Лажьэ зимыIэхэм алъ зыщагъэчъэгъэ чыл

Я ХХ-рэ лIэшIэгъур тарихъ хъугъэ-шIагъэхэмкIи социальнэ зэхъокIыныгъэхэмкIи бай дэдагъ. ИкIыгъэ лIэшIэгъум узы­тегущыIэн икъунэу къытфигъэ­нагъэр бэ. Ахэм зэпыу имыIэу куоу уарыгущыIэн, нэфэшъ­хьафынэкIэ уяплъын, осэ тэрэзи афэпшIын фаеуи мэхъу ыкIи джары зэрэщытын фаери. Хэти къыгурэIо ар зэрэIоф мыпсынкIэр, зы нэбгырэкIэ зэшIопхынэу зэрэщымытыр. Джащ фэдэ IофхэмкIэ шIэныгъэ дэгъу зыIэкIэлъ ыкIи тари­-хъым изэхэфын къыфэхъугъ зыфаIохэрэм афэдэхэр зыхэт куп щыIэн фае. Ар зэбгъэ­уIуным пае творческэ акъылышхо ищыкIагъ.

Лъэхъаным хэхъухьэрэ хъу­гъэ-шIэгъэшхохэр къэзыгъэлъа­гъохэрэр цIыфым иакъыл, ащ иеплъыкI. Адыгэ тарихъ наукэм охътэ къиныбэ зэпичыгъэ­ми, ащкIэ ежь нэпэ гъэнэфагъэ, ежь иушэтакIохэр иIэхэ хъугъэ. Ар къэзыушыхьатырэмэ ащыщ 1918-рэ илъэсым Iоныгъом  Ады­геим ихъишъэкIэ тхьамы-кIэ­гъошхоу щытыгъэ лъэхъаным тытегущыIэнэу амал зэрэти-Iэр.

Темыр Кавказым щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм, адыгэхэри ахэм зэрахэтэу, яхъишъэ нэмыкIынэкIэ уеплъын фаеу зэрэщытым уезыгъэубытырэ гупшысэхэр тиобществэ непэ изытет пшъхьэ къырегъахьэх. Урысыем инародхэм тарихъ зэпхыныгъэу яIэм икъэбарэу къаIуатэхэрэм икъоу зэшIомы­хыгъэ Iофыгъоу къахэщырэр макIэп. Джащ къыхэкIэу, общественнэ-политическэ еп­лъыкIэм тетэу укъекIолIэн хъу­мэ, Адыгеим граждан заор зэрэщыкIуагъэм икъэгъэлъэгъон мэхьанэшхо иI.

Лъэхъанэу блэкIыгъэм ехьы­лIэгъэ еплъыкIэу иIэ хъугъэхэм яягъэкIэ Темыр Кавказым изытет зыпкъ имытэу, цIыф лъэпкъхэр щызэщыхьэхэу къызышIошIыхэрэр щыIэх, ащ дыкIыгъоу ар зэрэмытэрэзыр къыушыхьатэу ящыIэкIэ-псэукIэкIэ зэтекIыныгъэ тIэ­кIухэр къыхэфэхэми, зэдиштэ­хэу, зэгурыIохэу народ пчъагъэ щызэдэпсэу.

БлэкIыгъэ уахътэм зыфигъэ­зэжьынышъ, гъогоу къыкIугъэм рыплъэжьыныр обществэм шэ­ны фэхъугъэкIэ енэгуягъо. ЕтIани арэущтэу зыщыхъурэр мыпсынкIагъоу дунаим Iофхэр къызыщытэджырэ лъэхъаныр ары.

Темыр Кавказым ихъишъэ иушэтэкIуабэ непэ зыпы­лъыр упчIэ мыпсынкIэу къэтэджхэрэм яджэуап къэгъотыгъэныр ары.

Къуаджэу Кощхьаблэ щыпсэухэрэми гукъэкIыжь-гугъэузхэм зафагъэзэныр джары къы­зыхэкIыгъэри.

1918-рэ илъэсым —адыгэхэмкIэ илъэс тхьа­мыкIэгъо дэдэм зызэрэфэдгъэзагъэм лъапсэ имы­Iэу щытэп ыкIи ар тэрэзэу тшIа­гъэ. Сыда пIомэ а лъэ­хъаным къо­джэ 53-мэ къарыкIощтыр къэшIэгъуаеу щытыгъ. Къуа­джэхэм ащыпсэурэ цIыфхэр зы­фаукIыгъэхэр акъылым къыубытырэп. Хэта ащкIэ пшъэдэкIыжь зыхьы­щтыр?

ЦIыфым ыцIэ сыдигъуи тарихъым, хъугъэ-шIагъэхэм, бзэ­джэшIагъэхэу дунаим къыщы­х­ъухэрэм япхыгъ. Арышъ, ип­шъэ­дэкIыжьи ины.

