Жъуагъор къэIотэгъуай

Урысыем пщы­лIы­гъор щамы­Iэ­тыгъэу, ­зэпстэуми ашъхьэ (яфитыныгъэ) къащэфыжьи, ежьмэ яIу­шы­гъэкIэ, якъа­рыукIэ шъхьафит зашIы­жьыгъ. Адыгэ лIэкъо зэфэ­шъхьафмэ ащыщэу зышъхьэ къэ­зы­щэфыжьыгъэ лIы­хъужъхэм якъуа­джэхэр тыра­гъэ­сты­кIыгъэхэу зэ­рэ­щымы­Iэжьхэм къыхэкIыкIэ, Краснодар чIы­на­­лъэм хиубытэрэ, Успенскэ район зыфа­Iорэм дэжь, 1861-рэ илъэсым Шъхьащэфыжь къуа­джэр ща­гъэпсы. Исхьакъ а къуаджэм 1931-рэ илъэсым жъоныгъуа­кIэм и 28-м дунаим къыщытехъуагъ.

Исхьакъ къызхэкIыгъэ уна­гъор мэкъу-мэщым фэшIоу, мэщыбэ ашIэу щытыгъэн фае, ащ «мэщыбэ зышIэрэ» мэхьанэ къикIэу МэщбашIэхэр афаусы­гъагъ. Мэкъу-мэщым фэIазэу, чIыопсым фэшIоу, ащ гурыIоу, езэгъэу щыт МэщбэшIэ унагъор лажьэмэ шхэжьэу, зэрилъэкIы­кIэ хэ­ти ишIуагъэ ригъэкIэу псэузэ, ятэу Шумафэ (Шыумафэ) Амзан ыкъор илъэс 50 мыхъу­пагъэу дунаим ехыжьи, зэ­къош-зэшыпхъуитфым яп­лIэнэрэу, Исхьакъ илъэси 3 зымыныбжь кIэлэ ибэ цIыкIоу къэнэ. Ау адыгэм «мылIэрэр лIы мэхъу» зэраIоу, лIэрэп, ятэжъэу Дэунэжь Хьэджумар ыкъо Бакърэ янэшхоу Хьатыу япхъу Чэбэ­хъанрэ зэращэ­лIэ­жьи, янэ, ятэжъ-янэжъхэм зэ­дагъашIозэ зэдапIугъ, ныдэлъфыбзэм, адыгэ хабзэм, лъэпкъ IорыIуатэм, тхыдэм афапIугъ. Арын фае МэщбашIэр МэщбашIэ зышIыгъэ апэрэ гушъхьэгъомылэ лъапIэр. Янэ пщынаоу щымытыгъэми, хэтрэ адыгэ пшъашъи фэдэу пщынэ еошъущтыгъэ, ау пщынэ иIагъэп, ягъунэгъум дэжь Исхьакъ пщынахьэ ыIофытэти, къыригъэхьыщтыгъэ. Исхьакъи, пщынэу къыхьыгъэм ымакъэ, ащ къиIукIырэ мэкъамэм едэ­Iущтыгъэ шIогъэшIэгъонэу, шIо­кIэщыгъоу. Янэ пщынэм мэ­къамэ къыригъэкIырэ къодыещтыгъэп, тIэкIуи дежъыущты­гъэ. НахьыбэрэмкIэ къыIощты­гъэр орэдыжъ, лIыхъужъ орэд, гъыбзэ. Ахэм нахьыбэу къахэщырэри адыгэ лъэпкъым ышъхьэ къырыкIогъэ гуаор, гузэ­жъогъур арыгъэ. Исхьакъ янэ­жъи, ятэжъи, ахэм яныбджэ-гъоу хьэкIэщым къакIохэрэми къаIощтыгъэр а дэдэхэр арыгъэ. Илъэси 5 — 6 нахь зымыныбжь кIэлэцIыкIум а пстэури ыгу хапкIэщтыгъэ. Ащ фэдиз бэлахь зыпэкIэкIыгъэ, гуIэгъу-гузэжъогъур зыбгъэ дэзыгъэфэгъэ адыгэ лъэпкъым фэшIу­шIэнэу, ыгу лыргъужъ дэзышIы­хьэгъэ тыркъор фигъэкIыжьы­нэу, къырашIылIэгъэ тхьамыкIа­гъор зэрэдунаеу щаригъэшIэнэу зытырелъхьажьы, пшъэрылъ зыфешIыжьы ыкIи ар зыкIи зыщигъэгъупшэрэп.

