МатIыжъ Кущыку идневник щыщ:
«1943-рэ илъэс, чъэпыогъум и 23-рэ. Воронеж пэмычыжьэу лъыгъэчъэ зэошхо щэкIо. КIымэфэ чъыI. Титанк заулэ фыкъуагъэу пыим зызщигъэпы-тэгъэ чIыпIэм пэблэгъэ дэдэу къэнагъ. Титанкистхэм укIыгъэхэри къахэкIыгъэх, уIагъэхэри ахэтых. Сыдэу щытми ахэр къэтымыщэжьыхэ хъущтэп. ЕкIолIапIи, ебгъукIуапIи фэдгъотырэп. Пыир танкым пэуцужьырэ топхэмкIэ чIыпIэм зэлъиубытэу ео. Пулемет подразделением икомандирэу лейтенант нахьыкIэу Мартанян дзэкIолIхэм закъыфигъэзагъ:
— Хэта сигъусэр? Шъуегупшыс, пшъэрылъ щынагъу, къэтымгъэзэжьынкIи мэхъу».
Кущыку зэкIэмэ апэ сатырым къыхэкIыгъ. ЕтIани нэбгырипшIым ехъу лъэбэкъу къадзыгъ.
«УкIонкIэ щынагъоу щытти, тыпшын фаеу хъугъэ. Фыкъогъэ танк горэм тыкъепшылIи тычIэгъолъхьагъ. ТалъэныкъокIэ икIэу, IэпыIэгъу тиныбджэгъухэм афэхъунэу къежьэгъэ танкхэм пыир топхэмрэ пулеметищрэкIэ къяоу фежьагъ. Зы пулеметым сэ тезгъэфагъ, ятIонэрэми икъэон зэпырагъэгъэугъ, ау ящэнэрэм тшъхьэ къытигъэIэтрэп. Къэмылъагъоу кондэ кIырым зыхигъэбылъхьагъ. Сыда тшIэщтыр?» Такъикъ заулэ къэрэхьатыгъэу къызхэкIым Кущыку пулеметым ыкIыбкIэ къекIошъылIи зым ыуж адрэр итэу гранатитIу жэхидзагъ. Ащ нахьэу пулеметыр къэожьыгъэп. Титанк псаухэм фыкъогъэ техникэр щынэгъончъэ чIыпIэм алъэшъужьыгъ. Фашист самолетхэр къашъхьащыбыбэхи къяуагъэх. Взводым икомандир хьылъэу къауIагъ. А чIыпIэм тидзэкIолIхэр пыим щытекIуагъэх, техникэ фыкъуагъэри дзэкIолIхэри къиным къыхащыжьыгъэх, уIагъэхэри госпиталым нагъэсыгъэх».
Мы чIыпIэм щызэрихьэгъэ лIыхъужъныгъэм пае «Орден Отечественной войны» зыфиIорэм ия II-рэ степень къыратыгъ, «лейтенант нахьыкI» зыфиIорэ офицерыцIэр къыфагъэшъошагъ ыкIи пулемет ротэм икомандирэу агъэуцугъ.
Дневникым щыщ пычыгъу:
«1943-рэ илъэс, чъэпыогъум и 24-рэ. Дмитриевкэр техакIом къыIэкIэтхыжьынэу тимурад. Пыим танк 29-рэ къытитэкъулIагъэу тичасть къыуцухьанышъ зэхикъутэнэу пылъ. Сэ сипулемет ротэ ыубытыгъэ позицием пыим итанкитфырэ ротитIу фэдиз хъурэ лъэсыдзэрэ къытыраубытагъэу къыжэхахьэх. Танкхэр тиокопхэм аблэдгъэкIхи лъэсыдзэр зэхэтыукIагъ. Танкхэри таужкIэ щыIэ артиллерием ыгъэтэкъуагъэх. Джаущтэу гъунапкъэр пытэу тыубытыгъэ. Тизыпулемет ирасчет къауIи, пыим илъэсыдзэ къыблэкIынэу амал ыгъотыгъэти, сэ пулеметым сыкIэлъырыгъолъхьан фаеу хъугъэ. ЗэкIэ атакэхэр зэкIэтыдзагъэх. Типодразделениерэ тидзэу IэпыIэгъу къытфэхъунэу къэкIуагъэхэмрэ тызэготэу зи къятымыгъэлэу пыим итанкхэри ицIыф кIуачIи зэхэдгъэтэкъуагъэх».
ЯтIонэрэ мафэм Дмитриевкэм дэжь щыкIогъэ заом пыир тидзэхэм лъэшэу къапэуцугъ. Сятэжъ зыхэт подразделениер пытагъэ хэлъэу пыим пэуцужьыгъ ыки чIэнэгъэшхо ригъэшIыгъ, зэхигъэтэкъуагъ, зэкIифагъ. Мыщ фэкъулаеу пэщэныгъэр щызэрихьи, зэоным истратегиерэ итактикэрэ хэшIыкI афыриIэу МатIыжъ Кущыку зэрэзекIуагъэр командованием хигъэунэфыкIыгъ — Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ (Герой Советского Союза) зыфиIорэ цIэ лъапIэр ифэшъуашэу ылъытагъ.
