«СыщыIагъ сэ мы уахътэм…»

ЩэшIэ Казбек илъэс 75-рэ зэхъум итхылъэу къы­дэкIыгъэм джары ыцIэр.

ЦIыфыгъэ дахэ, лIыгъэшхо, гулъытэ чан, гу­кIэгъу нэф, шIулъэгъу кIуачIэ, шIэныгъэ гъунэнчъэ зыхэ­лъыгъэ тиныбджэгъу лъапIэу Щэ­шIэ Казбек не­пэ фэдэ мафэм, 1939-рэ илъэсым дунаим къытехъо­гъагъ, илъэс 76-рэ къы­гъэ­шIагъэр, хэмы­кIокIэ­жьын лъэуж зафи дунаим къытыринагъ.

Казбек иапэрэ лъэбэкъухэр икъоджэ гупсэу Къэзэныкъое­жъым къыщежьэ. ИкIэлэцIы­кIу­гъо илъэсхэр гъэблэ-зэо лъэ­хъанхэм атефагъ. Гъэблэшхом ыуж заор къекIы. Илъэс зытIу нахь зымыныбжь кIэлэцIыкIум зэо илъэсхэм ящынагъо зэхи­шIагъ: илъэпэд цIыкIухэр ылъа­пшъэ дэфагъэхэу, пыим ищэ къатемыфэным пае чIыунэм ыIапэ аIыгъэу зэращэщтыгъэр къышIэжьыщтыгъ. Илъэс зыхыбл ыныбжьыгъ Казбек заом ищэ хьылъэхэр телъхэу ятэ къызе­гъэзэжьым. Бэ темышIэу ар къэ­сымаджэ, мафэ къэс Казбек гъунэгъу къуаджэм лъапцIэу чъэзэ ятэ къыфихьыщтыгъэ уц­хэри Iэзэгъу фэмыхъухэу, идунай ехъожьы. Янэу Дахэ (цIэ­тедзэу иIагъэмкIэ еджэщты­гъэх) кIэлибл ибэу къыфэнэ. ЫцIэ къы­гъэшъыпкъэжьэу бзылъфыгъэ Iуш дэхагъ ар. ИкIалэхэр яцIы­кIу­гъом щегъэжьагъэу IофшIэным фигъэсагъэх: хэтэшхор зэдеIэжь­хэзэ алэжьыщтыгъ, матэхэр ашIыщтыгъ, пхъэхэр мэзышхоу къакIэлъырытыгъэ Кармалинэ къыхахыхэти, шIомыкI ашIы­щтыгъ, къэгъагъэу мэзым къы­хакIэрэм фырикъужьэу Краснодар лъэсэу ахьыти, къакIэ­кIырэ ахъщэр ашхын, щыгъын щэфыным пэIуагъахьэщтыгъ.

Янэ пчэдыжь нэфшъагъом къэ­тэджыщтыгъ: хъызмэт Iофхэр зэпэкIигъэкIхэмэ, кIалэу еджа­кIо кIощтхэм ашхын тIэкIу-шъокIухэр зэригъэчэпыти, етIанэ нахьыкIэу къанэхэрэм нахьыжъхэр алъыплъэнхэу унашъо къа­фишIыти, губгъом дэкIыщтыгъ. Мэ­фэ реным губгъом къэтыгъэ бзылъфыгъэм унагъом къызи­гъэзэжькIэ, ащ ищыкIагъэу алъы­тагъэмкIэ янэ дэIэпыIагъэхэу, иIоф нахь псынкIэ зэрашIыщтым фэгуIэхэу янэ илъфыгъэхэр Iу­плъыхьэхэ зыхъукIэ, гушIуагъуи, гумэкIи зынэгу илъы ным гу къызIэпишIыхьажьымэ, ипшъыгъи тезыжьыгъэу, гъэсэпэтхыдэхэр икIалэхэм ариIощтыгъ. Джарэу­щтэу чэщныкъо охъуфэ сабый­хэм апылъыти, Дахэ кIалэхэм яджэнэ-гъончэдж хьап-щыпхэм ахэдыжьыхьэщтыгъ. Аузэ, я 10-рэ классыр Казбек дэгъу дэдэу къеухы, Мыекъуапэ еджакIо къэкIо, Адыгэ къэралыгъо кIэ­лэегъэджэ институтым чIэхьэ. Ау шIэхэу кIымафэр къэсы, щы­­гъын фабэ зэримыIэм пае мазэкIэ чылэм мэкIожьы, матэ­хэр еблэх, шIомыкIыр къалэм ехьы, кIихыгъэ ахъщэмкIэ щы­гъын фабэхэр къызфещэфыжьы­хэшъ, еджапIэм къегъэ­зэжьы.