Щысэу тIэкIэлъхэм къаIуатэ:

къуаджэу Кощхьаблэ ихъи­шъэкIэ Дзэ Плъыжьым и Таманскэ дивизие идзэхэр Iо­ныгъом и 24-м, 1918-рэ илъэ­сым Кощхьаблэ къыдахьэхи, зы чэщкIэ лажьэ зимыIэ нэбгыришъэ заулэ зэраукIыгъэр тхьамыкIэгъо дэдэу щытыгъ.

А тхьамыкIагъор Кощхьаблэ сыдигъуи щыгъупшагъэп. Къуаджэм дэс лIыжъхэр а мафэм «тызщызэрапхъожьыгъэ мафэкIэ» еджагъэх ыкIи къыкIэ­лъыкIогъэ лIэужхэм хэзыгъэ имыIэу а тхьамыкIагъор афа­Iуатэзэ къырыкIуагъ.

Кощхьаблэ икъэхалъэ дэжь (Лабэ пэмычыжьэу) чIыпIэ хэ­IэтыкIыгъитIу иIагъ: зыр нахь иныIоу, адырэр нахь цIыкIоу. Лабэ зыкъыщагъэпскIыгъэу кIэ­лэцIыкIухэр къэкIожьыхэ зыхъу­кIэ, Iушъашъэхэзэ зэраIожьы­щтыгъэ: «Тэ тицIыфхэу больше­викхэм аукIыгъэхэр мыщ чIэ­лъых». Амакъэ Iоу ащ рыгущы­Iэщтыгъэхэп, ащ фэгъэхьыгъэу зыпари атхыщтыгъэп. Ау лъыр зыщагъэчъэгъэ 1918-рэ илъэсыр, «плъыжьхэм ятеррор» хэ­кIо­дагъэхэр, а бзэджэшIэгъэ хьы­лъэр зыпкъ къикIыгъэхэр ыкIи зезыхьагъэхэр къуаджэм щы­гъуп­шэхэрэп.

Къуаджэм щыпсэурэ цIыфхэу 1918-рэ илъэсым Iоныгъом и 24 — 25-м зэрахьэгъэ тхьамыкIагъор зынэгу кIэкIыгъэхэр

Кощхьаблэ щыщ бзылъфы­гъэу илъэс 92-рэ зыныбжь ТIэо Мацэ 1990-рэ илъэсым ыгу къэ­кIыжьыщтыгъэ: «…. сятэу Сэфэр къэхалъэм къикIыжьы­щты­гъэ… Тиунэ дэжь слъэгъузэ ща­убыти, Iуащыгъ. Нэужым аукIыгъ».

Илъэс 90-рэ зыныбжь Кобл ФIыцIэ, 1991-рэ илъэсым ыгу къэкIыжьыщтыгъэ: «Таманска­дзэм ичастьхэр зэрыкIощтыгъэ гъогоу Кощхьаблэ екIурэм метрэ шъихкIэ пэчыжьэу гъусэхэри сиIэхэу шыхэр щызгъэхъущтыгъэх. Кочергиным ичастьхэр къуаджэм къызыдахьэхэм, красноармейцэхэм хъулъфыгъэхэр зэкIэ аукIыхэу ыкIи аубытыхэу аублагъ. Аубытыгъэхэр зэкIэ мэщытым чIа­гъэзыхьэхи, ашхыни пси арамытэу чэщ—зымафэм ехъурэ щаIыгъыгъэх».

Борэкъо Мухьамэд 1918-рэ илъэсым илъэс 21-м итыгъ: «Таманцэхэр къуаджэу Кощхьаблэ къыдэлъадэхи хъулъфы­гъэхэр аукIыхэу рагъэжьагъ. Бзылъфыгъэхэри сабыйхэри зэрэщытхэу сэшхокIэ ахэм ашъхьэхэр шIуаупкIыщтыгъэх. Ефэндэу КIуращынэ Шыхьамболэт нэмаз аригъэшIы пэтзэ аупкIэтагъ. Чыржьын Тибердэ ежь ищагу даукIыхьагъ. Илъэс 78-рэ зыныбжь лIыжъ нэшъоу Налщык Джаримэ ищыгъын кIыIутелъи ищыры­къухэри щахыгъэх. Чылэр зэрапхъуи, зы пIэтехъуи, фыгукIэ килограмми, зы чэми, чэти къыданагъэп… Аубытыгъэхэм сэри сахэтыгъ, ау синасып къыхьи, псаоу сыкъэнагъ. Чэ­щым тыкъатыгъужьи, къуаджэу Еджэркъуае тащагъ…»

