ящыIэныгъэ гъогу ры­кIуагъэх.

Иуаныкъо Нурбый тыгъэгъа­зэм и 21-м 1927-рэ илъэ­сым Къунчыкъохьаблэ къыщы­хъугъ, щеджагъ. Ныб­жьыкIэ дэдэу, ежь ишIо­­игъо­ныгъэкIэ, илъэс 16 нахь ымыныбжьэу 1943-рэ илъэ­сым мэлылъфэгъу мазэм Мэздэгу къулыкъухьыныр щыригъажьи, бэдзэо­гъум Тбилиси, шышъ­хьэIум зэошхом игупчэ шъыпкъэ итэу Донбасс хэхьэрэ къалэхэу Донецк, Красноармейск, нэмыкI­хэри, зэо мэ­шIо­шхом хэтыхэу Днеп­рэ зэпыры­кIыгъэмэ, Украинэм ичIыгу зэрэпсаоу шъхьафит зы­шIы­жьы­гъэмэ ахэтыгъ. Советскэ-польскэ гъунапкъэм пэмычыжьэу къалэу Рава-Русская зыфи­Iорэм дэжь къулы­къур щихьызэ, илъэс 19 нахь зымыныбжь кIалэр ТекIоныгъэ­шхом щыпэ­гъокIыгъ. Ащ щыпыдзагъэу 1946 — 1950-рэ илъэс­хэм къулыкъур къалэу Новгород-Волынскэм щихьыгъ.

Джаущтэу илъэсих зикIыхьэ­гъэ къулыкъур ащ къыщиухи орденхэмрэ медальхэмрэ ыбгъэ къыхэжъыукIыхэу 1950-рэ илъэ­сым ядэжь къыгъэзэжьыгъ. Бэрэ щымысэу, ятIонэрэ илъэ­сым Мыекъопэ кIэлэегъэджэ институтым чIэхьагъ, ар къызеухым ичылэ гупсэу Къунчы­къохьаблэ къыгъэзэжьи, илъэ­сибл еджапIэм ипащэу Iоф ышIагъ. Ащ ыуж Къэбэртэе-Бэлъкъар къэралыгъо кIэлэегъэ­джэ институтыри къыухы­жьыгъ.

ШIэныгъэу къыIэкIэхьагъэмэ къащымыуцоу Нурбый аспирантурэри Москва къыщиухы­жьыгъ, кандидат диссертациеу «Глагольные устойчивые словосочетания в адыгейском языке» зыфиIорэр ытхи къыгъэ­шъып­къэжьыгъ, шIэныгъэлэжьмэ ясатыри хэуцуагъ. 1962-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу Нурбый Къэбэртэе-Бэлъкъар университетым ассистентэу щыригъажьи, кIэлэегъэджэ шъхьаIэу, кафедрэм ипащэу, филологием­кIэ факультетым идекан игуа­дзэу, доцентэу Iоф ышIагъ. Непи ащ иIофшIэн зэпигъэугъэп, ишъыпкъэу студентмэ Iоф аде­шIэ, IофшIэкIэшIоу къыIэкIэ­хьагъэмкIэ иIофшIэгъухэм хьалэлэу адэгуащэ. Фразеологиемрэ этнологиемрэ яIо­фыгъохэм афэгъэхьыгъэ научнэ IофшIэгъэ 50-м къехъу ытхыгъ, къыхари­гъэутыгъ.

Нурбый ишъхьэгъусэу Иуаныкъо Сусаннэ Исхьакъ ыпхъур (щыIэжьэп, Тхьэм джэнэт лъапIэр къырет) исэнэ­хьаткIэ кIэлэегъэджагъ, Къунчыкъохьэблэ илъэсибл еджапIэм тарихъымрэ урысыб­зэмрэкIэ я 5 — 7-рэ классхэм тыщыригъэ­джагъ, Къэбэртэе-Бэлъкъар университетыми ыужыIокIэ Iоф щишIагъ. Зэшъ­хьэ­гъусэ нэбгы­ритIури дэгъу дэдэу къытфыщытыгъ, непэ къызнэсыгъэми сщымыгъупшэхэу шIукIэ сыгу къинагъэх.

