Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым проектэу «Адыгэ орэдым итарихъ» изы Iахьэу «Орэдым ихьакIэщ» зыфиIорэр ригъэкIокIыгъ.

Филологие шIэныгъэмкIэ кандидатэу, институтым IорIуатэхэмкIэ итдел иIофышIэ шъхьаIэу Нэхэе Саидэрэ АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, АР-м и Къэ­ралыгъо орэдыIо-къэшъокIо ансамблэу «Ислъамыем» ихудожественнэ пащэу Нэхэе Азэматрэ Iофтхьабзэм кIэщакIо фэхъугъэх. ШIэныгъэлэжьхэр, орэдыIохэр, лъэпкъым ицIыф пэрытхэр, IэкIыбым къикIыгъэ хьакIэхэр зэхахьэу институтым иконференц-зал (ихьакIэщ) щыкIуагъэм хэлэжьагъэх.
ХьакIэщыр — цIыф зэхэхьапI, хъяр IотапI, ныбжьыкIэ гъэсапI, цIыф зэфыщытыкIэхэм якъэгъэлъэгъуапI, лъэпкъым шIоу ылэжьырэр зэрихьылIэрэ чIыпI.
Философие шIэныгъэмкIэ док­торэу, профессорэу, институтым ипащэу ЛIы­Iужъу Адам хьакIэщыр къызэIуихыгъ.
— ИжъыкIэ къыщыублагъэу адыгэ хьакIэщым цIыфыбэ щызэрэугъоищтыгъ. Непэ тигуапэу тизэхахьэ шъукъетэгъэблагъэ. Орэдмэ къэбарэу апылъыр тишIэныгъэлэжьмэ къышъуфаIотэщт. ТапэкIэ хьакIэщ зэхахьэм епхыгъэ проектым зед­гъэушъомбгъущт, — къыIуагъ ЛIыIужъу Адам.
«Орэдыр — гум къикIырэ псалъ» аIо адыгэмэ. ГущыIэр зэрэлъэшызи, ифэшъо­шэ мэкъамэ ащ зигъотыжькIэ, ыкIуачIэ фэдишъэ хэхъо.
Орэдым цIыфыбэмэ ягухэлъ, яшIошI, ягузэхашIэ ушэтыгъэ горэ къеIуатэ. Шъып­къагъэу орэдым хэлъми мэхьанэшхо иI. Ащ фэдэ орэдым гур еIэты, егъэбаи, егъэлъэпэрапэ, гъашIэм хахъо фешIы, цIыф кIуачIэм цыхьэ пытэ фыуегъэшIы.
— Непэ тызфызэрэугъоигъэри тызыугъоигъэри адыгэ орэдищым ятарихъ къэтIотэныр ары. Тиинститут ихъарзынэщ ахэр къыхэтхыгъэх. Джэджэхьаблэ щаусыгъэ шIулъэгъуныгъэ орэдэу «Си Рэмэзан», Кощхьаблэ щызэхалъхьэгъэ шIулъэгъуныгъэ орэдэу «Си Аюб», Адэмые къыщежьэгъэ тхьаусыхэ орэдэу «Си Рэмэзан», — къыIуагъ Нэхэе Саидэ.
Си Рэмэзан нэкIэпэ дах,
Гум имыкIыжьрэр, си Рэмэзан…
Мы орэдыр зэхэзымыхыгъэ адыгэ цIыф щыIэп пIоми ухэукъощтэп. ЗэфэкIо мэкъэмэ дахэм ар къытекIыгъ, хьакIэщ­хэм ащызэрэугъоихэрэм лъэшэу якIэ­сагъ. Непэрэ адыгэ джэгуми ар щызэхэпхыщт. Мэкъамэхэр Iэмэ-псымэ зэфэшъхьафхэм — къамылми, Iэпэпщынэми, шыкIэпщынэми, адыгэ пщынэми, ары пакIошъ, мандолинэми къырагъаIо. Ар зытхыгъэмрэ зыфатхыгъэмрэ къешIэкIыгъэ къэбарэу зэтыраIукIыхэрэм шIэныгъэлэжьхэм зэфэхьысыжь къыфашIыгъ.
