АР-м иминистрэхэм я Кабинет зичэзыу зэхэсыгъоу тыгъуасэ иIагъэм тхьамэтагъор щызэрихьагъ Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу ТхьакIущынэ Аслъан. Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх Адыгеим и Премьер-министрэу КъумпIыл Мурат, АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм и Тхьаматэу Владимир Нарожнэр, республикэм ипрокурор шъхьаIэу Василий Пословскэр, муниципальнэ образованиехэм, къулыкъу ыкIи ведомствэ зэфэшъхьафхэм япащэхэр, нэмыкIхэри.
Апэрэ Iофыгъоу зэхэсыгъом къыщаIэтыгъэр АР-м ихэбзэгъэуцугъэу «Адыгеим иреспубликэ бюджет фэгъэхьыгъ» зыфиIоу 2016-рэ илъэсым телъытагъэм игъэцэкIэн ары. Мыщ епхыгъэу къэгущыIагъ Адыгеим финансхэмкIэ иминистрэу Долэ Долэтбый. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, хэбзэIахьэу аугъойхэрэр, республикэ бюджетым къихьэрэ хахъохэр нахьыбэ шIыгъэнхэр мы уахътэм пшъэрылъ шъхьаIэу щыт. Ащ пае гъэцэкIэкIо хэбзэ къулыкъухэм, муниципальнэ образованиехэм, ащ фэгъэзэгъэ къулыкъу пстэуми яIофшIэн агъэлъэшын фаеу ылъытагъ. Министрэм къэзэрэугъоигъэхэр зэрэщигъэгъозагъэхэмкIэ, республикэм ежь федэу къыхьыжьырэм ипроценти 10 е сомэ миллион 723-рэ бюджетым щыкIэщт. 2015-рэ илъэсым дефицитыр сомэ миллиардым ехъущтыгъэ. Мы аужырэ илъэси 9-р пштэмэ, республикэ бюджетым хахъоу ышIыгъэр фэди 4,3-кIэ нахьыбэ хъугъэ. Илъэсэу тызхэтыр къиныщтми, муниципальнэ образованиехэм ахъщэ тедзэу афатIупщыщтым зэрэхагъэхъуагъэр Д. Долэм къыIуагъ.
Джащ фэдэу хэбзэIахь ыкIи мыхэбзэIахь хахъоу республикэм изэхэубытэгъэ бюджет къихьэрэр нахьыбэ шIыгъэным фэIорышIэрэ планэу 2016 — 2018-рэ илъэсхэм ателъытагъэм къыхиубытэрэ Iофтхьабзэхэм язэшIохын фэгъэхьыгъэу финансхэмкIэ министрэр къэгущыIагъ ыкIи мы илъэсымкIэ пшъэрылъхэр къыгъэнэфагъэх. Анахь шъхьаIэу ипсалъэ къыщыхигъэщыгъэр хьакъулахьхэр икъоу угъоигъэнхэр, хэбзэгъэуцугъэм диштэу цIыфхэм ялэжьапкIэ игъом ятыгъэныр, нэмыкIхэри арых.
— Бюджетым игъэпсын тытегущыIэ хъумэ, лъэныкъо пстэури, анахьэу муниципальнэ образованиехэм яшIоигъоныгъэхэр, къыдэтлъытэнхэ фае. ХэбзэIахьхэм яугъоин мэхьанэшхо иI, арышъ, бюджетым хэхъоныгъэхэр ышIынхэмкIэ амалэу щыIэр зэкIэ дгъэфедэн фае. ГущыIэм пае, республикэм илъ чIыгухэр зэкIэ реестрэм хэтхэгъэнхэм, ахэм хьакъулахьхэр къакIэкIонхэм тынаIэ тедгъэтыщт. Ащ дакIоу, Адыгеим щыпсэухэрэм ящыIэкIэ-псэукIэ нахьышIу шIыгъэныр пшъэрылъ шъхьаI, — къыIуагъ ТхьакIущынэ Аслъан.
Джырэ уахътэм инвестициехэр нахьыбэ шIыгъэнхэм, бизнес гупчэхэм ыкIи инкубаторхэм яIофшIэн шIуагъэ къытэу гъэпсыгъэным мэхьанэшхо зэряIэр КъумпIыл Муратэ ипсалъэ къыщыхигъэщыгъ. Ащ дакIоу IэкIыбым къыщыдагъэкIырэ продукциер тэтыехэмкIэ зэблэхъугъэным фэгъэхьыгъэ программэм игъэцэкIэни пстэуми анаIэ тырагъэтын зэрэфаем къыщыуцугъ.