Нурбыйрэ Сусаннэрэ кIэлитIу (Адамэрэ Фатимэрэ) зэдапIугъ, зэдалэжьыгъ, рагъэджагъ. Адамэ врач-невропатолог, медицинэ наукэхэмкIэ доктор, профессор, исэнэхьаткIэ шIэныгъэ куухэр иIэх, лъытэныгъэ инрэ шъхьэкIэфэшхорэ зыфашIырэ IофшIэкIошху. Урысыем имызакъоу, IэкIыб къэралыгъохэми ащашIэ, медицинэмкIэ академиеу Москва дэтым Iоф щешIэ. Фатимэ Къэбэртэе-Бэлъкъар къэралыгъо университетым медицинэмкIэ ифакультет къыухи исэнэхьаткIэ Iоф ышIагъ.

НэбгыритIуми ягугъу шIукIэ ашIы, цIыфыгъэм ишэн шъхьа­Iэхэр ахэлъых, адыгэ зэхэтыкIэ хабзэм инэшанэхэр дахэу зэрахьэх, ятэрэ янэрэ щысэ аты­рахызэ, агу цIыфхэм афызэIу­хыгъэу, афашIэн алъэкIыщтым­кIэ фэхьазырхэу, анэгу ихы­гъэу апэгъокIых. Къызщыхъу­гъэхэу, зыщеджэгъэхэ ячылэу Къунчыкъохьаблэ ащыгъупшэрэп. Адамэ Къунчыкъохьаблэ мэщыт шIагъо диныр зылэжьы­хэрэмэ апае къафыдигъэу­цуагъ, ащкIэ чылэм дэсхэр ыгъэрэзагъэх.

Адамэрэ ишъхьэгъусэу Мадинэрэ зы къорэ (Аслъан), зы пхъурэ (Майя) яI. Аслъан исэ­нэхьаткIэ инженер-экономист, Майе врач, медицинэ шIэны­гъэхэмкIэ кандидат, тIуми Iоф ашIэ.

Нурбый ыуж къикIырэ Аскэрбый инженер-псэолъэшIэу Къэрэщэе-Щэрджэс Республикэм икъэлэ шъхьаIэу Черкесскэ, нэмыкI чIыпIэхэми ащылэжьагъ. ЦIыфхэр зычIэсыщт унэшхохэр, административнэ ыкIи нэмыкI къулыкъушIапIэхэр зычIэтыщтхэ унэ дахэхэр ыгъэ­уцугъэх. ИIофшIэн хэшIыкI дэгъу фыриIагъ, игущыIэ пытагъэ. Ащ пае иIофшIэгъухэми, къулыкъу­шIэ инхэми, нэмыкIхэми лъытэныгъэшхо къыфашIыщтыгъ. УпчIэжьэгъу Iушэу, акъыл чъэпхъыгъэрэ сэнаущыгъэрэ зыхэлъ цIыф гъэшIэгъонэу щытыгъ. Ащ фэгъэхьыгъэ тхыгъэ дэгъу дэдэхэр гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къатхыхэти къырагъахьэщты­гъэх. Къалэу Черкесскэ Аскэрбый зычIэсыгъэ унэм мемориальнэ пхъэмбгъу раIулIыгъ. Урам горэм ыцIэ фаусыгъ. Аскэрбыйрэ ишъхьэгъусэрэ якIалэу Ибрахьимэ Краснодар дэт политехническэ институтыр къыухыгъэу инженер псэ­олъэшIэу Шъачэ Iоф щешIэ.