Иныбджэгъу нахьыжъхэу Моск­ва щеджэхэрэм Казбек яхъуа­псэщтыгъ, ау ащ щеджэн амал иIагъэп. Гъэмэфэ гъэпсэфыгъо мэзищым Iоф ешIэ, ахъщэ зэ­IуегъакIэ, зыкIэхъопсыщтыгъэ Москва щеджэнэу макIо, апшъэ­рэ еджапIэу зычIэсым ращынышъ, къэлэ шъхьаIэм щеджэнэу Iизын къаIехы, ау езыгъа­джэхэрэм ащыщхэр пэрыохъу къыфэхъух, зыщеджэрэм къа­гъэнэ­жьы. Институтыр диплом плъыжь­кIэ къызиухыкIэ, ­ячылэ еджапIэм завучэу Iоф тIэкIурэ щешIэ, етIанэ аспирантурэм Москва макIо. Илъэс зытIущым ишIэныгъэ ащ зыщыхегъахъом ыуж кандидатскэ ­диссертациер урыс литературэмкIэ къеухъу­мэ, зыщеджэгъэ институтым кIэ­лэегъаджэу къегъэзэжьы. Ас­пи­рантурэр зыщылажьэщтыгъэ Московскэ къэралыгъо кIэлэ­егъэ­джэ институтым ныбджэ­гъубэ къыщыфэхъу. Ахэми, езы­гъэджэгъэ кIэлэегъаджэхэми агъэшIагъоу хагъэунэфыкIыщтыгъ гулъытэ чан, сэнаущыгъэшхо зэ­рэхэлъыр, ныбджэгъуныгъэ-хьа­лэлыгъэкIэ утекIон зэрэмы­лъэ­кIыщтыр.

— Тиныбджэгъу шэн ­дэхабэ хэлъыгъ, тэри ахэр дэтлъэгъу­щтыгъэти, лъэшэу тырыгушхоу тыщыгушIукIыщтыгъ», — аIо. ШIэныгъэшхо литературэмкIэ зы­IэкIэлъ кIэлэегъаджэхэу, ти­хэгъэгуи, нэмыкI хэгъэгухэми ащызэлъашIэхэу профессорхэу И. Г. Клабуновскэм, С. И. Шешуновым, П. Д. Краевскэм, А. И. Ревякиным, С. М. Петро­вым, тхакIохэу С. ­Михалковым, Ю. Бондаревым, Г. Баклановым, критикхэу, литературоведхэу В. Коробовым, Г. Ломи­дзе, нэмыкIхэми ныбджэгъушIу афэхъугъэу ти Казбек къегъэ­зэжьы. ШIэныгъэ дэгъу зэзыгъэ­гъотыгъэ тиныбджэгъу адыгэ литературэм къыхэуцо.

Литературэм иуплъэкIун егъэ­джэн Iофри готэу итворчествэ джыри ящэнэрэ лъэгъо пытэ хе­хы — тхэн сэнэхьатыр къы­IэкIэхьэ: усэкIэ, прозэкIэ, пье­сэкIэ тхэу регъажьэ. ­Тхылъхэу къыдигъэкIыгъэхэм ащыщых повестэу «Ос фаб», усэхэр дэт­хэу «Бжыхьэ чэщ гумэкIхэр», «Ыуасэр гъашIэ», ымыухыгъэ романхэу «ЛIыгъуры ишъэф», «Щылэ маз», «Мыжъо бгъуитIум ыцакI». «Шъозэбэн» зыфиIорэ комедием техыгъэу Лъэпкъ те­атрэм спектаклэ ыгъэуцугъ. Шекспир итрагедиехэу «Король Лир», «Отелло» атехыгъэхэу, Ща­шIэм адыгабзэкIэ зэридзэ­кIыжьыгъэхэмкIэ театрэм спектаклэхэр къышIыгъэх.

