Уигъэхъагъэхэм ренэу ахэрэхъу!

Адыгэ литературэм хэхъоныгъэ езы­гъэшIыгъэхэм зэу ащыщ тхакIоу, шIэны­гъэлэжьэу, кIэлэегъаджэу, литературнэ критикэу Цуамыкъо Тыркубый. Адыге­им, Темыр Кавказым ишъолъыр зэфэшъ­хьафхэм ямызакъоу, адыгэхэр зыщыпсэ­урэ IэкIыб къэралыгъохэми дэгъоу ар ащызэлъашIэ.

Цуамыкъо Тыркубый 1941-рэ илъэсым Шэуджэн районым ит къуаджэу Къэбэхьаблэ къыщыхъугъ. Къоджэ ублэ­пIэ еджапIэм, ащ ыуж хьатыгъужъыкъое гурыт еджапIэм ащеджагъ. Ар къызеухым, 1958-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филоло­гиемкIэ ифакультет чIэхьагъ. 1963 — 1966-рэ илъэсхэм Воронеж дэт аспирантурэм щеджагъ, 1967-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, 1989-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэм­кIэ доктор хъугъэ. АМАН-м иакадеми­кэу зэрэщытым елъытыгъэу, а ­Академием ис­борник Тыркубый итхыгъэхэр къыдэхьэх.

Цуамыкъо Тыркубый иочеркхэмрэ истатьяхэмрэ къызытегущыIэхэрэр тхэкIо, шIэныгъэлэжь цIэрыIохэу КIэрэщэ Тембот, Еутых Аскэр, Жэнэ Къырымыз, Iэшъынэ Хьазрэт, МэщбэшIэ Исхьакъ, КIэрэщэ Зэйнаб, Шъхьэлэхъо Абу ыкIи нэмыкIыхэр. Мыщ пыдзагъэу къэтIон мыхэм Тыркубый щысэ атырихызэ зэреджагъэр, творческэ лъыхъоным зэрэфагъэсагъэр.

— ШъыпкъэмкIэ, — еIо Тыркубый, — кризисым епхыгъэ хъугъэ-шIагъэхэм яягъэ тиобществэ зэрэрагъэкIыгъэм фэдэу, художественнэ литературэми ащ щиухьагъэп, цIыфхэр тхылъхэм нахь макIэу яджэхэ хъугъэ, урысые литературнэ журналхэр къыратхыкIыжьхэрэп пIоми хъущт. Ауми, гуапэ cщыхъоу хэзгъэунэфыкIырэр тиадыгэ прозэ ишапхъэ — идейнагъэмкIи, художественна­гъэмкIи — къызэрэкIимычыгъэм имыза­къоу, нахь хэпшIыкIэу зэрэхэхъуа­гъэр ары. Мы гущыIэхэр апэрэ чэзыоу зыфэ­гъэхьыгъэхэр зэман зэфэшъхьафхэр къызэлъаубытхэу МэщбэшIэ Исхьакъ ытхыгъэ тарихъ романхэр ары. Ау КIэрэщэ Тембот я 50 — 60-рэ илъэсхэм ытхыгъэ­хэм сяджэшъ, сэгъэшIагъо: ащ ытхыгъэ­хэм яжабзэ гум нахь къенэжьы непэрэ тхэкIо ныбжыкIэхэм атхыгъэхэм ягъэпшагъэмэ. Ащ игущыIэ пэпчъ лъэпкъ гупшысакIэм имэхьэнэ купкI хэолъагъо.

Тхэныр езыгъэжьэгъакIэхэм Тыркубый ренэу яушъыи нахьыбэрэ КIэращэм ипроизведениехэм яджэнхэу, кIаджыкIы­жьынхэу ыкIи адыгэ литературэм иклас­сик щысэ тырахызэ тхакIэм зыфагъэ­сэнэу.

1966-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1990-рэ илъэсым нэс Цуамыкъо Тыркубый Адыгэ къэралыгъо пединститутым (джы университетым) ифилологическэ факультет Iоф щишIагъ. Лъэпкъ факультетым (джы адыгэ филологиемрэ культурэмрэ яфакультет) иапэрэ деканэу 1990-рэ илъэсым къыщегъэжьа­гъэу зэрэщытыгъэм елъытыгъэу, Цуамыкъом зэрэрагъэджэщтхэ планхэмрэ программэхэмрэ кIэу зэхигъэуцонхэ фаеу хъугъагъэ. Мы зигугъу къэтшIырэ факуль­тетыкIэм изэхэщэн, нэужым ылъэ пытэу тегъэуцогъэнымкIэ Тыркубый Iофышхо ышIагъ. Факультетым идеканэу щытыгъ илъэс 12. Джы непэ квалификацие ин зиIэ специалист-филологхэр, журналист­хэр ыкIи аспирантхэр а факультетым къыщагъэхьазырых.