АнахьыкIэу Сэфэрбый исэ­нэхьаткIэ кIэлэегъэджагъ, Къунчыкъохьэблэ гурыт еджа­пIэм химиемкIэ щыригъаджэщты­гъэх, директорым игуадзэуи илъэсыбэрэ Iоф ышIагъ. Анахь лъытэныгъэ ин зыфашIыщтыгъэ кIэлэегъаджэмэ ащыщыгъ. Сэфэрбыйрэ ишъхьэгъусэу Раерэ зы къорэ пхъуищырэ апIу­гъэх, рагъэджагъэх, апшъэрэ гъэсэныгъи арагъэгъотыгъ. Апхъоу Зарэ врач, Мыекъуапэ Iоф щешIэ, акъоу Налбый мэкъу-мэщ институтыр Краснодар къыщиухыгъ, Iоф ешIэ.

Аскэрбыий Сэфэрбыий щы­Iэжьхэп, Тхьэм джэнэт лъапIэр къарет, Iоф зыдашIагъэхэм, рагъэджагъэхэм, яныбджэгъухэм шIукIэ, дахэкIэ ягугъу ашIы, ащыгъупшэхэрэп.

Нурбый бжъэдыгъу диалектым нэмыкIэу адыгабзэм идиалектхэр зэкIэ дэгъоу ешIэх, адыгабзэми жэрыIо творчествэми хэшIыкI дэгъу афыриI, куоу зэришIэхэрэр итхыгъэхэм уяджэ зыхъукIэ къыбгурэIо, ар ригъэ­джагъэхэми иIофшIэгъухэми ягуа­пэу хагъэунэфыкIы, зыдэ­гу­щы­Iэрэм шъхьэкIафэ фыриI, ыгу ещэфы, акъылэгъу фэхъу. Ри­гъэ­джэрэ студентхэм сэмэркъэу адишIыныр икIас, гукIэгъу хэлъэу адэзекIо, икIалэхэм афэдэу афыщыт, ащ пае ищы­кIэгъэ шъхьэкIафи лъытэныгъи къыфашIы, ицIыфыгъэ дахи ха­гъэунэфыкIы, агъэлъапIэ, нахьыжъ-нахьыкIэ зэфыщытыкIэ дахэр къыдызэрахьэзэ къыпэ­гъокIых.

Нурбый цIыфыгъэшхорэ Iэдэб инрэ зыхэлъ цIыф шынкI, зыз­шIошIыжьырэмэ афэдахэп, гу­кIэгъу хэлъ, IэпыIэгъу зищыкIа­гъэм нэгуихыгъэу пэгъокIы, ишIуагъэ зэрэригъэкIын ылъэ­кIы­щтымкIэ ихьау иIахэп. Шэн теубытэгъэ-пытагъэ зэрэхэлъым, иIофшIэн хэшIыкIышхо зэрэ­фыриIэм, ыIорэмрэ ышIэрэмрэ зэрэзэтемыкIыхэрэм, нэмыкI Iофыгъо зэфэшъхьафхэм язэ­шIохынкIэ акъыл чъэпхъыгъэ хэлъэу зэрахэлажьэрэм, иеп­лъыкIэхэр щысэшIухэмкIэ къы­гъэшъыпкъэжьызэ, пхыри­гъэ­кIын­хэ зэрилъэкIырэм пае, иIоф­­­шIэгъухэм ямызакъоу, зы­шIэрэ пстэуми лъэшэу агъэ­лъапIэ, осэ ин зиIэ мыщ фэдэ гущыIэ лъэшхэри къыфагъэ­шъуашэ:

Светлана Башиева. «…Бзэ­шIэныгъэмкIэ кафедрэм икIэ­лэегъаджэу, ипащэу, тарихъым­рэ филологиемрэкIэ факультетым идекан игуадзэу, науч­нэ IофшIэгъэ пшIы пчъагъэ зиIэу, студентхэм лъытэныгъэ ин зы­фа­шIырэ цIыф ар. ШIу дэдэ алъэ­гъурэ кIэлэегъаджэу ыкIи лектор гъэшIэгъонэу, ицIы­фы­гъэкIэ зыпшъэ укIон умы­лъэ­кIыщт кIэлэегъэджэ ана­хьыжъ­хэу Къэбэртэе-Бэлъэкъар университетым Iоф щызышIэ­хэ­рэм Иуаныкъо Нурбый ащыщ».