Сабыим ащ фэдэ пшъэрылъ зыфигъэуцужьыным пае ащ ылъ Тхьэм къыхилъхьагъэу зы къарыу шъэф, сэнаущыгъэ хэ­лъын фае, зэхихырэр, ылъэгъурэр ышъхьэ риубытэшъоу, ышъхьэ риубытэрэр къыIотэжьышъоу, къыIуатэрэмкIэ цIыфхэр ыгъэ­дэIошъоу.

Тхьэм цIыфым сэнаущыгъэ къызэрэхилъхьэрэр Ежьым ишIо­игъоныгъэ къодыеп къыз­хэкIырэр, зыфаем хилъхьэу, зыфэмыем химылъхьэу щытэп. Хэт, сыд фэдэ сэнаущыгъэ хэлъыщтми, ащ зы хабзэ фи­гъэ­уцугъэу ары Тхьэм. А хэбзэ-бзыпхъэхэр джы генетикэ шIэныгъэм къыушыхьатэу ригъэ­жьагъ. «ГенкIэ» заджэхэрэр илъэс мин пчъагъэхэм къариубытэу лъэпкъым зэфихьысыгъэ гушъхьэлэжьыгъэр, зэхашIэр, шэныр лъым хэлъэу сабыим къызэрэхахьэрэр ары. Адыгэхэм «лIэужыр бжиблэу мао» зэраIорэм къырагъэкIырэр арын фае.

Исхьакъ ащ фэдэ сэнаущыгъэ зэрэхэлъыр ежьым ымышIахэу къыхэщыгъэн фае, ау ятэ пасэу дунаим зэрехыжьыгъэм къыхэ­кIыкIэ, зэкъозыгъэ хъугъэ уна­гъом, игъом гу лъитэнэу мыхъу­гъэми, инасыпти, тэри, адыгэхэм, тинасыпти, икIэлэегъа­джэ блитIупщыгъэп, гу лъитагъ. Ащ ишIуагъэкIэ Исхьакъ апэрэ усэр, илъэси 8 нахь мыхъу­гъэу, ытхыгъ. Тежъугъэгупшысэлъ кIэлэцIыкIум ащ къыритын ылъэкIыщт гушIуагъом, гушхуагъэм! Исхьакъ ащ дэжьым щытеуцуагъэу плъытэ хъущт тхэн гъогууанэм.

МэщбэшIэ Исхьакъ 1951-рэ илъэсым Мыекъопэ педучилищыр, 1956-м Москва дэт Литературнэ институтыр къыухы­гъэх. КПСС-м и Апшъэрэ еджапIи щеджагъ. Иапэрэ тхы­лъэу «ЦIыф лъэшхэр» зыфи­Iорэр ежьыр илъэс 18 нахь мыхъоу дунаим къытехьагъ, ащ къыщегъэжьагъэу зэпымыоу тхагъэ. Мары непи итхылъхэм япчъагъэ 100-м ехъугъэми, джыри емызэщэу матхэ. Тхьэм бэрэ узынчъэу тфегъэпсэу, лъэп­къым, цIыфыгъэм фэлэ­жьэнэу ешI.

Сэнаущыгъэ пхэлъ къодыекIэ икъурэп, ар къэбгъэшъыпкъэжьэу Iоф пшIэн фае, зымыгъэ­бэлэрэгъэу.

Исхьакъ зы мафэ горэм се­упчIыгъагъ: «Тэ еджэгъу тифэрэп, мыщ фэдиз тхылъыр о сыдэущтэу птхын плъэкIыра?» «Сэ, — ыIуагъ ащ, — гъэмафи кIымафи пасэу сэгъолъыжьы, жьэу сыкъэтэджы. Сыхьат зыщы-зыплIырэ сымытхэу чэщ блэзгъэкIырэп. А чэ­щым стхыгъэ тхьэпэ пчъа­гъэм сыгу рихьыжьэу зы е тIу нахьыбэ, ары пакIошъ, тхьэпэныкъо нахь къыхэсымыхыжьэуи къыхэкIы, зыгори зэсымыпэсыжьэу пстэури зэхэсцIыцIэ­жьэу чIэсыдзыжьыпэуи мэхъу. Арэу щыт нахь мышIэми, чэщ къэс сымытхэу блэзгъэкIырэп. Арынчъэу тхакIо ухъун плъэ­кIыщтэп».