Гъогухэр, гъогухэр… Ленинград агъэкIогъэгъэ адыгэ ныб­жьыкIэ купэу артист хъунхэшъ, къэзыгъэзэжьыщтхэр институтым щыригъэджэнхэу доцентэу ЩэшIэ Казбек агъакIо. Илъэс зытIоу къызэрэтыгъэм идокторскэ диссертациеу «Художест­венный конфликт и эволюция жанров в адыгских литературах» зыфи­Iорэр щеухы, Тбилиси къыщегъэшъыпкъэжьы. Ащы­гъум ыныбжь илъэс 40-м нэсыгъагъэп. Москва епхыгъэу, ЩэшIэ Казбек ыцIэ ыхьэу еджапIэ къызэIуахы. Бэ ыуж ныбжьыкIэу тиныбджэгъу ри­гъэуцуагъэр: лъэпкъ зэхэ­дзым пылъы­гъэп — урыс е IэкIыб литературэм ехьылIагъэу сыд фэдэрэ темэ аштагъэми, адыгэ лъэпкъым илитературэ рагъа­пшэмэ, пагъэуцузэ докторскэ, кандидатскэ диссертациехэр ауплъэ­кIугъэх, къагъэшъыпкъэ­жьыгъэх. Урысыем илъэныкъо зэфэ­шъхьафхэм ахэр ащыщых. Апэрэу Адыгэ къэралыгъо университетым литературэмкIэ ас­пи­рантурэ къызэIуихыгъ, ащ ипэ­щагъэр тиныбджэгъу лъапIэу Казбек.

ЛитературэмкIэ шIэныгъэ тхылъ пчъагъэу къыдигъэкIы­гъэ­хэр бзитIукIэ ­(урысыбзэмрэ адыгабзэмрэ) тхыгъэх. Урыс е IэкIыб къэралхэм ялитературэ ригъапшэзэ ыуплъэкIугъэ­хэм (дунэе литературэм хэ­шIы­кIышхо фыриIагъ), шIэныгъэ­лэжь пэпчъ гушъхьэлэжьыгъэ­шхо хигъотэщт. Зыпылъыгъэ- Iофым зэригъэгумэкIыщтыгъэр итхылъхэм ацIэхэм къаушыхьа­ты: «Уахътэм иджэмакъ», «Шъыпкъэныгъэм илъагъохэр», «ЛIэшIэгъум илъэгъо къинхэр», «Псэ зыпыт гущыIэхэр», нэ­мыкIхэри.

Казбек зэхигъэуцогъэ про­ек­тым тетэу, шIэныгъэмкIэ ре­дак­тор шъхьаIэу «Адыгэ литературэм итарихъ» зыфиIорэр то­мищ хъоу Адыгэ шIэныгъэ инст­итутым къыдигъэкIыгъ, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо шIу­хьафтын ащкIэ къыфагъэшъошагъ.

ИхэшыпыкIыгъэ IофшIагъэхэр томищ хъоу къыдэкIыгъэх, ахэм Урысыем и Къэралыгъо шIу­хьаф­тын литературэмкIэ атефэу тишIэныгъэлэжьхэм лъэтегъэуцом къыщаIуагъ, ­Урысые Академием иакадемикыцIэр къыфаусынри къыхагъэщыгъагъ, ау тхылъхэр гъэхьазырыгъо имы­фэзэ идунай ыхъожьыгъ.

Бэ тиныбджэгъу ышIагъэу джыри зыцIэ къетIон тлъэкIы­щтыр: КIубэ Щэбан орэдусыгъ, тхэкIуагъэ, ащ къыкIэныгъэ тхы­гъэхэр США-м къызэрэрищыжьыгъэхэр, ащ зэкIом тилъэп­къэгъоу а хэгъэгу дэдэм щылажьэу, тхакIоу Натхъо ­Къадыр къызэригъотыгъэр, мыхэм атхы­гъэхэр къызэрэхиутыгъэхэр, якъоджэгъоу Делэкъо Щамсуди­нэу игъонэмыс хъугъэм итхылъхэр тIогъогогъо ыгъэхьазыри, гущыIапэ иIэу къызэрэдигъэ­кIы­гъэр, Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу къэралыгъом иIэм ехьылIагъэу тхылъхэр зэритхы­гъэр, апшъэрэ классхэм апае хрестоматиеу зэхигъэуцуагъэр тIогъогогъо къызэрэдэкIыгъэр, бэ джащ фэдэу зигугъу къэп­шIынэу тиныбджэгъу бэрэчэт зэшIуихыгъэр.