Ирина Балова, урысыбзэмрэ бзэшIэныгъэмрэкIэ кафедрэм ипрофессор, филологие шIэны­гъэхэмкIэ доктор. «…Зыщи­щы­кIэгъэ уахътэм, чIыпIэм гукIэ-
гъу зыхэлъ гущыIэ фабэрэ Iэ­пыIэгъурэ озыгъэгъо­тын, укъэ­зыухъумэн зылъэ­кIыщт, лIыгъэ шъыпкъэ зыхэлъ цIыф пытэу щыт. ШъхьэкIафэ зыфэпшIып­хъэу, цIыфыгъэ ин зыхэбгъотэн плъэ­кIыщт шъыпкъ Иуаны­къо Нурбый».

Людмила Будаева, педагогикэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат, доцент. «…Ащ фэдэ цIыфхэм угу къаIэты, уагъэгушхо. Ащ фэдэ цIыфым уищыIэныгъэ гъогу ущыIукIэныр насыпыгъэшху».

ГутIэ Адам. «…Адыгэ зэ­хэтыкIэ хабзэм инэшанэхэми, жэрыIо народнэ творчествэми, адыгэ лъэпкъым имузыкальнэ культури хэшIыкIышхо зэра­фыриIэр нэбгырэ заулэмэ Нур­бый ахэтэу, зэдатхыгъэ томиплI хъурэ тхылъэу «Народные пес­ни и инструментальные наигрыши адыгов» зыфиIорэм нэ­рылъэ­гъоу къыщигъэлъэгъуагъ».

Иуаныкъо Нурбый илъэсыбэрэ Iоф зидишIэгъэ тхыгъэхэр къыздигъэхьэгъэ тхылъэу «ХэшыпыкIыгъэ IофшIагъэхэр» зыфиIорэр 2015-рэ илъэсым Налщык къыщыдэкIыгъ. Тхы­лъым игъэхьазырынрэ икъы­дэгъэкIынрэ илъэсищ ахьыгъ, ащ Нурбый ишъыпкъэу Iоф зэрэдишIагъэр къегъэлъагъо. Тхылъым инаучнэ редакторыр филологие шIэныгъэхэмкIэ док­торэу Б.Ч. Бижоевыр ары. Рецензентхэр — Быжъ З.Х., филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор; Къэрдан М.Л., филоло­гие шIэныгъэхэмкIэ кандидат.

Тхылъым къыдэхьагъэх илъэс пчъагъэм Iоф зидишIэгъэ, зэхифыгъэ цIыфыцIэхэр, чIыпIа­цIэхэр, псыхъуацIэхэр, пкъыгъо зэфэшъхьафхэм ацIэхэр пчъа­гъэмкIэ гущыIэ тIокIищым къе­хъоу, библиографиер, узыгъэ­гъозэрэ библиографическэ тхы­гъэр, Iоф зыдишIэгъэ темэу «Глагольные устойчивые словосочетания в адыгейском языке» зыфиIорэр, ар ыгъэхьазыры зэхъум Iоф зыдишIэгъэ литературэр ыкIи Нурбый фэгъэ­хьыгъэ гущыIэхэу, иIофшIэгъумэ къыфатхыгъэмэ ащыщхэр.

Нурбый итхылъэу «Хэшыпы­кIыгъэ IофшIагъэхэр» зыфиIорэр адыгэ бзэшIэныгъэмкIэ мэхьа­нэшхо зиIэ, ар лъэшэу къэзыгъэбаигъэ тхылъэу плъытэн плъэкIыщт, ащ тефэрэ чIыпIэр хъарзынэщым щиубытынымкIэ иIахьышIу хилъхьагъ. Адыгэ тарихъыми, культурэми, нэ­мыкI­хэми гъэхъэгъэшIухэр ашIы­зэ ыпэкIэ лъыкIотэнхэмкIэ мы тхылъым къыщиIэтырэ Iофы­гъохэмрэ, ахэм язэхэфын Iо­фышхоу аришIылIагъэмрэ яшIо­гъэ ин къэкIощт.

