Адыгэ лъэпкъым иIофыгъо шъхьаIэхэм язэшIохын яшъыпкъэу Iоф дэзышIэрэ шIэныгъэлэжьхэм, ащ илъэныкъо зэфэшъхьафхэм ащылэжьэрэ пстэуми атефэрэ лъытэныгъи шъхьэкIафи афэсэшIы. Арэу щытми, тарихълэжьхэмрэ бзэшIэныгъэлэжьхэмрэ нахь ахэсэгъэунэфыкIых.
Лъэпкъ тарихъыр зытетым фэдэу, шъыпкъэр яIэубытыпIэу, ар щысэшIухэмкIэ къагъэшъыпкъэжьызэ, цIыфхэм алъызыгъэIэсырэ тарихълэжьхэр тиIагъэх, тиIэх. Лъэпкъым итарихъ зэпырызыгъазэ зышIоигъохэм ахэр апэуцужьыщтыгъэх: Аулъэ Малыч, нэмыкIхэри. Непи апэуцужьых, гущыIэм пае, Хъоткъо Самир, Пэнэшъу Аскэрбый, фэшъхьафхэри.
Джащ фэдэх адыгабзэм изэгъэшIэн, изэхэфын, гъэхъэгъэшIухэр ышIынхэм дэлэжьагъэх бзэшIэныгъэлэжьхэу КIэрэщэ Зэйнаб, ЗекIогъу Уцужьыкъо (ядунай ахъожьыгъ). Непи тиIэх ахэм яIофшIагъэ лъызыгъэкIуатэхэрэр. ТиIэх кIэлэегъэджэ пэрытхэу, нэмыкIхэу, адыгабзэм изэгъэшIэн зиIахьышIу хэзылъхьэ зышIоигъохэу, ащ яшъыпкъэу дэлажьэхэрэри.
Адыгабзэм иIофыгъохэм язэгъэшIэн, ахэр зэхэзыфынхэ фаер Iо хэмылъэу бзэшIэныгъэлэжьхэр ары, ащ ущызэнэкъокъужьынэу щытэп, ар зэкIэми ашIэ. Ау къызтегущыIэхэрэ лъэныкъом хэшIыкI икъу фыряIэу, къыраIолIэнрэ къатхынрэ ашIэу, ятхыгъэхэм ащыщэу акъыл чъэпхъыгъэ зыхэлъмэ адебгъаштэмэ нахь тэрэз. Ахэм афэдэ цIыф гъэсагъэхэр тилитератури, тигъэсэныгъи, тишIэныгъи (наукэми) бэрэ тащыIокIэ.
Адыгабзэм иIофыгъо мыпсынкIэхэм, адыгабзэр къызэтенэным, ащ игъэпсыкIэ зэщымыкъоным, инэшанэхэр шIомыкIодынхэм, нэмыкI лъэныкъохэми язэшIохын ыгъэгумэкIыхэрэм ащыщ Адыгэ Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэтэу Хъут Казбек.
1960-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым (джы университет хъужьыгъэ) филологиемкIэ ифакультет диплом плъыжькIэ къыухыгъ. Пэнэжьыкъое гурыт еджапIэм щеджэзэ, адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэ лъэшэу ыгукIэ афэщагъэу щытыгъэти, а нэшанэр институтым нахь щыпытагъ. КIэрэщэ Зэйнабэ игукъэкIыкIэ институтым апэрэу адыгабзэм икружок щызэхащагъ, мыр къеухыфэ Казбек а кружокым пэщэныгъэ дызэрихьагъ. Институт ужым илъэс зыбгъупшIэ урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ кIэлэегъаджэу, Теуцожь районом иIэдэжь кIэлэегъаджэу, пионермэ я Унэу Пэнэжьыкъуае дэтыгъэм идиректорэу Iоф ащишIагъ.
1970-рэ илъэсым Краснодар итхылъ тедзапIэ и Адыгэ отделение художественнэ литературэмрэ кIэлэцIыкIу литературэмрэкIэ иредакторэу Iоф ышIэнэу Мыекъуапэ къащэжьыгъ. АщкIэ лъэшэу ишIуагъэ къыригъэкIыгъ институтым къыщыдеджагъэу, иныбджэгъоу, мы тхылъ тедзапIэм иредактор шъхьаIэу Iоф зышIэщтыгъэу, тхакIоу Кощбэе Пщымафэ. А лъэхъаным отделением директорэу иIагъэр адыгабзэмрэ урысыбзэмрэ дэгъоу зышIэщтыгъэ, партийнэ-советскэ IофышIэ нахьыжъмэ ащыщыгъэу Быщтэкъо Мэзхьаб ары.
Мы тхылъ тедзапIэм Хъут Казбек зэпымыоу илъэс 38-рэ Iоф щишIагъ, ащ дакIоу илъэс 15-рэ тхылъ тедзапIэм ипартийнэ организацие пэщэныгъэ дызэрихьагъ. Ащ къеушыхьаты IофшIэпIэ чIыпIэхэр бэрэ зэблэзыхъухэу, лэжьапкIэр нахьыбэу къызщигъэхъэн зыщилъэкIыщтым, нахь IофшIэпIэ инхэм алъыхъухэрэм ар зэрафэмыдэр. Ыгу зэIухыгъ, хэти лъэбгъу щыIэныгъэм щыридзыгъэп, ыгъэлъэпэуагъэп. Ныбджэгъуныгъэ-шъыпкъэныгъэр хэлъ, егъэлъапIэ, ишIошIхэмкIэ ахэм адэгуащэ, афэхьалэл, фэлъэкIыщтымкIэ ишIуагъэ аригъэкIыным фэхьазыр зэпыт. Ащ фэдэ ныбджэгъухэри иIагъэх, иIэх джыри. Уахътэр хьаулыеу зыгъакIорэмэ афэдэп, непэ ышIэн ылъэкIыщтыр блимыгъэкIэу зэшIуехы.
Ау ежь хэткIи ыгу зэрэзэIухыгъэм фэмыдэу, нэмыкIэу къыфыщытхэм, зиягъэ къезыгъэкIыгъэхэм аIукIэуи къыхэкIыгъ. Непи ащ афэдэхэм аIокIэ.
IофшIэнэу зыфэгъэзэгъагъэм нэмыкIэу адыгабзэмрэ литературэмрэ, адыгэхэм яIофыгъохэм япхыгъэ лъэныкъо зэфэшъхьафхэм яхьылIагъэхэу адыгабзэкIи урысыбзэкIи тхыгъэ истатьяхэр журналхэм, сборникхэм, тхылъхэм, гъэзетхэм къахиутыщтыгъэх, джыри къыхеутых. Бзэм, тхылъхэм афэгъэхьыгъэ иеплъыкIэхэри (рецензиехэри) етхых. Ахэм апыдзагъэу Казбек тхылъищ къыдигъэкIыгъ.
Совет хабзэм илъэхъан адыгэ щыIакIэм зэхъокIыныгъабэ фэхъугъ, еджэкIэ-тхакIэ тиIэ зэрэхъугъэм, урысыбзэм ифэмэ-бжьымэу къытырихьагъэм къахэкIэу джырэ тиадыгабзэ хэхъо инхэр иIэхэ хъугъэ, ау ащ дыкIыгъоу Iофыгъо зэфэшъхьафхэм апкъ къикIэу ар чIыпIэ зэжъу иуцуагъ. Анахьэу ар зэпхыгъэу Хъут Казбек ылъытэрэр адыгэхэмкIэ тиныдэлъфыбзэ икъоу тынаIэ зэрэтемытыр ары. А екIолIакIэр зэблэхъугъэ хъуным пае ежь фэлъэкIырэр ешIэ.
1994-рэ илъэсым кIэлэегъаджэхэм апае иапэрэ IэпыIэгъу тхылъэу «Адыгэ къэIокIэ тэрэзхэр» зыфиIорэр къыдигъэкIыгъ. Тхылъым инаучнэ редакторыр филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Блэгъожъ Зулкъарин. Тхылъыр къызтегущыIэрэр адыгабзэм хэт гущыIэхэмрэ къэIуакIэхэмрэ ачIыпIэ урыс гущыIэхэмрэ къэIуакIэхэмрэ занкIэу зэдзэкIыгъэхэу адыгабзэм зэрэщагъэфедэхэрэр ары. Функциональнэу щыIэныгъэм зэрэщагъэфедэрэм, адыгабзэм иIэкIоцI шапхъэхэм урысыбзэм ифэмэ-бжьымэ ишIуагъи хэтэу тыбзэ инэу зэрэхэхъуагъэр научнэу зэхэфыгъэ хъугъэ. БзитIу зэдэпсэухэу, зэдэлажьэхэу хъумэ, ахэм яфэмэ-бжьымэ зэтырихьэу хабзэ.