Ау лъэхъаныр сыдрэ лъэныкъокIи къызэрыкIоу щытыгъэп. Темыр Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм цыхьэ афашIыщтыгъэп, 1943 — 1944-рэ илъэсхэм ахэм ащыщхэр дащыгъагъэх, ащ ыпкъ къикIэу МатIыжъ Кущыку лIыхъужъыцIэр къырамытэу «Дышъэ жъуагъом» ычIыпIэкIэ Александр Невскэм иорден лъапIэу, полководцэхэм аратырэр къыфагъэшъошагъ.
Заор ыкIэм зэрэфакIорэр зэкIэми къызэхашIэщтыгъэ. 1945-рэ илъэсым щылэ мазэм и 12-м МатIыжъ Кущыку иротэ польскэ къоджэ цIыкIоу Домбрувка ыштагъ ыкIи фашист (солдатхэмрэ офицерхэмрэ) нэбгырэ 200 фэдиз гъэры ашIыгъэх. Сятэжъ илIыхъужъыгъэкIэ мыщи къащыхэщыгъ, «Быракъ плъыжьым» иорден къыфагъэшъошагъ.
Зэо лъэхъаным ситатэ фашист миным ехъу ыгъэкIодыгъ. Орденхэмрэ медальхэмрэ ыбгъэгу хэлъхэу зэрыт сурэтыр журналэу «Огонек» ыкIи фронтым къыщыдэкIыгъэ гъэзетхэм къарыхьагъ, 1944-рэ илъэсым ищытхъу къэбар «Комсомольскэ правдэм» къыхиутыгъ.
Мэфэ 1418-рэ заом хэтыгъ. ДзэкIолI къызэрыкIоу ыубли, ротэм икомандирэу хъугъэ. Километрэ мин пшIыкIутIу бригадэм хэтэу пыим пэуцужьзэ ихэгъэгушхо фэзэуагъ. Щэ къауIагъ, ящэнэрэу, Чехословакием (Прагэ) щыкIогъэ заом хэлажьэзэ, хьылъэ дэдэу къыщауIагъ.
ЛIыгъэу зэрихьагъэмрэ илIыблэнагъэрэ уасэ къыфашIи Адыгеим щыщ кIэлэ лIыхъужъым къыфагъэшъошагъэх орденхэми медальхэми 8.
Украинэм ипсэупIэу Горловкэ танк-саугъэт дэт, ащ дышъэпс хьарыфхэмкIэ тетхагъэх дзэкIолIхэр зигъусэхэу псэупIэр пыим къыIэкIэзыхыжьыгъэ командиритфым алъэкъуацIэхэр. Ахэм ахэтхагъ лейтенант нахьыкIэу МатIыжъ Кущыку ылъэкъуацIи. Зыфэзэогъэ къалэу Чернобыли ицIыф гъэшIуагъ.
Зэо ужым сятэжъ джыри илъэситIо къулыкъум къэтыгъ. Къулайныгъэу ежь хэлъыр дзэкIолI ныбжьыкIэхэм аIэкIигъэхьанэу, опытышхоу заом щигъотыгъэмкIэ адэгощэнэу, ригъэджэнхэу къагъэнэгъагъ. Дзэм къыхэнэжьынэу къелъэIугъэх, рагъэджэнэуи фэягъэх, ау ежь икъуаджэ ыгу зыкъидзыжьыгъ. Къызегъэзэжьми зи къытенагъэп, чанэу лэжьагъэ, ашIэ хабзэр ышIагъ: унэ ышIыгъ, сабыитф ыпIугъ, къакIэхъухьагъэхэми ишIуагъэ аригъэкIыгъ.
МэзиплIым къыкIоцI, сятэжъ ищыIэныгъэ гъогу зэсэгъэшIэфэ, шъхьакIэфэныгъэу, гуфэбэныгъэу фысиIагъэм хэхъуагъ. Ащ бэдэдэ ыпшъэ дэкIыгъ. Хьатикъуае щегъэжьагъэу Прагэ нэсыфэ лIыгъэшхо зэрихьэзэ, заом хэлэжьагъ.
Илъэс пшIыкIублым сит, сызэрэгугъэрэмкIи сынасыпышIу, сищыIэныгъэ гъогу тыгъэм къегъэнэфы — ар зишIушIагъэр сятэжърэ ащ фэдэхэу тихэгъэгу икъэухъумэн псэемыблэжьэу фэзэуагъэхэмрэ. Ахэр тэри тауж къикIыщтхэми тщыгъупшэщтэп. Тятэжъхэр егъэшIэрэ щысэтехыпIэу тарихъым къыхэнэжьыгъэх. МатIыжъ Кущыку ахэм зэу ащыщ. Сэ сизакъоп — зэкIэми тырэгушхо!
МатIыжъ Руслъан.
Хьатикъое гурыт еджапIэм ия 11-рэ класс щеджэ.