— АдыгеимкIэ апэрэ лъэпкъ факультетыр зэхэщэгъэным епхыгъэ хъугъэ-шIагъэхэр сыгу къэкIыжьхэзэ, синасып къыхьыгъэу слъытэрэр Адыгэ къэралыгъо университетым щылэжьэрэ кIэлэегъэджэ дэгъухэу, акъылышIохэу, зэхэщэкIо IэпэIасэхэу, цIыфышIухэу, Iэдэбныгъэшхо зэхэлъхэм Iоф зэрадэсшIа­гъэр ары, — еIо ащ.

Мыщ пыдзагъэу къэтIон лъэпкъ фа­куль­тетыкIэр зыпкъ игъэуцогъэным, зэрифэшъуашэу ащ Iоф ышIэным, ще­гъэджэгъэнхэм пае ищыкIэгъэ амалхэр щыIэ шIыгъэнхэмкIэ, фэ­шъхьаф Iофыгъуабэу мафэ къэс ыпашъхьэ къиуцощтыгъэхэр зэшIохыгъэнхэмкIэ кIэ­лэ­егъа­джэхэм бэ зэрашIагъэр.

Непэ факультетыр зэрищыкIагъэм тетэу зэтегъэпсыхьагъэмэ, ащ зиIахьышIу хэзышIыхьагъэхэм Цуамыкъо Тыркубый ащыщ.

— Адыгэ къэралыгъо пединститутым урыс ыкIи IэкIыб къэрал литературэмкIэ икафедрэ идоцентэу Iоф ышIэзэ, Цуа­мыкъо Тыркубый доктор диссертациер ытхыщтыгъ. Ар зэхьылIэгъагъэр адыгэ лъэпкъ литературэм реализмэр щыпы­тэнымкIэ лъэпкъ художественнэ кIэным ишIуагъэу къэкIуагъэр ары. Тарихъ-типологическэ, зэгъэпшэн шIыкIэ-ама­лхэр къызыфигъэфедэхэзэ, ащ научнэ Iофыгъо ин зэшIуихыгъ. Дунэе литературэм ихэ­хъоныгъэ зэрэрекIокIырэм тегъэпсыкIы­гъэу, реализмэм илъэпкъ къэкIуапIэхэр, типологие шъуашэу иIэхэр ыгъэунэфы­гъэх. ЗэкIэ а IофшIагъэхэр Тыркубый итхылъэу «В ритме эпохи» зыфиIоу 1986-рэ илъэсым Налщык дэт тедзапIэу «Эльбрус» къыдигъэкIыгъэм къыдэхьа­гъэх. Ащ итхылъхэм къахэхыгъэ шIошI-еп­лъыкIэхэмрэ зэфэхьысыжьхэмрэ Темыр Кавказым ткъош республикэу итхэм яшIэ­ныгъэлэжьхэмрэ якритикхэмрэ яIоф­шIагъэхэм игъэкIотыгъэу ащагъэфедэх.

Тыркубый идоктор диссертацие грузин литературэм итарихъ институтэу Шота Руставели ыцIэкIэ щытым щыпхыригъэ­кIыгъ. Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, академикэу Пэнэшъу Уцужьыкъо итхыгъэ зэрэщыхигъэ­унэфыкIырэмкIэ, спецсоветым хэтыгъэ­хэм анэмыкIэу, диссертацием ипхырыгъэ­кIын фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэм хэлэжьа­гъэх Адыгеим, Дагъыстан, Москва къа­рыкIыгъэ зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьхэр. Ученэ степенышхор къызыфагъэшъошэщт шIэныгъэлэжьым къыIэтыгъэ Iофыгъохэм ашIогъэшIэгъонэу яшIошIхэр къыраIолIа­гъэх. Ахэр — шIэныгъэлэжь цIэрыIохэу, академикхэу А. Г. Барамидзе, Н. В. Мегрелидзе, шIэныгъэхэмкIэ докторхэу, профессорхэу О. Я. Баканидзе, А. К. Аб­дулатиповыр, Тенгиз Буахидзе нэмыкI­хэри ары. Ежь Тыркубый Iофыгъоу ыушэтыгъэм хэшIыкIышхо зэрэфыриIэр къыушыхьатзэ, Iэдэбныгъэшхо хэлъэу, къэзэрэугъоигъэхэм шъхьэкIэфэшхо зэрафишIырэр къыхэщэу, упчIэу къыратыгъэхэм игъэкIотыгъэу джэуапхэр аритыжьыщтыгъэх.