Орэдым фэгъэхьыгъэ къэбарыр
1926 — 1929-рэ илъэсхэм адэжь орэдыр аусыгъ. Джэджэхьаблэ пшъэшъэ дэхэ дэдэу Сэламэт аIоу дэсыгъ. Пшъэ­шъэ дахэм сыдигъокIи псэлъыхъуабэ иIэу хабзэ. Чылэм щыщхэу, IэнэтIэ дэгъухэр яIэхэу пшъашъэм кIэлитIу псэлъыхъо къыфакIощтыгъ. Зыр Тыгъужъ Рэмэзан, Джэджэхьаблэ щыщыгъ. 1930-рэ илъэсым къуаджэм иапэрэ колхоз тхьаматэу ха­дзы­гъагъ. Ащ тхьамэтэ мафэкIэ еджэщтыгъэх. 1941-рэ илъэсым заом кIуи, къыгъэзэжьыгъэп. Рэмэзан унагъо иIагъ, ишъхьэгъусэ Муслъимэт ыцIагъ. Ахэм кIэлищ зэдапIугъ. Мыгу Хьаджсэлим, ар 1902-рэ илъэсым къуаджэу Джэджэхьаблэ къыщыхъугъ. Совет тхьаматэу илъэ­си 9-рэ къуаджэм иIагъ. Хьаджсэлим ыцIэ орэдым хэлъ. Ащ тIо къыщагъ. Апэрэ шъузэу иIагъэр мы орэдыр зыфэгъэхьыгъэ Хьэшхъуанэкъомэ япхъоу Сэламэт — «Си Рэмэзан» зыфиIорэ орэдыр бзылъфыгъэм ыцIэкIэ аусыгъэ орэдхэм ахэхьэ. 1913-рэ илъэсым къэхъугъ, бэп ыгъэшIагъэр. 1947-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ. Хьаджсэлимрэ Сэламэтрэ сабыитф яIагъ: Саниет, Минхъан, Азмэт, Ахьмэд, Сайхьат.

Пшъашъэр жэ пытагъэу, шъэбагъэу, къэрэбгъагъэу ары къызэраIотэжьырэр. ЗэрэхъурэмкIэ, Хьаджсэлим нахьи Рэмэзан ащ нахь ыгу рихьыщтыгъ, ау Хьаджсэлим ар дагъэкIогъагъ. КIэлитIури къуа­джэм ицIыф пэрытхэу, цIыфышIухэу, акъылышIохэу, зэшъэогъухэу, зэупчIэжьэгъухэу щытыгъэх. НэбгыритIуми а зы бзылъфыгъэр шIу алъэгъугъ, ау пшъа­шъэм емыупчIыжьхэу Хьаджсэлим нахь мы­лъку иIэти, дагъэкIогъагъэу титхыдэIуатэхэм къаIотэжьы. Сэламэт илъэс 34-рэ ыныбжьэу зэлIэм, ятIонэрэ шъузэу ЛIыхъурэе Щэрифэ лIым къыщэжьыгъагъ. Ахэм сабыитIу къафэхъужьыгъагъ. Сэламэт ыпхъу нахьыжъэу Iэшъынэ (Мыгу) Саниет орэдэу «Си Рэмэзан» фэгъэхьыгъэу зеупчIыхэм, къариIуагъ, Мыгу Хьаджсэлимэ Сэламэт къызещэм, кIалэм Тэуехьаблэ щыщэу къэщэнэу иIагъэр губжи, мылъку арити, Нэгъой Яхьемрэ Iэщкъэнэ Рацыурэ орэдыр аригъэусыгъэу. Гунахь ин агъэхъагъэу пхъум къыкIигъэтхъыгъ. Саниет орэдыр къыIоныр икIэсагъэп, сыда пIомэ янэ орэдым къиныбэ ригъэ­лъэгъугъ, зэхихымэ, ыгу узыщтыгъ.
Шъыпкъэр зылъэпсэ орэдэу ар агъэ­нэфагъ. ИжъыкIэ орэд усыным е орэд къэIоным фэщагъэхэм орэдхэр зэхалъхьэ­щтыгъэх, сэмэркъэуи, гухэкIи, гукIайи, шIулъэгъуи ахэм къахэщыщтыгъ.
Урысыем изаслуженнэ артисткэу, Адыгэ, Ингуш республикэхэм янароднэ артисткэу ХъокIо Сусанэ усэу «Адыгэ зэфакIу» зыфиIорэм дахэу къеджагъ. Шэн-хэбзэ ыкIи зекIокIэ-шIыкIэ дахэхэр къизыIотыкIырэ адыгэ къашъор усэм къыщыриIотыкIыгъ. АР-м инароднэ артистэу Мышъэ Анзаур ижъырэ зэфакIохэм ямэкъамэхэр пщынэм къыригъэIуагъ.