БлэкIыгъэ илъэсым республикэр къиныгъохэм яолIагъ нахь мышIэми, социальнэ пшъэрылъхэр зэкIэ зэшIохыгъэ зэрэхъугъэр, ащ дакIоу мы илъэсым Iофышхо ашIэн фаеу къазэрапыщылъыр Премьер-министрэм къыIуагъ.
Къэралыгъо унэгъо политикэр гъэцэкIэгъэнымкIэ республикэм щызэшIуахырэм, мы лъэныкъомкIэ 2010 — 2015-рэ илъэсхэм къакIоцI Iофэу ашIагъэм изэфэхьысыжьхэм къащыуцугъ ЗАГС-м и ГъэIорышIапIэу АР-м щыIэм ипащэу ЯхъулIэ Тэмарэ. Пащэм къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, 2015-рэ илъэсым Адыгеим сабый 5686-рэ къыщыхъугъэу атхыгъ, 2014-рэ илъэсым егъэпшагъэмэ, ар 101-кIэ нахь макI. Мы аужырэ илъэси 6-р пштэмэ, къэхъухэрэм япчъагъэ епхыгъэ гурыт къэгъэлъэгъонымкIэ блэкIыгъэ илъэсыр анахь дэигъ. Ыпэрэ илъэсым къэгъэлъэгъонэу яIагъэм егъэпшагъэмэ, сабыеу къэхъугъэхэр зыщынахьыбэр Адыгэкъал, Мыекъопэ, Джэджэ, Тэхъутэмыкъое районхэр арых. Адрэ муниципальнэ образованиехэм ащыIэ ЗАГС-хэм яотделхэм сабыир къызэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ актэу ащатхыгъэхэм япчъагъэ къыщыкIагъ. Джащ фэдэу блэкIыгъэ илъэсым унэгъуакIэ зышIэнэу атхыгъэхэм япчъагъэ 2792-рэ, ащ дакIоу зэгуатхыкIыжьыгъэхэр 1581-рэ мэхъух. 2010 — 2014-рэ илъэсхэм язэфэхьысыжьхэм къызэрагъэлъагъорэмкIэ, зэшъхьэгъусэхэр зэрэзэхэкIыжьыгъэхэм ушъхьагъу шъхьаIэу афэхъугъэр ахэм азыфагу илъ зэгурыIоныгъэр укъуагъэ зэрэхъугъэр ары. 2015-рэ илъэсым ар зэблэхъу-гъэ хъугъэ, нахьыбэмэ къызэраIуагъэмкIэ, емыгупшысэхэу унагъо зэрашIагъэм ар ылъапс. ЦIыфым идунай зэрихъожьыгъэм епхыгъэ акт 5858-рэ атхыгъ, 2014-рэ илъэсым егъэпшагъэмэ, ар 98-кIэ нахь макI. ГъэIорышIапIэм ипащэ къызэриIуагъэу, граждан актхэм якъэралыгъо регистрацие епхыгъэ полномочиехэр зэраIэкIэлъхэм дакIоу, унагъом иинститут гъэпытэгъэным, ащ мэхьанэу иIэм зыкъегъэIэтыгъэным Iоф дашIэ. Ащ пае программэ гъэнэфагъэ аштагъ, ащ къыдыхэлъытагъэу зэгуатхэхэрэм ыкIи сабый къэхъугъакIэхэм ярегистрацие, сабыибэ зэрыс унагъохэм, илъэсыбэ къэзыгъэшIагъэхэу зиюбилей хэзыгъэунэфыкIыхэрэм, нэмыкIхэми афэгъэхьыгъэ мэфэкI Iофтхьабзэхэр зэхащэх. Пэтхъу-Iутхъум ыкIи гриппым алъэныкъокIэ непэ эпидемиологическэ Iофхэм язытет зыфэдэм, гриппыр цIыфхэм къямыутэлIэным фэшI 2016-рэ илъэсым вакцинациер зэрэзэхащэщтымкIэ планэу щыIэм къытегущыIагъ АР-м псауныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ иминистрэу Мэрэтыкъо Рустем. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, 2016-рэ илъэсыр къызихьагъэм къыщыублагъэу пэтхъу-Iутхъур ыкIи гриппыр нэбгырэ 11988-мэ къяузыгъэу республикэм щагъэунэфыгъ. Ащ щыщэу гриппыр 378-мэ къяутэлIагъ, нэбгырэ мини 10-м телъытагъэмэ, узыр къызыхагъэщыгъэхэр 268,5-рэ мэхъу. БлэкIыгъэ илъэсым мыщ фэдэ иуахътэ егъэпшагъэмэ, ар процент 72,1-кIэ нахьыб. ОРВИ-р ыкIи гриппыр къызэузыгъэхэр зэкIэ пштэмэ, ахэм япроцент 51,2-р зыныбжь имыкъугъэхэр арых. Гигиенэмрэ эпидемиологиемрэкIэ Гупчэу республикэм щыIэм ушэтын 11483-рэ зэхищагъ, ащ изэфэхьысыжьхэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, ауплъэкIугъэ цIыфхэр зэкIэ пштэмэ, ахэм япроцент 38,1-м пэтхъу-Iутхъур е гриппыр яIэу агъэунэфыгъ. Щылэ мазэм иящэнэрэ тхьамафэ Iофхэм язытет дэй дэдэ хъугъагъэ, эпидемиологиемкIэ шапхъэу щыIэм игъунапкъэ республикэр шIокIыгъагъ. Ащ къыхэкIыкIэ унашъо ашIыгъагъ республикэм ит гурыт еджапIэхэр, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр охътэ гъэнэфагъэм зэфашIынхэу ыкIи мэзаем и 3-м нэс учреждениехэм Iоф ашIагъэп. Ащ ишIуагъэкIэ, сымаджэ хъугъэ сабыйхэм япчъагъэ фэди 1,7-кIэ нахь макIэ хъугъэ. Мы уахътэм медицинэ ыкIи аптечнэ организациехэм яIофшIэн зэрэзэхащэрэр, цIыфхэм IэпыIэгъу зэрафэхъухэрэр уплъэкIугъэнхэм, Iэзэгъу уцхэр икъоу ателъхэмэ, ахэм ауасэ дамыгъэкIоеным афэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэхэр АР-м ипрокуратурэрэ республикэм ипрофильнэ министерствэрэ рагъэкIокIыгъэх. Мы лъэныкъомкIэ гумэкIыгъохэр щыIагъэх, гущыIэм пае, медицинэ маскэхэр аптекэхэм икъу фэдизэу ателъыгъэхэп, ахэм ауаси хэпшIыкIэу къаIэтэу къыхэкIыгъ. Республикэм ипащэхэм пшъэрылъэу къагъэуцугъэм диштэу, а гумэкIыгъор псынкIэу дагъэзыжьын алъэкIыгъ. АР-м псауныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ и Министерствэ ипэшIорыгъэшъ план къызэригъэнафэрэмкIэ, ыпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ узхэр цIыфхэм къямыутэлIэнхэм фэшI 2016-рэ илъэсым Адыгеим щыпсэурэ нэбгырэ мини 130-рэ фэдизмэ вакцинэхэр ахалъхьанхэу агъэнафэ. Гриппым пэшIуекIорэ Iэзэгъу уцхэм япчъагъэ нахьыбэ шIыгъэн зэрэфаер зэрытхэгъэ лъэIу тхылъыр федеральнэ профильнэ министерствэм IэкIагъэхьагъ.
— Адыгеим щыпсэурэ нэбгырэ пэпчъ медицинэ IэпыIэгъур, ищыкIэгъэ Iэзэгъу уцхэр IэкIэхьанхэм, фэIо-фашIэхэм, вакцинэхэм ауасэ дэмыкIоеным, тицIыфхэр къэтыухъумэнхэм талъыплъэн фае, — къыIуагъ ТхьакIущынэ Аслъан.
Культурэм хэхъоныгъэхэр ышIынхэм ипрограммэу 2014 — 2018-рэ илъэсхэм ателъытагъэм игъэцэкIэн зэрэлъагъэкIуатэрэр аужырэ Iофыгъоу повесткэм итыгъ. Мыщ фэгъэхьыгъэу къэгущыIагъ министрэу Къулэ Мыхьамэт.
ТХЬАРКЪОХЪО Адам.