КъыкIэлъыкIогъэ илъэсхэм филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу зэрэщытым елъытыгъэу кIэлэегъэ­джэ, научнэ Iофэу ышIэрэмрэ литера­турнэ критикэу зэрэщытымрэ зэкIэрып­чынхэ умылъэкIынэу зэпхыгъагъэх. Ащ ишIуагъэкIэ илъэсипшI пчъагъэм Iофы­гъуитIу зэдигъэцэкIэн ылъэкIыгъ. Ар филологием итеоретическэ ыкIи ипрактическэ Iофыгъохэм зызэраригъэушъом­бгъугъэр, ащ дакIоу ахэм хэхъоныгъэ зэраригъэшIыгъэр ары.

ИкIыгъэ лъэшIэгъум ия 60-рэ илъэс­хэм яятIонэрэ кIэлъэныкъо Цуамыкъом анахьэу ынаIэ зытиригъэтыщтыгъэр литературоведениемрэ литературнэ критикэмрэ яIофыгъо гъэнэфагъэхэр ары. Мыщ пыдзагъэу къэтIон я 70 — 80-рэ илъэсхэм къыхаригъэутыгъэ тхыгъэхэм къызэраушыхьатыщтыгъэр шIэныгъэлэжь, критик чъэпхъыгъэу, лъэпкъ, интернациональнэ литературнэ процессым иIо­фыгъохэм язэгъэпшэн-зэпэгъэуцун, ятипологие анализкIэ шIыкIэ-амал инхэр ыгъэфедэнхэ ылъэкIэу зэрэхъугъэр.

1967-рэ илъэсым усэхэр зыдэт сборникэу «Жъогъохэчъ» зыфиIорэр къыдигъэ­кIыгъ. КъыкIэлъыкIогъэ илъэсхэм ишъыпкъэу литературнэ критикэм зыфигъэзагъ. Нэужым литературнэ критиче­скэ научнэ статьяхэр зыщызэгъэпэшыгъэ тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх: «В созвездии сияющего братства» (Москва, 1976), «ГъогукIэхэм яушэтын» (Мыекъуапэ, 1979), «В ритме эпохи» (Нальчик, 1986), «ЦIыфыгъэм фэбэнэрэ псалъэр» (Мые­къуапэ, 1992). Джащ фэдэу итхы­гъэхэр журналхэу «Дружба народов», «Наш современник», «Дон», «Ошхамахо», «Зэкъошныгъ», «Литературная Адыгея» зыфиIохэрэм ыкIи нэмыкIхэм къадэхьагъэх. «Тятэжъ пIашъэхэм яосыет» зыфиIорэ тарихъ романыр икIыгъэ илъэ­сым нэкIубгъо 300-м ехъоу журналэу «Зэкъошныгъэм» къыдэхьагъ. Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапIэ урысыб­зэ­кIэ «Зов предков» зыфиIорэр ­Цуамы­къо Тыркубый илъэс 75-рэ зэрэ­хъурэм ехъу­лIэу къыдагъэкIы. Писательхэм я Союз 1989-рэ илъэсым къыщегъэжьа­гъэу хэт.

Цуамыкъом итхылъэу «ЦIыфыгъэм фэбэнэрэ псалъэр» зыфиIорэр 1992-рэ илъэсым адыгабзэкIэ Мыекъуапэ къы­щыдэкIыгъ. Ащ къыдэхьагъэх литератур­нэ-критическэ статьяхэр, творческэ портретхэр, этюдхэр. Тхылъым демокра­тическэ зэхъокIыныгъэхэу тихэгъэгу фэ­хъугъэхэр, социокультурнэ Iоф щытыкIэу ащ илъ хъугъэм, поэтхэмрэ писательхэмрэ ятворчествэ къырыкIуагъэм, ят­ворческэ лъыхъонхэм къащытегущыIэ.