Урысыбзэр еджапIэм щарагъашIэ хъумэ, кIэлэеджакIомэ яурысыбзэ адыгабзэм инэшанэ горэхэр ашIухахьэхэу къызэрэхэкIыщтыгъэри икъоу зэхафыгъ. Джы Iофым зыкъызэблихъугъ: урысыбзэм инэшанэхэр адыгабзэм къыхахьэхэу хъугъэ. Ар анахьэу зэхьылIагъэр адыгэ къэIуакIэхэм ачIыпIэ урыс къэIуакIэхэр занкIэу зэдзэкIыгъэхэу зэрэщагъэфедэхэрэр ары. Мы Iофыгъор адыгабзэмкIэ щынагъоу, джащ пае мэхьанэшхо иIэу авторым елъытэ. Рецензентэу Къэрэтэбэнэ Асиет мары ащ пае ыIорэр: «Проблемэу, пшъэрылъэу авторым къыгъэуцухэрэр зигъо шъыпкъэхэу (мыгужъуагъэхэмэ) щытых».
ТищыIэныгъэ изэрэщыт епхыгъэу, адыгабзэм ихэхъоныгъэкIэ урысыбзэм ифэмэ-бжьымэ къыхьырэ шIуагъэхэм ягъусэу адыгабзэмкIэ зиягъэ къакIорэ горэхэри Iофым къыхахьэхэ хъугъэ. Уахътэ тешIэ къэс ахэр хэпшIыкIэу нахьыбэ мэхъух.
Хъут Казбек гъэшIэгъонэу ылъытэрэр «… адыгэхэмкIэ тишIэныгъэ нахь хахъо къэс, урысыбзэр нахь дэгъоу къытIэкIахьэ къэс адыгэ къэIуакIэхэм ачIыпIэ адыгабзэм нахьыбэу урыс къэIуакIэхэр зэрэщагъэфедэрэр» ары. Ащ адыгабзэм иежьырныгъэ чIинэным ищынагъо щыIэ къышIэу авторым елъытэ. Щыгъэзыегъэн фаеу ащ ыIорэр адыгабзэм хэмыт къэIуакIэхэр урысыбзэм къызэрэхихыхэрэр арэп, адыгабзэм хэт къэIуакIэхэр урыс къэIуакIэхэмкIэ зэрэзэблахъухэрэр, адыгэ къэIуакIэхэм ачIыпIэ урыс къэIуакIэхэр занкIэу зэдзэкIыгъэхэу бэрэ зэрэдгъэфедэхэрэр ары. Ащ адыгабзэм иамалхэм къащегъакIэ, тыбзэ нахь кIочIаджэ мэхъу. АщкIэ авторым щысабэмэ ягугъу къешIы.
ГущыIэм пае, урысыбзэкIэ «У него больная нога» пIо хъущт, ау адыгабзэкIэ «Ащ ылъакъо сымадж» пIо хъущтэп; урысыбзэкIэ «Мыть яблоки» пIо хъущт, ау адыгабзэкIэ «МыIэрысэр птхьакIыщт» пIомэ адыгабзэ хъурэп. Ахэм афэдэ къэIокIэ тэрэзыджэу жэрыIуабзэми тхыгъабзэми ащагъэфедэрэр макIэп: урысыбзкIэ «Носит фамилию» зыфиIорэр адыгабзэкIэ «ЛъэкъуацIэ ехьы» аIо, «ЛъэкъуацIэр мыщ фэд» аIоным ычIыпIэкIэ; урысыбзэкIэ «Я тебя перебиваю» зыфиIорэр адыгабзэкIэ «Укъызэпысэуты» аIо, «УигущыIэ пIэпысэхы» аIоным ычIыпIэкIэ; урысыбзэкIэ «Провожает» зыфиIорэр «АгъэкIотэжьы» аIо, «ДэкIуатэ» аIоным ычIыпIэкIэ, нэмыкIхэри.