Нарт эпосым илъэхъан щы­Iэгъэхэ цIыфыцIэхэмрэ гущыIэу нарт зыфиIорэмрэ якъежьэпIэ-къэхъукIэ, нартхэм ящыгъын шъуашэхэм ащыщхэр, ащ аща­гъэфедэщтыгъэ пкъыгъо зэфэшъхьафхэр, нэмыкIхэри адыгэхэм пытэу зэряпхыгъэр пшIошъ ыгъэхъоу, акъыл чъэпхъыгъэ хэлъэу къызэхефы, къегъэлъа­гъо. Уемыхъырэхъышэным пае ар щысэхэмкIэ, бгъу пстэумкIи къекIуалIэмэ зэхифызэ, къыз­тегущыIэрэр къегъэшъыпкъэжьы, зэхифыгъэ гущыIэ пэпчъ ыуж­кIэ ыгъэфедэгъэ, Iоф зыдишIэ­гъэ тхылъхэр, литературэр къе­тыжьы.

ГущыIэхэу мы тхылъым щы­зэхифыгъэмэ анахьыбэмкIэ мыр апэрэ зэхэфын IофшIагъэу щыт. Адыгабзэм идиалектхэр, тарихъыр, жэрыIо творчествэр Нурбый дэгъу дэдэу зэришIэ­хэрэм къыхэкIыкIэ инаучнэ IофшIагъэхэр куоу тхыгъэх, уагъэгупшысэ. Адыгабзэм Iоф рызышIэхэу, дэлажьэхэрэм ямызакъоу ащ иIофыгъо мы­псынкIэхэм агъэгумэкIырэ пстэ­уми къашъхьапэщт.

Тхылъым инаучнэ редакторэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Б.Ч. Бижоевым ипэублэ гущыIэ къызэрэщиIорэмкIэ, адыгабзэм бэшIагъэу щагъэфедэу, ащ чIыпIэшхо щызыубытырэ гущыIэхэм якъэхъукIэкIэ авторым ишIошIхэр, иеплъыкIэ­хэр теубытэгъэ-пытагъэ хэлъэу къегъэлъагъох. Узэмызэгъын е умыштэн умылъэкIыщт щысэ­хэмкIэ къыгъэшъыпкъэжьхэзэ, Iэдэбрэ культурэшхорэ хэлъ­хэу иеплъыкIэхэр къыреIоты­кIых, ахэм уащегъэгъуазэ.

«…Тхылъым Iоф дишIэ зэ­хъум, ащ къыщиIэтыгъэ упчIэ­хэм, Iофыгъохэм яхьылIэгъэ нэмыкI тхылъхэу ыгъэфедагъэр бэ мэхъу. Ахэм нэIуасэ зыза­фешIым ыуж ары ежь Нурбый иеплъыкIэхэр къыгъэлъэ­гъонхэу зырихъухьагъэр ыкIи зыфежьагъэр» — еIо Бижоев Борисэ.

Тхылъыр тарихъым, этнологием, культурологием Iоф ащы­зы­шIэхэрэми къашъхьапэщт, нэмыкI тхылъеджэ пстэуми ашIогъэшIэгъоныщт.

Ахэр зэкIэ къыдэтлъытэзэ, Нурбый джыри мыщ фэдэ тхы­лъышIухэмкIэ тигъэгушIон зэ­рилъэкIыщтым, ар къызэрэ­дэхъущтымкIэ тицыхьэ зэрэте­лъыр къатIо тшIоигъу. Ащ пае ищыкIэгъэ псауныгъэ пытэм, цIыф кIуачIэм, лъэкIым ащы­мыкIэнэу, ыгукIэ къыдэхъумэ шIоигъоу рихъухьэгъэ пстэури ищыIэныгъэ щыпхыригъэ­кIынымкIэ амалышIухэу IэкIэлъ­хэм арыгъуазэзэ, ахэр нэфапIэ къышIынхэу фэтэIо.

Хьаудэкъо Шыхьамыз.