ЦIыфхэр къыфэразэх

Хьакурынэхьэблэ къоджэ псэупIэм ипащэу Аулъэ Рэщыдэ цIыфхэм ящыIэкIэ-псэукIэ нахьышIу шIыгъэным ренэу фэбанэ. ЦIыфхэми ар дэгъоу зэхашIэ ыкIи зэрэфэразэхэр къыхагъэщы.

«ИIофшIэн Тхьэм къыфигъэ­хъугъ» зыфаIорэ цIыфхэм ар ащыщ. Ыгуи, ыпси етыгъэу псэупIэу зипащэм дэс цIыфхэр зэригъэрэзэщтхэм, ишIуагъэ зэраригъэкIыщтым мыпшъыжьэу ар ыуж ит. Мафэ къэс цIыфхэм ащ зыфагъэзэн алъэкIы. Сыд фэдэрэ лъэIу яIэу пащэм екIо­лIагъэхэми, зыпари джэуапынчъэу къыIуигъэкIыжьырэп, зэ­кIэми екIолIэкIэ гъэнэфагъэ къафегъоты. ЫIуагъэм епцIы­жьырэп. Ащ пае районым ис цIыфхэр ащ лъэшэу къыфэразэх, шъхьэкIэфэ­ны­гъэшхуи къы­фашIы.

БэмышIэу Рэщыдэ зыIудгъэ­кIагъ, къоджэ псэупIэу зипащэм исоциальнэ-экономикэ зытет нахьышIу шIыгъэным, хэхъоныгъэхэр ышIынхэмкIэ анахьэу ынаIэ зытыригъэтырэ лъэныкъохэм, нэмыкI Iофы­гъохэми къатегущыIагъ, тиуп­чIэхэм игъэкIотыгъэ джэуапхэр къаритыжьыгъэх.

Рэщыдэ къызэриIуагъэмкIэ, Хьакурынэхьэблэ къоджэ псэ­упIэм хахьэх къуаджэу Хьакурынэхьаблэ, къутырхэу Хьа­пэ­кIаемрэ Кировымрэ. Ахэм зэкIэмкIи нэбгырэ 4466-рэ ащэпсэу. Демографием иIофхэм язытет зыкъыфэбгъазэмэ, зидунай зыхъожьыгъэхэм нахьи къэхъугъэхэм япчъагъэ мы илъэсым нэбгыри 5-кIэ нахьыб.

— Мылъкоу къытIэкIахьэрэр мы аужырэ илъэсхэм нахь макIэ хъугъэ, ау ащ емылъы­тыгъэу, тиамал къызэрихьэу зэтэгъэзафэ, — еIо Рэщыдэ. — ЦIыфхэм тишIуагъэ зэряд­гъэкIыщтыр ары пшъэрылъэу тиIэр. ГъэрекIо къоджэ псэупIэм ибюджет сомэ миллиони 4,6-рэ хъущтыгъэ. ХэбзэIахьыр зыте­лъыгъэхэм ядгъэтыжьыгъ. ЦIыф­хэм агурытэгъаIо хэбзэIахьыр къамытэу непэ электричествэр къэдгъэблэн, хэкIыр дэтщын зэрэтымылъэкIыщтыр. ЦIыфхэм къатырэ чIыгу ыкIи мылъку хьакъулахьхэр ары тызэрэпсэурэр. Федеральнэ ахъщэу къытIэкIахьэрэр гъогу фондым къытфитIупщырэр ары. А мылъкур гъогухэм ягъэцэкIэжьын пэIутэгъахьэ, нэмыкIыкIэ ащ ухэIэбэн уфитэп. ГъэрекIо гъогу­хэр дэхэкIаеу дгъэцэкIэжьыгъэх. Асфальт гъогу тшIыгъэп, ар непэ тиамал къыхьырэп. Сыда пIомэ ащ ипроект закъо сомэ мин 400 фэдиз тефэ, асфальтым ыуасэ хэмытэу. Ау гъогум иутыгъэ зыфэхъугъэхэр дгъэцэкIэжьыгъэх, мыжъо гъогухэр тшIыгъэх. Ащ нэмыкIэу, урамыр къэзыгъэнэфырэ пкъы­гъохэр пытлъагъэх, ащкIэ гумэ­кIыгъо щыIэжьэп. Арэу щытми, электричествэр зэрыкIорэ линиехэр жъыдэдэ зэрэхъугъэ­хэм къыхэкIэу къелэлэхых. Жьыбгъэр лъэшэу къепщэ къэси остыгъэхэр егъэсысых, зэрарышхо тегъэшIы. Мы гумэкIы­гъор дэгъэзыжьыгъэ хъуным пае энергосетим письмэ IэкIэд­гъэхьагъэу иджэуап тежэ.