Ехьыем ыкъо Агъыржьанэ­къо Исмахьилэ етхы: «Курга­нинскэ отрядым ибольшевист­скэ охрани укIэкIо—бзэджашIэ­хэм адыригъаштэщтыгъ. Мафэм сыхьатыр зым хъушIэныр рагъэ­жьагъ, чылэм икъыблэ лъэны­къокIэ топкIэ къиукIыхэти, унэ­хэм яощтыгъэх, арыхьэщтыгъэх, арыс щыIэмэ къаращыти, а чIыпIэм щаукIыщтыгъэх. Бзылъфыгъэ дахэ апэ къызифэкIэ рыджэгущтыгъэх, зэкIэ зыIукIэ­хэрэр аукIыщтыгъэх. Къуаджэм щыщыбэр дэкIызэ загъэбылъы­щтыгъ. Зэпымыоу сыхьатитIо къуаджэм щыхъушIагъэх, нэбгы­рэ 366-рэ аукIыгъ, адрэ къэнагъэхэр мэщытым чIаугъуаехи, пэсакIо яIэу мэфиблэ аIыгъы­гъэх. А уахътэм къыкIоцI чер­кес­хэм шыхэр, былымхэр, ды­шъэр, тыжьыныр ыкIи нэмыкI­хэр атырахыщтыгъэх. Мэфиблым къыкIоцI афэлъэкIыгъэр зэкIэ чылэм дащыгъ, унэу дэтхэри зэхакъутагъэх».

А тхьамыкIагъор къызыхэкIы­гъэр зэзыгъашIэ зышIоигъохэу ыуж ихьагъэхэм Кощхьаблэ щыщхэу аукIыгъэхэм япчъагъи къатхы. Ахэр зэфэшъхьафых… Джарэущтэу 1927-рэ илъэсым Я.Н. Раенко-Туранскэм къыхи­утыгъэм итыр нэбгырэ 214-рэ.

1991-рэ илъэсым КIэрэщэ Аслъан къуаджэм щаукIыгъэу къыгъэлъэгъуагъэр нэбгырэ 400, М. Шыбзыхъум 1992-рэ илъэ­сым къыгъэлъэгъуагъэр нэбгырэ 470-рэ, 2014-рэ илъэсым Къат Теуцожьи а пчъагъэр — 470-р ары зыдыригъэштагъэр.

Джарэущтэу зы мафэм къыкIоцI — Iоныгъом и 24-м, 1918-рэ илъэсым плъыжьхэм нэбгырэ 470-рэ аукIыгъ. Хэ­гъэгу зэошхом Кощхьаблэ щыщхэу нэбгырэ 330-м ехъу хэкIодагъ.

Непэрэ щыIакIэм Iофыгъо пхъашэу къыгъэуцухэрэм ащыщ тарихълэжьмэ цIыфхэм апашъхьэ пшъэдэкIыжьышхо зэрэщахьырэр. Адыгеим ихъишъэ илъэхъэнэ зырызхэу зэхафыхэ­рэм шъхьашъорыкIоу зэря­кIуа­лIэхэрэм кIэух фэшIыгъэн фае.

ЗэхъокIыныгъэм къызыдихьы­гъэ амалхэр Адыгеим ишIэны­гъэлэжьхэм дэгъоу къызфагъэ­федагъэх — ятарихъ зэрэщыты­гъэ къабзэм фэдэу къат­хыжьыгъ.

Тыгъуасэ шъхьэихыгъэу узэ­рыгущыIэн умылъэкIыщтыгъэхэм непэ пэрыохъу щымыIэу уары­гущыIэн плъэкIэу зэрэхъу­гъэм тицIыфхэр яблэкIыгъэ шъыпкъагъэ хэлъэу зэрагъэшIэным къыфигъэущыгъэх.

Адыгеим ишIэныгъэлэжьхэм научнэу къэгъэшъыпкъэжьыгъэ материалхэу къыхаутыгъэхэм, Москва, Краснодар, Мыекъуа­-пэ яархивнэ материалхэм, тхылъ «шъэфхэр» спецархивхэм къа­зэрачIэкIыжьыгъэхэм, чылэм бэшIагъэу щыпсэухэу а хъугъэ шъыпкъэр къэзылъэ­гъужьыгъэ­хэм къаIотагъэхэм шъыпкъэр ичIыпIэ игъэуцожьы­гъэным иамалхэр къатыгъэх.

ШIэныгъэлэжьхэу А.Т. КIэ­ращэм, М.Хь. Шыбзыхъум ягу­къэкIыкIэ къуаджэу Кощхьаблэ 1918-рэ илъэсым кIодыкIае щыхъугъэхэм саугъэт щафагъэ­уцугъ ыкIи мэфэкI шIыкIэм те­тэу къыщызэIуахыгъ.

Мэкъул Джэбраил.

Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор.