Дунаим тет цIыф лъэпкъхэм апэ тыригъэуцуагъ, е Сыд пае псым хэсыдзэщта?

Одыджыныр къытеуагъ. Ти­щыкIэгъэщт тхылъхэр, тетрадьхэр, тызэрытхэщтхэр къат­штэхи, кIэлэегъаджэр къычIа­хьэмэ шIуфэс зэретхыщтым тыфэхьа­зырэу партхэм тадэ­тIысхьагъ. Зы такъикъи темы­шIэу тиклас­скIэ къытэпхыгъэ кIэлэегъэджэ пащэр къычIэ­хьагъ.

— ШъуикIэлэегъаджэ къэсымэджагъ. Арышъ, апэрэ сыхьатыр мэкIофэ къэкIощт урокхэм зафэжъугъэхьазырэу шъущыс, — дежурнэм еплъи къыпигъэхъожьыгъ, — классэу еджэ­хэрэр шъумыгъэохъухэу зы­жъугъэтынч.

Классым анахь дэгъоу еджэу ис Замирэ кIэлэегъаджэм зыфегъазэ: «Байзэт Бирамович, зэкIэ урокхэм тафэхьазы­рэу тыкъэкIуагъ. IофшIэн гъэшIэ­гъон горэ тыригъэгупшысэнэу къытэптыгъэмэ дэ­гъу­гъэ…»

— Арэу шъоIуа зэкIэхэми!? — къэупчIэ кIэлэегъаджэр. — Дэгъу, дэгъу, — зэрэклассэу Замирэ илъэIу дырагъаштэ.

— Дэгъуба, арэущтэу шъо­Iомэ! ГъэшIэгъон, гъэшIэгъон го­рэ, — бэрэ емыгупшысэу кIэ­лэегъаджэм зыкъытфегъазэ, — шъутхы ащыгъум. Адыгэхэм аIо: «ШIу шIэри псым хадз». Сыда мы адыгэ гущэ­Iэжъым къи­кIырэр? Сыдым ащ тифипIура? Сыд гупшысэха къыгъэущхэрэр? Шъхьадж къы­зэрэгурыIоу мыщ иджэуап къетхы. Блыпэ мафэм тари­хъым­кIэ ыкIи адыгабзэмкIэ езыгъэджэхэрэ кIэлэегъаджэхэр къезгъэблэгъэнхэшъ, къэшъутхыгъэхэм татегущыIэщт. Джэуап тэрэзхэр гъэзетым къыхэтыутыщтых. Арышъ, шъуегупшыс, шъуегугъу.

Къытыгъэ упчIэм иджэуап сшIопсынкIэу «ШIу фэпшIэнышъ зыгорэ бгъэгушIоныр арыба къикIырэр. Сыд ащ къинэу хэлъыр?» — сыгукIэ сIозэ, тетрадыр къызэгосхыгъ. Зыми стыримытхыкIынэу чэткъуртэм фэдэу тхьапэм зытесыубгъуи, тхэныр езгъэжьагъ.

ШIу пшIэныр — ныбджэ­гъум имыIэу зыкIэнэцIырэр ептыныр, бгъэгушIоныр ары.

Тигъунэгъу шъузабэм къуа­джэр зэхахьи гъэмэфэ пщэ­рыхьапIэ мэщ-гъэщ гъэтIылъыпIэ пытэу фашIыгъ. АгъэгушIуагъ. Ащ шIу фашIагъ.

Хабзэм тIоу зететэу еджапIэ тфишIынэу ригъэжьагъ. Ар лъэшэу тищыкIагъ. Тигуапэ. Арышъ, хабзэм шIу къытфешIэ.

Зымафэ еджапIэм тикIы­жьызэ тикъоджэ лIыжъэу Аюбэ гъэстыныпхъэу къыщагъэр щагум дихьажьэу тытефа­гъэти, тыдеIагъ… «КIа­лэхэр, шъуи­шIо­гъэшхо къысэ­кIыгъ. Шъопсэу. ШъулIэхъу­п­хъэх». къыти­Iуагъ. Инэу тигопагъ.

Зэпымыоу шIушIэгъэ щысэхэр къэспчъызэ, ошIэ-дэмышIэу «псым хадз» зифиIорэр мыхэм зэряспхыщтыр сымышIэу сыкъэуцугъ. «ШIу шIэ» аIуагъэ­мэ икъущтыгъэба? ЗэкIэ ащ къеубытыба, сыда дэгъоу, дэхагъэу, шIоу пшIагъэр псым зыкIыхэ­удзэн фаер? Ыхьымэ? ЧIихьэ­мэ? Хэта пшIагъэр зы­лъэгъу­щтыр? Сыдэу сегупшыса­гъэкIи мыхэр сфызэпхыщтыгъэхэп. Сыда шIу пшIэщт псым хэудзэ­жьыщтмэ? Сыдигъу мыр заIо­гъагъэр! Хэт ышIэрэ, мытэрэзэу къатхыжьыгъэнкIи мэ­хъуба?» Сшъхьэ къихьэгъэ гупшысэм зыкъысигъэпхъотагъ, ар зыдэзгощын сылъыхъоу классыр къэс­плъыхьагъ. Замири, еджэ­кIо зытIу горэми анэгу зэхэгъэхьа­гъэу тхьэпэ ныкъотхыхэм яплъы­хэшъ щысых. «Ахэри сэ сызы­шIонэгъэ «та­къэм» еутэ­кIы­гъэх» — сыгу къилъэдагъ, ау лъэшэу зашIо­шIыжьэу джэуапыр зэратхыгъа­хэр къагъэлъагъоу тетрадьхэр зэдэзыпIо­жьыгъэу зызыплъыхьэу щысхэм тIэкIу сыкъагъэ­гумэкIыгъ — «зыгорэ­кIэ, ащ хэлъ мэхьа­нэр сэ къысфэмыубытышъу­рэмэ…»

Мыщ дэжьым одыджыныр къытеуагъ. Лэгъупкъопс кIэ­ракIэм нэплъэгъур зэриубытырэм фэдэу еджакIохэм амэкъэ ор чэфэу коридорым къытеуа­гъэм сэри классым сыкъы­чIилъэсыкIи, еджэпIэ щагум сыдилъэсагъ…

Блыпэ мафэм урокхэм ауж тикIэлэегъаджэ тиугъоигъ.

— Шъуиджэуапхэм сяджагъ. Сагъэрэзагъэп. Ащ къыхэкIэу зи къезгъэблэгъагъэп. Гъэзетым дгъэхьын джэуап къахэ­кIыгъэп, — къеплъынхэкIэ укIы­тэхэу зынапIэ езыдзыхыгъэу щыс классым къыхаплъи, къыпигъэхъожьыгъ, — ар лъэшэу згъэшIагъорэп. Шъощ нахь ныбжь зиIи, нахь еджагъи ащ иджэуап бэ щызэнэкъокъурэр. Арышъ, сэ ащ еплъыкIэу фы­сиIэр къышъуфэсIотэн, шъо джэуапыр къыхэшъухын.

(Бэрэ зэхэтхэу къыхэкIы, цIыф дэгъоу, шIушIэгъабэ зиIэ горэм къытегущыIэхэ зыхъукIэ, адыгэ гущыIэжъэу «ШIу шIи псым хадз» зыфаIорэр агъэфедэу. Мыщ къешIэкIыгъэхэу «ШIу пшIэмэ, уIукIэжьыщт», «АфапшIэмэ, къыфашIэжьыщт», «Адрэ дунаим къыщыппагъохыжьыщт» зыфэпIощтхэмкIэ «шIу пшIэн» зэрэфаер зэхэзыххэрэм агурагъаIоу аIозэ. Мы гущыIэжъым кIоцIылъ мэхьанэм сэ еплъыкIэу фисиIэм шъущызгъэгъуазэ сшIоигъу).

Ау ащ тыкъекIолIэным фэшI чыжьэу къыщедгъэжьэн фае хъущт.

ИжъыкIэ илъэс мини 2, мини 2,5-рэ фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ, Нарт эпосым илIыбланэхэм уахаплъэмэ, адыгэ пшысэхэм, тхыдэхэм ахэт лIыхъужъхэр пштэхэмэ, шIоу ашIагъэм рыпагэу, ащ рыкъэеу зы нэбгырэ ахэбгъотэщтэп. ГущыIэм пае, машIор цIыфхэм къафэзыхьыгъэ Саусэрыкъо «ЦIыф­хэр, машIор къышъуфэзыхьыжьыгъэр сэры. Сэ къы­шъу­фэсшIагъэр къышъуфэс­шIагъэу джыри шъукъыспэуцужьы», — ыIоу кууагъэп. Мыщ зэу шъу­наIэ тешъудз.

Илъэс 1400-рэ фэдизкIэ узэ­кIэIэбэжьмэ, Мухьамэд пегъым­барым мырэущтэу ыIогъагъэу къатхыжьы. «Силъэпкъ анахь ымыштэу, зыфэмыеу зыхигъэ­зыжь шIоигъохэр шэни 4 мэхъу. Ахэм апэ итыр шIу пшIагъэмэ, узыщымытхъужьыныр ары».

ЦIыфым имыIэу къызыкIэлъэ­Iугъэр ептыныр, ежь фэмышIэ­шъурэ Iоф горэ фэпшIэныр, е илъэIу горэ фэбгъэцакIэу, къин чIыпIэ горэм ипщыныр шIу­шIэнхэм къахиубытэу, е банкым процентхэр къыригъэIыхмэ, ащкIэ цIыфхэм адеIагъэу — шIу ышIагъэу зылъытэу, ып­шъэ­кIэ къэтIогъэ гущыIэжъым езыпхырэр бэ. Зигугъу тшIырэ шIа­гъэхэр, шъыпкъэр пIон хъумэ, шIушIэным хэплъытэ хъу­щтых. Ау мыхэм цIэ гъэнэ­фагъэ­хэр яIэх — чIы­фэ, хьафы, псапэ, гукIэгъуныгъ, хьалэлыныгъ. Мыхэм ахэкIуакIэх щытхъум кIэнэцIхэу е цIэрыIо за­шIыным кIэхъопсыхэу цIыфхэм адэIэпыIэхэрэри. Мы къэтпчъы­гъэ шIушIэнхэм, дэхагъэм цIыфхэр къафэзгъэущырэр ыкIи акIэзгъэгушIухэрэр «ШIу пшIэмэ, уIукIэжьыщт», «ЦIыфым фап­шIэрэр къыпфишIэжьыщт», «Узатэрэр къыотэжьыщт», «УишIу­шIагъэхэм адрэ дунаим уащы­IукIэжьыщт» зыфэпIощт гупшысэхэр ары. Шъыпкъэ, шIу зы­фапшIэрэр «о угу илъым» ыгъэгумэкIырэп — фэпшIа­гъэм пае ар лъэшэу къыпфэраз. УегъэлъапIэ. НэшIукIэ къыоплъы. ИжъыкIэ къыщегъэ­жьагъэу цIыф лъэпкъыбэхэр мыхэм арыгъуазэзэ псэугъэх. Мы гуп­шысэхэм (гущыIэжъхэм) ижъырэ цIыфхэр мафэ къэс зыхэтыгъэ зэтех-зэрэшхым, ты-гъон-бэнэным, хъункIэным мэ-кIэ-макIэзэ къахащыгъэх. Ахэр джы хэбзэ гъэнэфагъэ ашIыгъэ­хэу арыгъуазэхэзэ лъэ­кIуатэх.