Джэджэхьэблэ орэдэу «Си Рэмэзан» зыфиIорэм имэкъамэ Iоф дишIагъ Нэхэе Азэмат, ар «Ислъамыем» иартисткэу Гъунчъэкъо Мадинэ къыIуагъ. ШъошакIэм илъ орэдыр хьакIэщым къекIолIагъэхэм лъэшэу агу рихьыгъ, дежъыугъэ хьакIэхэри къахэкIыгъэх.
Орэдым изы пычыгъо къытегущыIагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, институтым ипащэ игуадзэу Биданыкъо Марзият.
— Сыд фэдэ лъэныкъокIи орэдым укъекIолIагъэми, адыгэ тхыдэIуа­тэм ущызэнэкъокъунэу чIыпIабэ хэт. Хъарзынэщым хэлъ тхыгъэхэм зызафэтэгъазэм, къэбар зэфэмыдэхэр къычIэдгъэщыгъ. Адыгэхэр лъэшэу щыщынэщтыгъэх мы лъэныкъомкIэ, «ЕкIи шIукIи Тхьэм орэдым сыхаремыгъалъхь» аIощтыгъ. АщкIэ къэпIон плъэкIыщтыр: мы орэдыр зыусыгъэр теубытагъэ хэлъэу къэтIошъущтэп, ар къэзыушыхьатырэ тхылъ тиIэп. Арэу щытми, а орэдыр непэрэ мафэм къэ­сыгъ, цIэрыIо хъугъэ, — къы­Iуагъ Биданыкъо Марзият.
Ащ ыуж филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, институтым IорIуатэхэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаIэу Къуекъо Асфар «Къашъом къыхэкIырэ орэдым» къытегущыIагъ. Орэдхэм нэшэнэ шъхьаIэу яIэхэр къыхигъэщыгъ.
Зэхахьэм къыщыгущыIагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, IорIуатэхэмкIэ отделым ипащэу Цуекъо Нэфсэт, орэдэу «Тыгъужъ Рэмэзан» зыфиIорэм ехьылIэгъэ къэбар ащ къыIотагъ. ЫпэкIэ зэхэтхыгъэ хъишъэм инэмыкI лъэныкъу ащ тызщигъэгъозагъэр. Илъэс 60-кIэ узэ­кIэIэбэжьмэ, Пэнэжьыкъуае дэсыгъэ НэмытIэкъо Зое ытхыгъэу къэбарыр ащ къыIотагъ. Ари зы хъишъэу лъэпкъ орэдхэм ахэхьагъ.
АР-м изаслуженнэ журналистэу ТIэшъу Светланэ Адэмые орэдэу «Си Рэмэзан» зыфиIорэм хъишъэу пылъым къытегущыIагъ. Рэмэзанэу орэдыр зыфатхыгъэр ащ янэжъ ышэу къычIэкIыгъ. Янэжъ къэбарэу къыфиIотэжьыгъэм хьакIэхэр щигъэгъозагъэх.
Институтым тарихъымкIэ иотдел иIофышIэу Барцо Рустам «Зы орэд ихъишъ» зыфиIорэ псалъэ къышIыгъ. IорIуатэхэмкIэ отделым иIофышIэ шъхьаIэу Нэгэрэкъо Казбек орэдым ыцIэ зэрэзэблэхъурэм ищысэ къытегущыIагъ.
«Си Аюб» зыфиIорэ орэдэу Нэхэе Азэмат зыдэлэжьагъэр ансамблэу «Ислъамыем» иорэдыIоу СтIашъу Сулимэ, «Сиорэд» зыцIэр Тыгъужъ Асият къа­Iуагъ. Мышъэ Анзаур пщынэм къыригъэIуагъ.
IэкIыбым къикIыгъэ хьакIэхэу Хьабэхъу Джэнэт, Думаныщ Фэрит, Биданыкъо Хьарун зэхахьэм хэлэжьагъэх.
Рэзэныгъэ тхылъхэр ансамблэу «Ислъамыем» ихудожественнэ пащэу Нэхэе Азэматрэ Урысыем изаслуженнэ артисткэу, Адыгэ, Ингуш республикэхэм янароднэ артисткэу ХъокIо Сусанэрэ, щытхъу тхылъхэр ансамблэу «Ислъамыем», Мышъэ Анзаур, Дэр Абирэ, Гъун­чъэкъо Маринэ, Тыгъужъ Асиет, СтIашъу Сулимэ афагъэшъошагъэх.
Ижъырэ адыгэ орэдхэм псэ къызэрапыкIэжьырэм уегъэгушхо.
Лъэпшъыкъо
Фатим.
Сурэтхэр: Барцо Рустам.