ЕгъэшIэрэ щысэтехыпI

ЩыIэныгъэ гъогур кIэпкIукIыжьынэу зэрэщымытым зыфэдэ къэмыхъугъэу гъэшIэгъон хэлъ. ЕтIа­ни анахь гъэшIэгъоныр цIыф пэпчъ игупшы­сэхэм­кIи, иакъылкIи, пытагъэу ыкIи шъэбагъэу хэ­лъым­кIи адрэхэм афэмыдэу, къахэщэу зэрэщытыр ары.

Илъэси 8-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, силъапIэу, сигупсэу, шIу дэдэ слъэ­гъоу, лъытэныгъэшхо зы­фэсшIырэ ситатэу МатIыжъ Кущыку сищыIэныгъэ хэкIы­жьыгъ. Сыгу егъэшIэрэ лIы­хъужъэу ар къинэжьыгъ.

КъэсэшIэжьы, районым щы­зэлъашIэрэ сурэтышI IэпэIасэм «Сэ унашъо къысфашIыгъ» ыIуи, ситатэ бгъэхэлъ лъапIэхэу — орденхэу, медальхэу зэошхом къыщигъэхъа­гъэхэр зыхыригъалъхьэхи, тихьа­кIэщ итIысхьэхи мэфэ заулэрэ сурэт ышIыгъ.

ЕтIанэ сятэжъ къызыхъугъэр илъэс 85-рэ зыхъугъэ мафэм тирайон ипащэ цIыф купы­шхо игъусэу тадэжь къакIохи, къы­фэгушIохи, тешIыкIыгъэ сурэтым шIухьафтынхэр игъусэхэу къыратыгъагъ. СшынахьыкIэ цIы­кIоу Адэмрэ сэрырэ ­сурэтым тыкIэрытэу тшIогъэ­шIэ­гъонэу бгъэхэлъхэм тяплъы­зэ, титатэ сеупчIыгъ: «Тат, сы­дэу ба убгъэ хэлъыр. Тыдэ къипхыгъа мыхэр?» сIуи.

ЕгъашIэм сщыгъупшэщтэп сятэжъ къытфиIотэгъэ къэбархэр. Шъхьацыр къэрабэу, ма­къэр шъабэу, гукIэгъушхо зыхэлъ титатэ ащ фэдиз гъэхъа­гъэ иIэми сшIагъэп. СэркIэ ар ошIэ-дэмышIэ шIэныгъэу хъугъэ. ТышIоцIыкIоу заом игугъу къытфишIыщтыгъэп. А мафэм къыIотагъэр сыригъусагъэм фэ­дэу сынэгу зэкIэ къыкIэуцуагъ. Ащ итекIоныгъэ гъогу псын­кIа­гъэп. Ошъу къехырэм фэдэу лыгъэр къефэхыщтыгъ, яшъуй макъэ шъхьацышъор ыгъэ­­тэджэу щэхэр къатырипхъэщтыгъэ… Щэ къауIагъ, контузие хъугъагъэ, ау ыгу мы­кIодэу, лIыгъэу хэлъым къы­щымыкIэу ыпэ ригъэхъугъ.

— Тыдэ заор о щыуухыгъа?

УпчIэу естыгъэм иджэуап къыримытыжьэу тIэкIурэ зи къымыIоу щысыгъ. ЕтIанэ гу­пшысэм зыкъыхичыгъ:

— Тыдэ къыщысыухыгъ пIуагъа? Марыба, — ыIозэ, медалэу «За освобождение ­Праги» къысфищэигъ.

Мыщ щыкIогъэ заом ­ситатэ уIэгъэ хьылъэ хихыгъ, госпита­лым бэрэ чIэлъыгъ. ИIахьыл­хэм къафэтхэн ымылъэкIэу охътабэ тешIагъ. Ышыпхъу гу­мэкIэу ыш зыхэт частым тха­гъэ, ялъэIугъ къыфаIопщынэу МатIыжъ Кущыку къехъулIагъэр, икъэбар бэшIагъэу къызэранэмысырэр.