Джэуапым тыкъэсыным фэшI джыри зы гупшысэ шъунаIэ тешъозгъадзэ сшIоигъу. Диным епхыгъэ тхылъ лъапIэхэу Библиемрэ КъурIанымрэ зэрары­тымкIэ, псэушъхьэхэр, хьэкIэ-къуакIэхэр, чъыгхэр, псыхъохэр, жъуагъохэр тымылъэгъу­хэу, ау акъылкIэ къэтыубытхэу е тпкъыкIэ зэхатшIэхэу мы дунэешхом тетхэр зэкIэ Тхьэм къыгъэшIыгъэхэу ары. Ахэм ауж апэрэ цIыфыр «ежь ихьащырэу» «итеплъэ фэдэу» ятIэм хишIыкIи, акъыл рити псэ къыпигъэкIэжьыгъэу ары. Дунаим тет шIэныгъэлэжь инхэм зэралъытэрэмкIэ, ащ къы­ритыгъэ акъылым щыщэу процент 0,2-м тIэкIу ехъу ныIэп непэрэ цIыфым ыгъэфедэрэр. Фэгъэлажьэмэ, ыгъэлэжьэн фи­тэу процент 99,8-рэ акъыл ымы­гъэулэугъэу хэти ышъхьэ илъ.

Шъыпкъэ, мэкIаIоми, лIэ­шIэгъу къэс цIыфхэм ащ щыщэу алэжьырэм ренэу хэхъо. Ары къэс чIы чIэгъым, псы чIэгъым чIэхьэх, космосым ебыбэх, гум еIазэх, атомыр агощы, цIыф психикэм нэсых… ЦIыфыр икъарыукIэ сыдым нэсыщта зэкIэ акъылэу дунаир къэзыгъэшIыгъэм къыритыгъэр ыгъэфедэ зыхъукIэ! Къэуцу упчIэ: сыда ащ фэдиз ибагъэу ар цIыфым къызыкIетагъэр?

ГущыIэжъым «псым хадз» еIо. Сыда мыщ ижъырэ адыгэхэм мэхьанэу ратыщтыгъэр? Сэ сишIошIыкIэ, адыгэхэм дэгъу дэдэу ашIэщтыгъэ къушъхьэ псыхъохэм зи зэрахэмыгъотэжьыщтыр. ГущыIэм пае, Терек ипсыорхэм тон зытIу зионтэгъу­гъэ мыжъохэр пхъэ щэпкъым фэдэу зэридзэхэзэ, зы такъи­къым метрэ 15 — 20 аIыгъэу зэрефэх. Сыда мыщ фэдэ псыорым шIоу тшIэрэр тятэжъхэм хытагъадзэ зыкIашIо­игъуагъэр?!

ШъушIошI жъугъэхъу, шIоу тшIэрэр агъэкIодыным паеп арэущтэу ахэм зыкIаIуагъэр. Ар зыкIаIуагъэр ежьхэр джа псыорым хафэрэр хагъотэжьы­нэу зэрэщымыгугъыщтыгъэхэм фэдэу, шIоу пшIэрэр угу пы­кIэу, пшIагъэм укIэмынэцIыжьэу, зыфэпшIагъэм епIожь зэпытзэ «къысфимышIэгъагъэмэ на­хьышIугъ» емыгъэIожьэу, ар зыщыбгъэгъупшэжьызэ дунаим утетын зэрэфаер къыдгурагъаIо ашIоигъуагъэшъ ары.

Сабыеу къэхъурэм «тэпым уемыI — укъыстыщт», «панэм утемыуцу — къыпхэощт», «псы чъы­Iэ уемышъу — пчый ыгъэ­узыщт» ыкIи мыхэм анэмыкIэу пшIэ мыхъущтхэр раIозэ апIу. Ахэм аныбжь зэрэхахъорэм фэдэу яакъыли хахъо къэс, нэми Iэми къамыубытырэ шIэ­ны­гъэхэм, «радиацие», «излучение», «атом» зыфэпIощтхэм анэсых, ахэр къызфагъэфедэ. Джащ фэдэу «цIыф лъэпкъым исабыигъо» гущыIэжъхэу «Узатэрэр къыотэжьыщт», «ШIу пшIэмэ, къыпфигъэзэжьыщт», «Мыжъоу бдзырэм уIукIэ­жьыщт» зыфэпIощт «гурыIо­гъошIу» гущыIэжъхэр шэпхъэ-шэн хэхыгъэкIэ арагъаштэмэ, хабзэ афашIызэ лIэшIэгъухэр рекIокIых. ЦIыф лъэпкъым ар игъогоу джы нэс къырэкIо.