Цуамыкъо Тыркубый «Смена эпох и достоинство слова» зыфиIорэ инэмыкI тхылъ 2012-рэ илъэсым къытыраригъэ­дзагъ. Ащ къыдэхьагъэх тхакIэ зиIэ хъугъэкIэ лъэпкъхэм япрозэрэ япоэзие­рэ яхэхъоныгъэ игъогупэхэм, непэрэ лъэхъа­ным илитературнэ процессхэу Iофыгъуа­бэу зэхэлъхэм, творчествэм пылъ цIыф­хэу я XXI-рэ лIэшIэгъукIэм къыщыхъу­рэ хъугъэ-шIэгъэ мыпсынкIэхэм къапкъы­рыкIырэ гумэкIыгъохэм зэлъаштагъэхэм щыIэныгъэм игъогу къинэу къакIун фаеу хъугъэхэм яхылIэгъэ статьяхэр.

Цуамыкъо Тыркубый Бахъукъо Ерэ­джыбэ игъусэу я 5-рэ, я 6-рэ классхэм арысхэм апае адыгэ литературэм­кIэ учебникхэр тедзэгъуи 7-рэ къыдагъэ­кIыжьыгъэх.

Урысые Федерацием ­гъэсэныгъэмрэ наукэмрэкIэ и Министерствэрэ АКъУ-м научнэ ушэтынхэм зягъэушъомбгъу­гъэ­нымкIэ игъэIорышIапIэрэ кIэщакIо зыфэ­хъугъэхэ зэнэкъокъухэм япроект зэра­щытекIуагъэм пае Тыркубый сертификат къыфагъэшъошагъ. «Национальные истоки реализма в новописьменных литературах Северного Кавказа» зыфи­Iорэм ипроект урысыбзэкIэ Iоф дишIагъ.

Тыркубый цIыфыгъэ нэшэнэ шIагъоу хэлъхэм ащыщэу тхакIоу Бахъукъо Ерэ­джыбэ зигугъу къышIыщтыгъэр, Iофым имэхьанэ тэрэзэу къызэрэгурыIорэр, ащ зизэшIохыгъо Iофыгъохэр хэмыукъоу хигъэушъхьафыкIын ыкIи зэрифэшъуашэм тетэу ахэр зэрэзэшIохыгъэн фэе шIыкIэ-амалхэр ыгъэунэфынхэм, иIофшIэ­гъухэр ренэу зэкъуигъэуцонхэм, зэ­де­Iэ­жьы­ныгъэ ахэлъэу щытынхэм зэрэпылъыгъэр ары. З. КIэращэм инаучнэ кIэн икабинет къызэIузыхы­гъэ­хэм Тыркубый ащыщ. Ащ Зэйнаб иIоф­шIагъэхэу минитIум ехъу щаугъоигъ.

КъэIогъэн фае Цуамыкъо Тыркубый факультетым идеканэу зыщэтым ипчъэ сыдигъуи студентхэмрэ аспирантхэмрэ афызэIухыгъэу зэрыщытыгъэр, IэпыIэгъу зэрафэхъущтыгъэр. Ахэм пхъэшэкIаеу яушъыеу загъорэ зэхэтхэуи къыхэкIыщтыгъэми, игущыIэхэм гуфэбэгъэ-гупцIэнагъэу ахэлъым сту­дентхэр шIэныгъэм фищэщтыгъэх. Непи ригъэджэрэ студентхэм зэчый ин зэрахилъхьащтым рыгъуазэзэ регъаджэх.

КъэIогъэн фае щыIэныгъэм игъогу мыпсынкIэу къыкIугъэм ишIуагъэкIэ Цуамыкъо Тыркубый зэхэщэкIо IэпэIасэу, шIэныгъэ куу зыIэкIэлъ специалист пшъхьапэ хъун зэрилъэкIыгъэр, ар цIыф нэгу ихыгъэу, Iэдэбныгъэшхо хэлъэу, иIофшIэгъухэм ыгу афызэIухыгъэу ренэу апэгъокIын зылъэкIырэ IофшIакIоу ары зэрэщытыр. ЦIыфыбэмэ ямылъэгъу­лIэрэ шэн шIагъохэр ащ хэлъых. Илъэс тIокIырэ Iоф дэсшIагъэшъ, къэсIон слъэ­кIыщт, удэлэжьэнкIэ, уигущыIэгъункIэ ар цIыф гъэшIэгъонэу, ригъаджэхэрэмкIэ гушъабэу зэрэщытыр. Ау зыщищыкIагъэм ар зэкIакIорэп, теубытагъэ зыхэлъ IофыгъохэмкIэ е ишIошI зэрэтэрэзым ицыхьэ телъ зыхъукIэ, ащкIэ пхъэшэгъэ-пытагъэу хэлъыр иIофшIэгъухэми агу­ригъэIон, зэхаригъэшIыкIын елъэкIы. Мыщ пыдзагъэу къэтIон сэмэркъэур, дэхэ­Iоныр зикIэсэ цIыфэу зэрэщытым елъы­тыгъэу псэлъэ зэгъэфэгъэ дахэу къы­шIыхэрэмкIэ иIофшIэгъухэмрэ ригъа­джэхэрэмрэ рэхьатныгъэ къахилъхьан е ыгъэчэфынхэ зэрилъэкIырэр. Ипсэлъэ щэрыохэр агъэфедэх, шIукIэ агу илъ, ящысэтехыпI.