Бащэ темышIэу татэ иныбджэгъу джэуап къытыжьыгъ:

«…Адыгэ къоджэ чыжьэм щыщэу, сшыпхъу лъапIэу Сас! Фронтым къикIэу сэлам къыосэхы. Пшэу Кущыку псау ыкIи щынэ ымышIэу фашистхэр зэ­хекъутэ. Орденхэмрэ медальхэмрэ ыбгъэгу агъэкIэракIэ. Ащ фэдэ шым урыгушхонэу щыт, зэрэчылэу, зэкIэ Адыгеим щы­псэухэрэр рыпагэхэу «Ар — тэ тилъэпкъэгъу» аIон алъэ­кIыщт.

Шъори зэрэшъуфэлъэкIэу шъу­лажь, шъуиIофшIэн дэгъукIэ фронтым шъуишIуагъэ къежъу­гъэкI, коцышъхьэ пэпчъ, нат­рыфышъхьэ пэпчъ пыим щэу тефэ. Джа зэкIэ зэхэтэу ти ТекIоныгъэ ихэхъоныгъэ фэлажьэ, ари чыжьэжьэп. Джыдэдэм шъушэу Кущыку къышъу­фэтхэн ылъэкIыщтэп, ащ мэхьанэшхо зиIэ пшъэрылъ гъэнэфагъэ ыгъэцакIэу къэт, тэгу­гъэ ыужым макъэ къышъуи­гъэIунэу. ШъугушIоу Тхьэм шъу­шы шъуIуегъэкIэжь! Тэри тиурам мэфэкIышхо къытехьащт — къэсыщт текIоныгъэр».

СыкIэлэ цIыкIугъ нахь мы­шIэми, ситатэ ымэкъэ шъабэкIэ къысфиIотэгъэ къэбархэр джыри стхьакIумэ итых:

— Сыкъызщыхъугъэр мы тызщыпсэурэ къуаджэу Хьатикъуай. Уахътэр, сикIал, къиныгъэ. Колхозэу сятэ зыщылажьэщтыгъэр зэхащэгъэ къодыягъ, зыпкъ иуцощтыгъэ ны­Iэп. Унэгъо Iужъоу сабыибэ зи­Iэхэм тащыщыгъ. Тятэ жъы дэдэу дунаир ыхъожьыгъ, ащ къыхэкIэу, санахьыкIагъ нахь мышIэми, сышъэожъыети, нахьыжъыгъор сэ къыстефагъ. Я 7-рэ классыр Хьатикъое еджа­пIэм къызщысэухым, еджэным езгъэхъунэу амал згъотыгъэп. Тянэ IэпыIэгъу ищыкIагъэти, кол­хозым сыхахьи къулы­къум сэкIофэ сыщылэжьагъ.

Гъатхэм, 1940-рэ илъэсым, бело-фин заом хэлэжьэгъэ дзэкIолIым колхозым къыгъэ­зэжьыгъ. Ащ ыбгъэгу ­медалэу «За отвагу» хэлъыгъ. Колхоз тхьаматэу Цэй Теуцожь Хьа­цIыкIу ыкъор кIэлакIэм къеуп­чIыгъ:

— Кущыку, мыщ фэдэ тын лъапIэ къэбгъэхъэн плъэкIыныя?

— Ащ Iофыр нэсымэ, сэри къогъу сыкъохьажьыщтэп, — риIожьыгъагъ. Шъыпкъэ, псынкIэ дэдэу иIуагъэ къыгъэшъып­къэжьынэу хъущтми ащыгъум егуцэфэгъагъэп.

А къэбархэр къысфиIуатэхэ зэхъум сыцIыкIугъ, гу зылъы­сымытагъэу, къызгурымыIуагъэу къэнагъэр бэ. Джы сшIо­гъэшIэгъонэу ситатэ Хэгъэгу зэошхом зэрэхэлэжьэгъэ шIы­кIэр, тын лъапIэу иIэхэр къызэрэфагъэшъошагъэхэр зэз­гъэ­шIэн фаеу зэрэщытыр къыз­гурыIуагъ.