Темыр Кавказым, ­Краснодар, нэмыкIхэми ядиссертационнэ советхэм бэрэ ахэтыгъ. Урысы­ем ижурнал, игъэзет шъхьаIэхэм бэрэ адэлэжьагъ.

Адыгэ къэралыгъо университетым урыс литературэмкIэ икафедрэ ипащэу, ипрофес­-
сорэу, Адыгэ къэралыгъо технологическэ университетым ипро­фессорэу.илъэсыбэрэ Iоф ышIагъ. Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ иупчIэжьэгъугъ, депутатэуи Iоф ышIагъ. Къэралы­гъо шIухьафтынэу, бгъэхалъхьэу къылэжьыгъэри бэ.

Унэгъо зэкIужь гупсэфи ылэ­жьыгъ: ишъхьэгъусэу Щамсэт филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, ыпхъоу Данэ гурыт еджапIэр къеухы.

Казбек тиныбджэгъушIугъ, ти­IофшIэгъугъ, тигъогогъугъ, ти­уп­чIэ­жьэгъугъ, а зы чIыгум нэ­гу­шIоу къыддытетыгъ, а зы ­уашъор ташъхьагъыгъ, а зы гу­гъэм тызэдыкIэхъопсыщтыгъ — дунаир мамырынэу, цIыфым къы­гот цIыфыр ылъытэнэу, ыгъэ­шIонэу, иIоф къогъанэ имы­Iэу фэлэжьэнэу, ихэгъэгу гуфэ­багъэ фыриIэнэу. Тиныбджэгъу гупсэ ишэныгъ — ныбджэ­гъум ихъяр­ми, икъинми шъхьас имы­Iэу гукIэгъукIэ, мылъкукIэ гоу­цонэу.

Зы щысэ игугъу къэтшIын. Тиныбджэгъу шъыпкъэхэм Хъут Щамсудинэ ащыщыгъ. Ынэхэм амылъэгъу зэхъум, Москва ахэм зыщяIэзэхэрэ сымэджэщым Казбек кIыгъоу кIуагъэх (Казбек ышнахьыкIэ иунагъо Москва щэпсэу, бэшIагъэ зыщылажьэрэр, ар бысымэу яIагъ). Врачхэм узым Iэзэгъу зэри­мы­Iэр къызыраIом, ­Щамсудинэ ымышIэу Казбек врачыр дищэхи, ынэ лъэныкъо ритынэу зэ­рэфэхьазырыр, зы нэмкIэ ежьыри Iоф ышIэн зэрилъэ­кIы­щтыр, иныбджэгъу дунэе ­нэфыр ылъэгъункIэ ерэшIи зэрэ­зэмыблэжьыщтыр риIуагъ. Ау хэкIыпIэ щыIагъэп… Джащ фэдизэу Казбек хьалэлэу ыгу зэ­Iухыгъагъ.

Апэрэ лъагъоу шIэныгъэм фа­кIорэм зытеуцуагъэм къыще­гъэжьагъэу тызэрэшIагъ, шIу тызэрэлъэгъугъ, ныбджэгъуныгъэ шъыпкъагъэ тазыфагу илъыгъ, гъогу ушэтыпIэ Iаджыми тыза­дытетыгъ, зэп щыIэныгъэм ты­зэриушэтыгъэр, ау сыд фэдэу тигъогу къиныгъэми, шъыпкъа­гъэр, зэфагъэр, гукIэгъур ныбджэгъуныгъэ шэныгъ. ШIэ­ны­гъэ гъогур тыгъэпсэу, хъярэу, бэрэ­чэтэу, насып лъагъоу Казбек къыкIугъ. КъэдгъэшIэ­щтым тщымыгъупшэу тыгу илъыщт. ШIэ­ныгъэ гъогум техьэрэ ныбжьы­кIэхэр рыгъозэнхэу, кIыры­плъын­­хэу, щысэтехыпIэ афэ­хъунэу, Казбек ишIэныгъэхэм якъэкIопIагъэхэр зыщалъэгъун алъэкIыщт литературнэ унэ ­шIы­гъэныр ищыкIагъэу тэлъытэ. Алахьым джэнэт лъапIэр къырет.

ЩэшIэ Казбек
иныбджэгъухэр.