НэмыкIэу зы хэбзэ гъэшIэ­гъон дахи хэлъ ащ. Сыд ытхыми, апэрапшIэу зэритхырэр адыгабзэ. Сыда пIомэ цIыфыр нахьышIу дэдэу зэрыгупшысэрэр, игугъэ-гупшысэ  цIыфмэ агу нэсэу, апсэ лъы­Iэсэу къы­зэриIотэшъурэр ежьым иныдэлъфыбз ары.

Ныдэлъфыбзэр быдзыщэ пфэ­мыхъугъэу, лъэпкъым ыбзэкIэ къыIогъэ гъыбзэхэм, орэдыжъхэм, усэхэм, IорыIуатэхэм, лъэпкъым ынэгу кIэкIыгъэм, итхыдэхэм уащымыгъуазэу, ахэр гурэ-псэрэкIэ зэхэмышIэу тхакIо ухъуныр, ухъугъэми, лъэпкъым, цIыф жъугъэм апсэ улъыIэсыныр къин дэд. Зэрэдунаеу щызэлъашIэрэ тхэкIошхо цIэрыIохэм якъежьапIи ежьмэ яныдэлъфыбз, ялъэпкъ кIэн ары. Шъхьэзэкъо лъэкъуитIур унагъо хъурэп, унагъо мыхъу­рэр къуаджэ хъурэп, къуа­джэ мыхъурэр лъэпкъ хъурэп, лъэпкъ умыхъоу лъэпкъ кIэни уиIэщтэп.

Джыри ащ къыхэзгъэхъожьы­нэу сыфай. ГъэрекIо (2015-м) Тыркуем тыкIуагъэу, Исхьакъ къыIуагъэу аIуи зэхэсхыгъэ зы къэбар губзыгъэ: «ТхакIор тхэн фае. Агу рихьын шъуIуа? Къыхаутын шъуIуа? Сагъэмысэн шъуIуа?» зыфиIорэ упчIэ мыщыухэм, шIогъэнапIэхэм зыкъа­римыгъэлъахъэу. Ежьым ыгу къэкIыгъэр, ышъхьэ къихьагъэр, ытхын фаеу ылъытэрэр ытхынышъ, къытырадзэн-къытырамыдзэныр етIэнэрэ Iоф.

«Куцэр теуцогъу теуцогъу» аIуагъ тинахьыжъхэм. Дэим — дэгъур, къинихьагъум гупсэфыгъор сыдигъуи къыкIэлъэкIо. Зэманым, дунаим захъожьы. Гужъгъэжъ хэмылъэу, шъыпкъэр шъыпкъэу, шIоу, дахэу птхэу щытмэ, ар зэгорэм пхырымы­кIынэу, лъэпкъым, цIыф жъу­гъэм агу нэмысынэу амал иIэп. Непэ къыдэмыкIыгъэми, неущ ехъулIэщт. Мары сэ «Мы­жъошъхьалыр» зэсэтхым, ащ фэдэ тхылъ птхы хъунэу щытыгъэп. Шъэфэу стхыгъэ изы купи синыбджэгъум дэжь щызгъэбылъызэ. ЕтIанэ уахътэм зихъо­жьи, мары къыдагъэкIыгъ, къызэрэдагъэкIыгъэм имызакъоу, ащ ишIуагъэкIэ сэ награди къысатыгъ, шIушIэшхуи къысфашIыгъ».