Сянэжърэ сятэрэ къыс­фа­Iотагъэхэми яшIуагъэ къысэ­кIыгъ, бэ дэдэ къызхэсхы­гъэр документхэу бгъэхэлъхэм апылъхэр, тхылъхэм ыкIи гъэзетхэм къащыхаутыгъэхэр ары, ау анахь лъапIэу сэ къэзгъотыгъэр ситатэ игукъэкIыжь тхыгъэу (дневник) «Боевой путь» зыфиIоу илIы­хъужъ гъогу къыз­щи­Iуатэрэр ары.

МатIыжъ Кущыку игукъэ­кIыжь тхыгъэхэм ащыщ:

«1941-рэ илъэ­сым мэлылъфэгъум и 27-м къулыкъум сащагъ. ЖъоныгъуакIэм иапэрэ мафэ я 150-рэ танковэ дивизие ия 150-рэ мотострелковэ полк хэт ПВО—м иротэ сыхагъэхьагъ. Ты­къызэрэсыгъэм ­лъыпытэу, гузэжъо­гъоу, программэ гъэкIэкIыгъэкIэ тырагъаджэу фежьагъэх. Зы тхьамафэкIэ трехлинейнэ винтовкэр зэдгъэшIагъэ, джыри тхьамафэ зытешIэм, тызэрэфэхьазырыр «дэгъу дэдэкIэ» къэтыушыхьатыжьыгъ. ЗэкIэмэ апашъхьэ къыщытщытхъугъэх.

Пчыхьэм, мэкъуогъум и 21-м, кино теплъынэу зэрэротэу клубым тыкIуагъ. Фильмыр къыублэгъэ къодыеу къытэджэжьхи, елбэтэу частым ты­къащэжьыгъ. Командирым сатырэу тыкъигъэуцуи, неущ мэ­къуогъум и 22-м жьэу тыдэ­кIыщтэу къытиIуагъ. УцупIэм тынэсыгъэ къодыеу, зыпыупхъухьажьыгъуи гъэпсэфыгъуи ти­мыфагъэу, гузэжъогъоу еджэ­пIэ батальоным къытагъэгъэзэжьыгъ. Тыкъызэсыжьым къы­таIуагъ къэбар гомыIоу ради­омкIэ къаIопщыгъэр — Германиер Советскэ Союзым къы­тебэнагъ.

Джащ лъыпытэу IашэкIэ­ ты­­къаузэнди, техникэр къытатыгъ.

Заор щынэгъо тхьамыкIагъу, ушэтын хьылъэу цIыф­хэмкIэ щыт. Ащ узэмынэгуерэ шъэфэу гум игъэбылъхьа­гъэхэр нафэ къешIы, шэнэу цIы­фым хэлъыр къыхегъэщы. УкъызхэкIыгъэхэм, ­уянэ—уятэхэм узэрапIугъэм, къоджэдэсхэм гъогум укъызытехьэм ­гъэ­сэпэтхыдэу къыуаIуагъэхэм укъаубыты, умыIуапхъэ—умы­шIап­хъэхэр щыогъэзые, командирым къыпфигъэшъошэрэ пшъэрылъыр зэрэбгъэцэкIэ­щтыр гумрэ шъхьэмрэ пытэу аубыты — джащ пкъые уешIы. Ар сэ лъэш дэдэу зэхэсшIагъэ».

1941-рэ илъэсым мэлылъфэ­гъум и 26-м тятэжъ зыхэт дзэр километрэ 30-кIэ Гомель пэ­Iудзыгъэу фронтым къыIуащагъ. Джа такъикъым ситатэкIэ зэошхор къежьагъ. Танк дивизиеу зыхэтыгъэм дзэпащэу иIагъэр Испанием илIыхъужъэу, фин заом хэлэжьагъэу полковникэу Бахаровыр ары.

— Заом иапэрэ мафэхэм, — ыгу къэкIыжьыщтыгъэ сятэжъ, — тидзэкIолIхэм къапэ­уцугъэр дэгъу дэдэу уIэшыгъэ пый лъэш. Нэмыцхэм огури, чIыгури зэлъаубытыгъагъ — тех­никэмкIэ нахь баигъэх. Ошъо­гум ясамолетхэр итэкъогъагъэх, анахьэу бомбардировщикхэр ары мыуцущтыгъэхэр — зэпыу ямыIэу ташъхьагъ итхэу къабыбыхьэщтыгъэ, чIыгум ятанкхэр тетэкъогъагъэх.