Ащ фэд, бэ пчъагъэ зимыIэ адыгэ пкъыгъуацIэр урыс къэIуакIэм фэдэ ашIызэ, бэ пчъагъэм мырэущтэу зэрэрагъэуцорэри: урысыбзэкIэ «Не могу найти свои очки» зыфиIорэр адыгабзэкIэ «Синэгъунджэхэр згъотыжьыхэрэп» аIо, «Синэгъунджэ згъотыжьырэп» аIоным ычIыпIэкIэ, нэмыкIхэри.
Мы Iофыгъом дакIоу, зиягъэ къакIоу Хъутым ылъытэрэр урысыбзэм къыхэкIыхи адыгабзэм хэуцуагъэхэр, щыщ хъугъэхэр къэугупшысыгъэ адыгэ къэIуакIэхэмкIэ зэрэзэблахъухэрэр ары. ГущыIэм пае, учен зыфэпIощтым ычIыпIэ шIэныгъэлI зэраIорэр, нэмыкIхэри ары. Урыс къэIуакIэхэр занкIэу зэдзэкIыгъэхэу (калькэхэр) адыгабзэм зэрэщагъэфедэхэрэр тыбзэ ышIырэ хэхъоныгъэхэм ащыщэу зыIорэмэ Хъутым адыригъаштэрэп.
2007-рэ илъэсым Хъут Казбек иятIонэрэ тхылъэу «Шъыпкъэр гъусэ дэгъу. Истина — надежный союзник» бзитIукIэ тхыгъэу къыдигъэкIыгъ. Мыщ къыдэхьагъэх адыгабзэм икъэIокIэ-тхыкIэ шапхъэхэм яхьылIагъэу илъэс зэфэшъхьафхэм адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыхиутыгъэхэм ащыщхэри, нэмыкI темэхэм яхьылIагъэхэри.
ГущыIэм пае, Еутых Аскэр бырсырыбэ къызыпагъэкIыгъэгъэ итхылъэу «Улица во всю ее длину» зыфиIорэм итегущыIэнэу ярайон тхылъеджапIэ щыIагъэм авторыр зэрэхэлэжьагъэм ехьылIагъэр, адыгэ щыIакIэм къыхэхыгъэ нэмыкI тхыгъэхэр, джырэ адыгабзэм иIофхэм язытет нэсыжьэу авторым иеплъыкIэхэр итхыгъэхэм къащыреIотыкIых.
ГущыIэм пае, буквэхэу с—мрэ щ—мрэ зэготхэ зыхъукIэ макъэу ч къызэрашIырэр; с—мрэ ш—мрэ зызэгуахьэхэкIэ макъэр чъ зэрэхъурэр, ахэм афэдэхэм якъэIуакIэу тиапэрэ бзэIофышIэшхоу Iэшъхьэмэфэ Даутэ къыушыхьатыгъэхэм атетэу тыкъяджэмэ нахь тэрэзэу еIо авторым. ЕтIани КIэрэщэ Зэйнаби Даур Хьазрэти а къэIуакIэхэмкIэ Iэшъхьэмафэм дырагъаштэщтыгъэ.
Хъут Казбек шIомытэрэзэу етхы, гущыIэзэпхэу и-р зэгъусэ гущыIитIумэ ахэт зыхъукIэ, ахэм азыфагу зэпыут (зэпятой) зэрэдагъэуцорэр, ащ нэмыкIхэри.
Тхылъым къыдэхьэгъэ рецензиехэр зэхьылIагъэхэр Iэшъхьэмэфэ Даутэ ытхыгъэхэр зыдэт сборникэу шIэныгъэлэжьыр къызыхъугъэр илъэсишъэ зэрэхъурэм ипэгъокIэу къыдагъэкIыгъэр, ЗекIогъу Уцужьыкъо имонографиеу «Диалектная база адыгейского литературного языка» зыфиIорэр, ЗекIогъу Уцужьыкъо фэгъэхьыгъэ тхылъэу Блэгъожъ Зулкъаринэ ытхыгъэр, нэмыкI лъэныкъохэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэри тхылъым авторым къыдигъэхьагъэх.