ЦIыфэу дунаим тетхэр зэкIэ арэущтэу псэухэзэ, ар шэн-хабзэ зафэхъукIэ, ящыкIэгъэ­жьыщта «Мыжъоу бдзырэм уIукIэжьыщт», «Узатэрэр къыотэжьыщт» ыкIи мыхэм афэдэ гущыIэжъхэр? Сабыир ин хъумэ инысхъапхэр зэрэщигъэ­зыехэрэм фэдэу цIыф лъэпкъым илIэшIэгъухэр лъыкIуатэ къэс, ыпшъэкIэ зыцIэ къетIогъэ «пIуджэпсэлъэ гущыIэжъхэр» IуигъэкIотыщтых. Мыхэм ачIы­пIэ гущыIэжъхэр ямэхьанэкIэ нахь лъагэхэу, нахь куухэу, гупшысэ ин убытхэу, лIэшIэ­гъугъозэ нэфхэу хъущтых. … Ау «ШIу шIи псым хадз» зыфаIорэ гущыIэжъыр мыкIо­дыжьын гъозэлъагъоу цIыф лъэпкъыр щэIэфэ иIэщт.

ЦIыф еджэгъэ Iушым сыд фэдэ Iоф къин ыпэ къикIы­гъэми, чIыгусысыным, заом, эпидемием, мыхэм анэмыкI тхьамыкIагъохэми ябэнын, ате­кIон е хэкIыпIэ тэрэз къафигъотын ылъэкIыщт. Ау цIыф акъылышIом ащ фэдэ къиныр къыгъэхъущтэп. Ар къэмыхъу­зэ ылъэгъущт, ыгъэкIосэщт. ЦIыф лъэпкъэу хьазырэу иIэ акъы­-лыр зылэжьэу фежьагъэм игъэшIэ гъогу пытэу тетыщт. «Зи­шIушIэ осэнчъэр акъылышIор ары», «АкъылышIор — шIушIэ» зыфэпIощт гупшысэхэм афэдэхэм арыгъуазэ хъущт. Джы цIыфым ар къэзыгъэшIыгъэм къыритыгъэ акъылыр зэкIэ ыгъэ­федэу, зауи, пыджи, гъабли, чIыгусысыни къэмыхъузэ ыгъэ­тынчынхэ ылъэкIэу акъы­лышIо зыхъукIэ, ищыкIэгъэщта ащ мылъкушхо ыугъоинэу е щысы­шъущта ар къин зиIэм демы­Iэу?! Е ащ фэдэ акъылышIор шIоу ышIэрэм къыкIэкIощтым щыгугъэу, щытхъоу фаIощтым ежэу, ыцIэ зэрэраIощтым кIэнэ­цIэу щысыщта? Щы-сыщ-тэп!

Джары дунаир къэзыгъэ­шIыгъэм (мыщ Тхьэ, е приро­дэр, е космос — хэти зэрэфаеу ерэдж, зыфэе цIэр ферэус) пси, акъыл гъунэнчъи къырити ежь фэдэу цIыфыр хьалэлэу, бэрэчэтэу, шIушIэныр игъэшIэ лъагъоу щыIэнэу къа­зыкIыхихыгъэр.

Тятэжъ пIашъэхэм къахэкIы­гъэ акъылышIохэр, лIэшIэгъу мин пчъагъэхэм апхырыплъыхи, цIыф лъэпкъыр зэрыкIон фэе гъогур мы гущыIэжъымкIэ фа­гъэ­нэфыгъ.

ЫпшъэкIэ къэтIогъэ лъа­гъом тетхэу ясабыйхэр зыпIу зы­шIо­игъогъэ адыгэ лъэпкъым иакъы­лышIохэм «ШIу шIи псым хадз» джары зыкIаIуагъэр! Мыщ имэ­хьанэкIэ кIэхьэрэ гущы­IэжъкIэ ицIыфхэм зафэзыгъэ­зэгъэ лъэпкъ джырэкIэ мы дунэе­шхом тетэп. АщкIэ адыгэ­хэр зэкIэ цIыф лъэпкъхэм апэ итых.

ЦIыфыр шIум фэлэжьэнэу дунаим къытехъуагъ!

Къэзэнэ Юсыф.