Агу къеощтыгъэ, лъэшэу ашIошъхьэкIуагъ дзэкIолI ныб­жьыкIэхэм апэрэ уахътэм къадэмыхъоу зэрэзэкIакIохэрэр. Къабгынэрэ ныхэм, шъхьэгъу­сэхэм, сабыйхэм анэпсхэм гур афызыщтыгъэ. Кущыку ыгукIэ еуцолIэн ылъэкIыщтыгъэп ти­къалэхэр, тикъуаджэхэр машIом зэрэзэлъиштэрэм, къинкIэ зэтырагъэпсыхьэгъэ щыIакIэр зэ­рэзэхэтакъорэм, хэкужъ зэрэ­хъурэм. Псы къиугъэм фэдэу, зэпымыоу тидзэхэр зэкIакIо­щтыгъэх. Ахэм ахэтхэу, ­гъогу кIыхьэм ыгъэуцуагъэхэу, фабэм ригъэзыгъэхэу тыгъэкъо­кIыпIэ лъэныкъомкIэ совет­скэ цIыфхэр кIощтыгъэх: тэмэрыхьэу, кушъхьэфачъэхэм ателъхэу, курэжъыехэм арылъхэу якIэлэцIыкIухэмрэ яхьапщыпхэмрэ ахьыщтыгъэх. Пыим иса­молётхэр къашъхьащыбыбэхэ­ти, зэпымыоу къяощтыгъэх, лажьэ зимыIэ цIыфхэр аукIы­щтыгъэх. ШъхьакIомрэ лыузымрэ Кущыку ыгу фэмылъэгъуныгъэр къырагъэтэджагъ, щылычым фэдэу апсыхьагъ, уз­темыкIон кIуачIэ къыхалъ­хьагъ, Iэр ыгъэузэу пытэу винтовкэр рагъэубытыгъ. Гъогу къин къыкIугъэр, зэуабэхэм апхыры­кIыгъ. Винтовкэри пулемёткIэ зэблихъугъэ. Апэ взводым ко­мандир фашIыгъ, нэужым ротэ къыратыгъ. ЛIыгъэ хэлъэу, зэ­кIакIо ымышIэу, идзэкIолIхэм ящысэтехыпIэу заощтыгъэ. ТIо пыим къыуцухьагъ, ау сыд фэ­дэ къин хэфагъэми: къыщыгугъырэ дзэкIолIхэм якомандир ыгу кIодыгъэу алъэгъу­гъэп, хэкIыпIэ къымыгъотыгъэу къа­шIэжьрэп. Цыхьэ къыфашIы­щтыгъэ, ежьыри ащыгугъыщты­гъэ ыкIи ежьхэри къыфэ­шъыпкъэщтыгъэх.

МатIыжъ Кущыку игукъэкIыжь тхыгъэхэм ащыщ:

«Ар зыхъугъэр 1941-рэ илъэ­сым шышъхьэIум ыкIэр ары. ПВО-м икурсантхэм дивизием иштаб къагъэгъунэщтыгъэ. Сэри сипулемети къамылъэгъунэу дэ­гъоу зысыухъумагъэу мэшэ­шхом силъэу пыим ибомбардировщикхэр зэрэбыбатэхэрэм сылъыплъэщтыгъэ. Бомбардировщикхэр — «Ю-88»-хэр, парадым хэтым фэдэу сатырэу къэбыбых. Лъэгэ дэдэхэп. Ма­ры якъащ фыжь-шIуцIэхэри ­зэ­хэугуфыкIыгъэу къэлъагъох. Сыгу къызэкIэнагъ. СыкIырыуи зенитнэ пулеметым ивизир къэз­гъэIагъ, псагъэр къэсыубы­тыгъ. Гашеткэм сызщытеIункIэ­щтыри, гъуахъозэ къэбыбырэ нэ­джэ-Iуджэжъым сызщеощт уахъ­тэри гурышэкIэ къэсшIагъ. Дэгъоу тезгъэпсыхьи сызэом, къэслъэгъугъ сипулемет зи­утхып­­кIызэ мэшIо шхъуантIэу къыIуустхъукIыгъэр. ЗэкIэм «Юн­керс пащэр» къефэхэу фежьагъ ыкIи чIыгум къытефи, ыгъэтIы­гурыгоу къэуагъ. Плъэ­гъун фэягъ дзэкIолIхэмрэ коман­дирхэмрэ ягушIокIагъэр — апэрэ текIоныгъэр къыдэтхыгъ. Джа «юнкерсымкIэ» къы­зэIутхыгъ пыим итехникэу зэ­хэдгъэтэкъуагъэм ипчъагъэ».