ГущыIэм пае, гъыбзэ цIэрыIоу «Къэсэй иорэд» фэгъэхьыгъэу непэрэ мафэхэм къанэсыжьэу къамытхыгъэ горэхэм ягугъу авторым тхылъым къыщешIы. Гъыбзэр зыфаусыгъэ бзылъфыгъэр къэзыщэгъэгъэ Тыгъужъ Индырысрэ Хъут Казбекрэ ПэнэжьыкъуаекIэ зы хьаблэм зэдытесыгъэх. Хэгъэгу зэошхом Индырыс сэкъатэу къыхэкIыжьыгъагъ, гъыбзэр зыцIэкIэ кIорэ Хьабэхъу Къэсэий авторым зэо ужым ылъэгъоу къыхэкIыгъ. Ари Пэнэжьыкъуае щыщыгъ, ау иунагъокIэ Тэхъутэмыкъуае дэсыгъ.
Тхылъым адыгабзэкIэ «Къэмыугупшысыгъэ рассказхэр» ыIоу хъугъэ-шIагъэ горэхэм атехыгъэхэу рассказ цIыкIу заули авторым къыдигъэхьагъ.
ГъэсэныгъэмкIэ анахь агъэунэфыгъэ лъапIэу щытыр убзэкIэ къабзэу угущыIэныр ары. ИлъэпкъыбзэкIэ мыгущыIэрэм лъэпкъыбзэр ыгъэлъапIэрэп, уасэ фишIырэп. Ащ фэдэм ыбзэ зыкIимышIэрэмкIэ узеупчIыкIэ, ушъхьагъубэ къыхьын ылъэкIыщт: янэ-ятэмэ рагъэшIагъэп, зыщеджэгъэ еджапIэм ежь ыбзэкIэ щырагъэджагъэп, ыбзэ дэеу зэришIэрэм, къэIокIэ тэрэзхэр къызэрэфэмыIохэрэм атеукIытыхьэшъ, ыбзэкIэ гущыIэнэу фаеп, нэмыкIхэри. Ау ахэр ушъхьагъу хъущтхэп. Зыбзэ зышIэ зышIоигъом игъом зэримыгъэшIагъэми, ыужыIо-
кIэ къеджэу, рытхэу, рыгущыIэу зэригъэшIэжьын ылъэкIыщт ишъыпкъэмэ, лъэпкъ шIэжь гупшысэр хэлъэу щытмэ. Ахэм афэдэхэм апае тхыгъэ тхылъэу щыIэр макIэп, уфаемэ, бгъотыщтых.
Хъут Казбек ытхыхэрэм янахьыбэр адыгабзэм иIофыгъохэм яхьылIагъ. Ар ишапхъэхэм арытэу, ыпэкIэ лъыкIотэным, жэбзэ къэбзэ тэрэзкIэ кIэлэегъаджэхэм тикIалэхэр рагъэджэнхэм, дахэу рыгущыIэнхэм афэгъэхьыгъэх. Ары ащ ишъыпкъэу, ыныбжь хэкIотагъэми, мыпшъыжьэу Iоф зыдишIэрэр, инэу зыгъэгумэкIырэр.
Хъут Казбек иящэнэрэ IэпыIэгъу тхылъэу «Влияние внешних факторов на произношение звуков адыгейского языка» зыфиIорэр 2013-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Тхылъым научнэ редакторэу иIэр Адыгэ къэралыгъо университетым ипрофессорэу Цыпленковэ Людмилэу Даур Хьазрэт ыпхъур ары. Рецензентхэр — Л. Цыпленковамрэ адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ кIэлэегъаджэу Iоф зышIэщтыгъэу, щытхъуцIэу «Почетный работник общего образования Российской Федерации» зыфиIорэр къызфагъэшъошагъэу Къэрэтэбэнэ Асиет Юсыф ыпхъумрэ. Тхылъыр къыдэзыгъэкIын ымы-
гъоты зэхъум, авторым ежь иахъщэкIэ къыдигъэкIын фаеу хъугъэ. (Илъэс заулэ хъугъэ Казбек Iоф ымышIэжьэу зыщысыр, пенсиеу къыратырэр ары зэрыщыIэр).
Хьаудэкъо Шыхьамыз.