Рэщыдэ къызэрэтфиIота­гъэм­кIэ, гумэкIыгъо шъхьаIэу непэ яIэхэм ащыщ къалэу Краснодаррэ Шэуджэн районымрэ азыфагу рычъэрэ псыхъоу Лабэ телъ лъэмыджым изытет. Гъэ­рекIо, бэдзэогъу мазэм псым къызыхэхъом, краимкIэ щыIэ лъэмыджыр лъэшэу зэхицунтхъагъ. 2014-рэ илъэсым рай­онымкIэ щыIэ лъэмыджым гъэ­цэкIэжьын дэгъухэр рашIылIэ­гъагъэх шъхьаем, псым чъыгышхо къызехьым, лъэмыджым изэрар къыригъэкIыгъ. Ар гъэ­цэкIэжьыгъэн зэрэфаемкIэ унашъо къыдагъэкIыгъ, ау ащ тхылъэу пылъхьэгъэн фаем гумэкIыгъохэр къыпэкIых. Лъэ­мы­джыр щынагъоу зэрэщытым­кIэ экспертизэ шIыгъэн фае, ау организацие горэми ар зэшIуихырэп. Мы лъэмыджым шъолъыр мэхьанэ иIэу щыт, субъектитIу зэрепхы, арышъ, АР-м иминистрэхэм я Кабинет письмэкIэ зыфагъэзагъ мы IофымкIэ IэпыIэгъу къафэхъу­нэу.

— Адыгэхэм адрэ лъэпкъхэм такъызэрахэщырэр къэбзэныгъэр ары, — еIо Рэщыдэ. — Тикъоджэ псэупIэкIэ ащ лъэшэу тыпылъ. Уиунэ Iупэ бгъэ­къэбзэным пае ахъщэ ищыкIагъэп. ЦIыфхэм тялъэIу зэпыт, телевидениемкIи, гъэзе­тымкIи макъэ ятэгъэIу, цIыф зэхахьэхэр зытшIыхэкIи ятэIо къэбзэныгъэм пылъынхэу, хэкIыр аугъоинэу. Рай­онымкIэ зы хэкIитэкъупIэ тиI, ар Хьакурынэхьаблэ дэт. Хэ­ушъхьа­фыкIыгъэ трактор тедгъэуцуа­гъэу, ыпкIэ хэмылъэу охътэ гъэнэфагъэкIэ унагъохэр къы­кIухьэхэзэ хэкIыр Iуещы. Мыщ пае хабзэм ахъщэ къы­зэ­ри­мытIупщырэр тэрэзэп, сыда пIомэ хэкIым идэщын ахъщэу пэIухьэрэр тэры зытырэр. Ар къин къытфэхъу, арышъ, джы цIыфхэр зытыугъоихэкIэ тызэ­хэгущыIэжьынышъ, фэIо-фашIэм тефэщт ахъщэр къаугъоинэу макъэ ядгъэIущт.

Рэщыдэ къызэриIуагъэмкIэ, ярайонкIэ мэкъумэщым чIы­пIэшхо щеубыты. ЦIыфэу щыпсэухэрэм ящыIэкIэ-псэукIэ зэлъытыгъэр чIыгум къырахырэ лэжьыгъэр ары. Непэ къо­джэ псэупIэм мэкъумэщ-фермер хъызмэтшIэпIэ 49-рэ фэдиз ит. Ащ нэмыкIэу предпринимательхэм япчъагъэ 128-рэ мэхъу.

Ящытхъу арагъаIозэ чIыгум дэлажьэх Хьаткъо Рэмэзанэ, Даур Мэдинэ, Зезэрэхьэ Аслъан, Жэмадыкъо Шумафэ, нэмыкIхэри. Амылэжьырэ, амы­гъэфедэрэ чIыгу непэ районым илъэп. Былымхъуным ылъэныкъокIэ Iофхэм язытет уигъэрэзэпэнэу щытэп. Былымышъхьэ пчъагъэу цIыфхэм аIыгъым зэхапшIэу къыщыкIагъ.

— Мэкъу зыщаупкIэн чIы­пIэхэр тиIэх нахь мышIэми, цIыфхэм чэмхэр зэрамыIы­гъыжьхэр гукъау, — еIо Рэщы­дэ. — IофшIапIэхэр икъоу зэрэщымыIэхэр къызыдэ­плъы­тэкIэ, непэ чэмышъхьитIу пIыгъ­мэ, уиунагъокIэ уигъэшхэн ылъэкIыщт. Былымхъуным ылъэ­ныкъокIэ цIыфхэм Iэпы­Iэгъу къафэхъурэ программэхэр республикэм щагъэцакIэх. Ау ащ тицIыфэу хэлажьэрэр бэ пфэIощтэп. Сыда пIомэ хабзэм ахъщэу къыуитырэм фэдиз мылъку оуиеуи ащ дыхэплъхьан фае. Ар цIыфхэм зэрямыIэм Iофыр къегъэхьылъэ.

Хьакурынэхьэблэ къоджэ ­псэупIэм къыхиубытэхэрэм зэ­кIэми гъэстыныпхъэ шхъуантIэр яI. Псыр Хьакурынэхьаблэ тIэкIу шIагъэ зиIэр, ау лини­якIэр джыри икъоу рыща­гъэп. Ащ пае тIэкIу къин алъэгъу. Джар загъэпсыжьыкIэ, гумэ­кIыгъо щымыIэжьынэу елъытэ къоджэ псэупIэм ипащэ.

— Шэуджэн районым иадминистрацие ипащэу Мэрэтыкъо Аслъан сыд фэдэрэ лъэны­къокIи лъэшэу ишIуагъэ къы­тегъэкIы, — еIо Рэщыдэ. — Джащ фэдэу сирэзэныгъэ гу­щыIэхэр афэзгъазэхэмэ сшIо­игъу лъэкI зиIэхэу Ожъ Налбый, Даур Хьамедэ, Гъыщ Айдэмыр, нэмыкIхэми. Мыхэм гупыкIышхо яIэу зигъот макIэ­хэм, спортсменхэм, организациехэм адэIэпыIэх. Непэ тисабыйхэр ары мылъку зытеб­гъэкIодэнэу щытыр. Ахэр нахьыбэу спортым пыщагъэхэ къэси, ешъуакIохэр, бзэджа­шIэхэр нахь макIэ хъущтых. НыбжьыкIэ политикэм ылъэны­къокIэ инэу зишIогъэшхо къы­тэкIыгъэр Хьакурынэхьаблэ хэ­хъоныгъэхэр ышIынхэмкIэ Фонд 2013-рэ илъэсым зэрэзэхэтщагъэр ары. Ар зигукъэкIыр ыкIи ипащэр Сапый Вячеслав. Къоджэдэсхэм ацIэкIэ ащ «тхьа­уегъэпсэу» есIомэ сшIо­игъу. Ащ хэлажьэх амал ыкIи IэнатIэ зиIэхэм анэмыкIэу зы­шIоигъохэр зэкIэ. Мы фондым ихьатыркIэ Хьакурынэхьаблэ футбол ешIэпIэ дэхэдэдэ щыт­шIыгъ, ащ зэкIэми инэу тырэгушхо. КIэлэцIыкIухэр ащ лъэшэу щэгушIукIых, къэнэфырэ пкъыгъохэр зэрэдэдгъэуцуа­гъэхэм ишIуагъэкIэ, чэщи мафи ямыIэу мыщ футбол ще­шIэх. Фондым зэнэкъокъухэр зэхищэхэу ыублагъ, кубокхэр къэтэщэфыхэшъ, текIоныгъэ къы­дэзыхыгъэхэм ятэтых, кIэ­лэцIыкIухэр ащ лъэшэу щэгу­шIукIых. Джащ фэдэу къэшъуа­кIохэр щагъэсэнхэу фондым ансамблэ зэхищагъ. КIэлэцIы­кIухэр зыгъасэрэм, пщынаом, пхъэкIычаом аратырэ ахъщэр фондым афетIупщы. ТапэкIэ мурадэу тиIэхэм ащыщ ныбжьы­кIэхэр нахьыбэу мы фондым къыхэщэгъэнхэр. Сыда пIомэ ахэми еплъыкIэ нэфэшъхьафхэр, шIоигъоныгъэ горэхэр яIэх, ахэр къыдэтлъытэхэзэ ащ иIоф­шIэн лъыдгъэкIотэнэу тыфай.

Рэщыдэ къызэриIуагъэмкIэ, зэхахьэхэр ренэу зэхащэх, ащ Шэуджэн районым ипащи къырагъэблагъэ. ЦIыфхэм ягумэ­кIыгъохэм, яшIоигъоныгъэхэм защагъэгъуазэ, яамал къызэрихьэу гумэкIыгъоу яIэхэр зэ­рэдагъэзыжьыщтхэм пылъых. Непэ къоджэ псэупIэм ибюджет зэрэцIыкIум Iофхэр къы­гъэхьылъэу ары пащэм къызэ­риIорэр. ЫпэкIэ чIыгум пае атырэ бэджэнд уасэм ипроцент 50-р къоджэ псэупIэм къыфакIощтыгъэ, адрэр Шэуджэн районым ибюджет ихьэщтыгъэ. Джы бюджетым фэгъэхьыгъэ унашъор зызэблахъум, къо­джэ псэупIэм къытефэрэ ахъщэр Iахыжьи, районым ратыжьыгъ. Ащ къыхэкIэу амалэу яIэхэри нахь макIэ хъугъэх.