А пстэуми ахэтэу Исхьакъ игъашIэ къыхэпхы хъунэу щыт десэхэм зыкIэ ащыщых тхэкIо цIэрыIо ухъуным ищыкIагъэхэр:

— лъэпкъ кIэным щыщэу Тхьэм къыпхилъхьагъэу сэнаущыгъэ пхэлъын фае;

— уиныдэлъфыбзэкIэ уилъэпкъ хабзэм, шIэн хабзэм, IорыIуатэм, тхыдэм уарапIугъэу щытын фае;

— сэнаущыгъэу пхэлъмэ нахь атекIорэр унагъом е егъэ­джакIом пасэу гу лъатэнышъ, ахэм утырагъэгушхон фае;

— узэрапIугъэмкIэ улэ­жьэн, утхэщтмэ, уиныдэлъфыбзэкIэ утхэн фае;

— утегушхонышъ, укъимыкIо­тэу, умышъхьахэу, уемызэщэу, шIогъэнапIэ, шъхьаусыгъо улъы­мыхъоу, теубытагъэ пхэлъэу утхэн, Iоф пшIэн фае;

— гъашIэр уиегъэшIэрэ егъэ­джакIоу щытын фае, инэпIэ­зэтелъхьагъу пэпчъ шIур хэплъагъоу;

— уикъэлэм лъы къыпычъэу утхэн фаеп, цIыфыр шIугъэм, дэхагъэм, зэфагъэм, къэбза­гъэм, мамырныгъэм фэуузэн—кIэу утхэн фае. Шъыпкъэр, зафэр дахэу, шIоу птхэу щытмэ, ащ къемызэгъырэр къыхэ­пIыикIынышъ, лажьэ зиIэм ынэ кIэощт, мысэм зыкъыригъэ­шIэжьыщт;

— сыдэу хъуми, уапэкIэ лъэгъо-гъогу хэзыщыгъэ нахьыжъмэ лъытэныгъэ афэпшIын, ахэр гъуазэу уиIэнхэ, афызэ­шIокIыгъэми, афызэшIомыкIы­гъэми уарыгъозэн фае.

Исхьакъ жъогъо къодыеу щы­мытэу «Жъогъогъуаз» епIоныр ифэшъуаш ыкIи ар къылэжьы­гъэ шъыпкъ. Итхыгъэхэм ахэлъ ушъыйхэми ар къаушыхьаты.

МэщбэшIэр — IофбашI

Исхьакъ тхэкIо къодыеп, зэ­рэ МэщбашIэм фэдэу, IофбашI, лэжьэкIошху, чан, ерыш, емызэщыжь; ыныбжь емылъыты­гъэу, ыгуи, ыпси, ыIэпкъ-лъэпкъи зэрэкIал. ЛIыку зишIугъо улъи­мыгъэхъунэу, теубытагъэ хэ­лъэу мэлажьэ. Ар зыхэмыт, зылъымыIэс, ащ фызэшIомыкI Iоф щыIэп.

Ар 1962-рэ илъэсым къыще­гъэжьагъэу илъэс 54-м ехъу­гъэу адыгэ тхакIохэм я Союз итхьамат, Адыгеим къыщыдэ­кIырэ жур­налиплIым яредактор шъхьаI, Адыгеими, Урысыеми, Краснодар крайми, СССР-ми япарламентхэм лъэпкъ лIыкIоу (депутатэу) бэрэ ахэтыгъ, джыри Президентэу Путиным дэжь щыIэ Общественнэ Палатэм хэт Адыгэ Республикэм илIы­кIоу. УФ-м итхакIо­хэм я Союз хэт, ащ итхьаматэ игуадзэу мэлажьэ. Адыгэр зыщыхэхэс къэралхэр апэ зэритэу, Кубэм нэсыжьэу, зэрэдунайи ащ ылъэ зытемыуцогъэ чIыгу кIапэ къыте­мынагъэу пIоми ухэукъощтэп.

ЦIэ лъапIэу къырапэсыгъэхэм, тын лъапIэу къыфашIыгъэ­хэм ягугъу къэсшIыхэрэп, цIэ нахь лъэпIэ дэдэу щыIэри епэсыгъ ащ.

Исхьакъ фэдэ цIыф адыгэ лъэпкъым къызэрэтхэкIыгъэмкIэ тэгушхо. Тхьэм джыри псаоу, узынчъэу, тшъхьэ инэу ти­гъэлъэгъужьэу бэрэ тапэ регъэт.

Хъуажъ Фахьри.

КъБР-м ишIэныгъэ-ушэтэкIо институт иIофышI, зэ­дзэ­кIакIу, гъэзетэу ­«Адыгэ псалъэм» иобозреватель.