Джа мэфэ дэдэм, сыхьатны­къо тешIагъэу, джыри зы «мессершмидт» къыраутэхыгъ. Командирымрэ сятэжърэ дзэкIолI­хэр ягъусэхэу нэмыц истреби­телыр къызщефэхыгъэ чIыпIэм нэсыхи, самолетэу стыщтыгъэм зыкъизыдзыжьыгъэ летчикэу парашютымкIэ къехыгъэр гъэрэу къаубытыгъ. Нэужым диви­­зием икомандир Кущыку­ къе­­­кIуалIи къыриIуагъ: «УлIэ­хъупхъ! Къыопэсыгъ тын лъа­пIэр!» Пы­тэу IаплI къырищэ­кIыгъ. Ау къы­ратынэу игъо имы­фагъэхэу танковэ-десантнэ батальоныр гъогу техьагъ. Мэфэ зау­лэ тешIагъэу гъэзетэу «За Родину» зыфиIорэм ­къыхиутыгъ: «Сержантэу МатIыжъ Кущыку нэмыц бомбардировщикыр къыриутэхыгъ» ыкIи дзэкIо ныб­жьы­кIэм исурэт къырагъэ­хьагъ. ЗэкIэ фронтым къыщыдагъэ­кIы­гъэ гъэзетхэм къэбарыр къы­хаутыгъ, щысэтехыпIэу агъэ­лъэгъуагъ.

Гъэхъагъэхэр ашIыхэмэ, лъы­кIуатэхэзэ, къалэхэм, къуаджэ­хэм шъхьафитныгъэр арагъэ­гъотымэ, тичIыгу аукъэбзызэ дзэ­кIолIхэр кIощтыгъэх. Ма­тIыжъ Кущыку къахэщэу лIыгъэ зэрихьэщтыгъэ. 1942-рэ илъэ­сым Елец шъхьафит ашIыжьы­ным пае щыкIогъэ зэошхом ыуж «сержант нахьыжъ» цIэу къыфагъэшъуаши взводым ­командир фашIыгъ.

Дэгъу дэдэу ыгу къинэ­жьыгъ зипэщэ взводыр зыхэлэжьэгъэ заор — титанкиеу пыим къыуцухьагъэхэр къазэратырахыжьыгъагъэр:

— Типодразделение чэщым пшъэрылъ къин ыгъэцэкIагъ. Сэ сидзэкIолIхэр сигъусэхэу тIогъо­гогъо пыир зэкIэдгъэкIуагъ, ащ ишIуагъэкIэ, титанкистхэу къауцухьагъэхэр гъэрэу ятымы­гъэубытынхэ тлъэкIыгъ. ­Апэрэ тынэу медалэу «За отвагу» джащ пае къысфагъэшъошагъ.

1943-рэ илъэсым мэзаем ыгу­зэгум Кущыку зыхэтыгъэ бригадэр Курскэ дэхьагъ. Дмит­риев — Льговск къинкIэ ­аштагъ. СыхьатиплIым къыкIоцI къапэуцужьыгъэхэр нэмыцхэр арэп, власовцэхэр ары. Нэ­бгырэ 27-рэ гъэрэу къаубытыгъ. Къумалыгъэу зэрахьагъэм пае ахэм бригадэм икомандир укI атырилъхьагъ.

МэфитIу темышIагъэу тидзэ­кIолIхэм ялIыгъэ рахьылIи Кур­скэ аштагъ. Мы чIыпIэм заоу щыкIуагъэм Кущыку лIыгъэ щызэрихьагъ ыкIи Жъогъо Плъыжьым иорден къыфагъэшъошагъ.