Мы уахътэм зэшIуахынхэ фаеу зыуж итхэми къоджэ псэупIэм ипащэ тащигъэгъозагъ. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, Мамхы­гъэ уикIэу урам гупчэм укъы­рыкIо зыхъукIэ, къэзыгъэнэфырэ пкъыгъохэр «Адыгеяавтодорым» афыпилъагъэх. Ау Хьакурынэхьэблэ къоджэ псэ­упIэм къыхиубытэрэ урамхэр ащ хэхьагъэхэп, сыда пIомэ мы организацием епхыгъэхэу щытэп. Пащэм ишIошIыкIэ, ар тэрэзэп, къоджэ псэупIэхэр зэфэшъхьафых шъхьаем, полномочиеу яIэр зэфэд. Арышъ, «Адыгеяавтодорым» зыраты­жьын ямурадэу ищыкIэгъэ тхылъхэр агъэпсых. Арэущтэу зы­хъукIэ, адрэ къэнэгъэ гъогухэри къагъэнэфыщтых. Гъэсэныгъэм ылъэныкъокIэ гумэ­кIы­гъошхо ямыIэу ары Рэщыдэ къызэриIуагъэр. Хьакурынэ­хьаблэ дэт еджапIэм къутырхэу ХьапэкIаем ыкIи Кировым ащыпсэурэ кIэлэцIыкIухэр ав­тобусымкIэ къаращыхэзэ щырагъаджэх. Сыда пIомэ Хьа­пэкIаем щагъэпсырэ еджапIэм ишIын джыри аухыгъэгоп, ащ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэри дыхэт.

Культурэм ылъэныкъокIэ гу­мэкIыгъохэр зэряIэхэм ягугъуи къышIыгъ пащэм. Ащ тызэрэ­щигъэгъозагъэмкIэ, Хьакурынэхьаблэ, къутырхэу ХьапэкIаем, Кировым культурэм иунэу адэтхэм язытет дэи, гъэцэ­кIэ­жьынышхохэр ящыкIагъэх, фабэр къякIуалIэрэп. Рэщыдэ къызэрэтиIуагъэмкIэ, гъэцэкIэ­жьынхэр язышIылIэн фаер рай­оным культурэмкIэ и ГъэIо­рышIапI ары, ау ащ фэдэ амал яIэп. Арэу щытми, фабэр къэзытырэ пкъыгъохэр афычIи­гъэуцонхэу культурэм иIофы­шIэхэр ыгъэгугъагъэх.

Джащ фэдэу псыхъо нэпкъмэ язытет зыфэдэми Рэщыдэ къащыуцугъ. Ащ къызэ­риIуагъэмкIэ, блэкIыгъэ илъэ­сым бжыхьэм псыр нэпкъмэ къадэмыкIыным пае ятIэ атыратэкъуагъ. Псыр къызыкIо­кIэ, Джыракъые дэжькIэ зы чIыпIэ горэм къыщыдэкIы, къэха­лъэм кIэлъадэ. Ар дагъэзыжьыным пае икIыхьагъэкIэ къатIыхьагъ, псыр къакIомэ, Фарзэ хэлъэ­дэжьынэу агъэпсыгъ. Арышъ, ащкIэ гумэкIыгъо ямыIэжьэу ары пащэм зэрилъытэрэр.

— Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэу зы ветеран псаоу къытфэнэжьыгъ. Ар шъхьэ­кIэ­фэныгъэшхо зыфэтшIырэ Хьакурынэ Налбый ары. МэфэкI Iофтхьабзэхэр зызэхатщэхэкIэ ар къятэгъэблагъэ, общественнэ Iофхэм чанэу ахэлажьэ. Джащ фэдэу еджапIэм рагъэблэгъэ зэпыт, игукъэкIыжьхэмкIэ кIэ­лэцIыкIухэм адэгуащэ. Джыри бэрэ тиIэнэу ащ тыфэлъаIо, — еIо къоджэ псэупIэм и­пащэ.

Аулъэ Рэщыдэ нэмыкI лъэныкъохэми къатегущыIагъ, та­пэкIи цIыфхэм щыIэкIэ-псэукIэу яIэр нахьышIу шIыгъэным фэшI пшъэрылъ шъхьаIэу зыфагъэуцужьыхэрэр зэрэзэшIуахыщтым ягугъу къышIыгъ.

КIарэ Фатим.

Сурэтым итыр: Аулъэ Рэщыд.