Цуамыкъо Тыркубый лъэшэу афэраз ыкIи шIукIэ ыгу къэкIыжьых гурыт, апшъэрэ еджапIэхэм щезыгъэ­джагъэхэр, аспирантурэм ынаIэ къыщытезгъэтыщтыгъэхэр, тхакIохэр. «Щы­Iэныгъэм къыщыхэсхыгъэмкIэ дипломхэр арэп IэпыIэгъу къысфэхъугъэхэр, тихэгъэгуи, IэкIыб къэралыгъохэми ащызэлъашIэхэрэм япхыгъэ IофшIагъэхэм сяджэмэ кIэзджыкIыжьхэзэ, адыгэхэми, нэмыкI лъэпкъхэми акъылышIуагъэу ахэлъым нэIуасэ зыфэсшIыщтыгъ». КIэлэегъэджэ шъхьаIэу, доцентэу ащ ригъажьи, факультетым идекан IэнатIэм нэсыгъ, профессор хъугъэ. Студентхэр ыпIухэзэ ыкIи ригъаджэхэзэ, тхэнымрэ IофшIэнымрэ аготэу гупшысэ зэфэхьысыжькIэ къызыфэкIуагъэр, цIы­фыр зэрифэшъуашэу зыпкъ иуцо­нымкIэ анахь мэхьанэшхо зиIэу Тырку­бый ылъытэрэр ыкIи зишIуагъэ къакIорэр ар зыщапIугъэ унагъор ары.

Илъэс 40-м ехъугъэу Тыркубый гъу­сэшIоу къыгот ишъхьагъусэу Фатимэ. IофыгъуакIэу ригъажьэхэрэм атыригъэ­гушхоу, чIыпIэ къин ифэми, апэрэ IэпыIэгъоу, шъыпкъагъэрэ цIыфыгъэрэкIэ ренэу къыгоуцорэр ишъхьагъус ары. Насыпыгъэ-дэхагъэу, зэхэшIыкIрэ акъыл­рэ зиIэ нэбгыритIоу зэрихьылIагъэхэр уилъэпкъ, уикъуаджэ, уилIакъо щыщмэ узэрыгушхон цIыф гъэсагъэх.

Тыркубыйрэ Фатимэрэ пхъуитIу зэ­дапIугъ. Ахэр Iэдэбныгъэрэ гукIэгъурэ зыхэлъ IофшIакIох, цIыф губзыгъэх, ясэнэхьат фэшъыпкъэх. Нахьыжъыр Сусанн, ар тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат, МКъТУ-м иученэ совет исекретарь. НахьыкIэу Эммэ социологиче­скэ шIэныгъэхэмкIэ кан­дидатыцIэр къыфа­гъэшъошэнымкIэ диссертациер къыушыхьатыгъ, итхыгъэхэр журналхэм къадэхьагъэх. Цуамыкъохэм яунагъо ана­хьэу зыгъэгушхохэрэр япхъо­рэлъфхэу илъэси 3 зыныбжь Джамболэт цIыкIумрэ я 9-рэ классым дэгъоу щеджэ­рэ Эльдаррэ арых. Ащ иусэхэр республикэм къыщыдэкIырэ журналхэм къадахьэх.

Докторэу, профессорэу, академикэу, тхакIоу Цуамыкъо Тыркубый щыIэныгъэ гъогу шIагъоу къыкIугъэм рыраз. Ар цIы­фыгъэмрэ адыгагъэмрэ ыпшъэ зыща­шIырэ адыгэ унагъу зыщапIугъэр. Ащ насыпыр игъогогъоу, псауныгъэрэ хахъорэ иIэу, ишIушIагъэхэр жъогъо нэфэу къыфепсыхэу, къызхэкIыгъэ лIакъом, лъэпкъым ядахэ итхыгъакIэхэмкIэ аригъаIоу бэрэ къытхэтынэу тыфэлъаIо.

ШэкIо Мир.

ШIэныгъэлэжь.