Къадырбэч къыгъэшIагъэр илъэс 56-рэ ныIэп, ау ышIа­гъэри, ылъэкIыгъэри макIэп: усэ пчагъэрэ поэмэхэмрэ зыдэт тхылъи 10 къыдигъэкIыгъ, зыми фэмыдэу, зыми хэмыкIуакIэу ежь илъагъо типоэзие щыпхырищыгъ, адыгэ лирикэр зыпкъ иуцоным иIахьышIу хишIыхьагъ.

Щэч хэлъэп гъэшIэ кIыхьэ Къадырбэч Тхьэм къырипэсыгъагъэмэ, сэнаущыгъэу хэлъыгъэмкIэ поэзием ианахь лъэ­гэпIэ ин дэдэхэм зэранэсыщтыгъэм.
КъумпIыл Къадырбэч 1934-рэ илъэсым шышъхьэIум Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Улапэ къыщыхъугъ. 1954-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1957-рэ илъэсым нэс дзэм къулыкъу щихьыгъ. Нэужым Мыекъопэ псэолъэшI фабрикэм 1959-рэ илъэсым нэс Iоф щишIагъ. 1965-рэ илъэсым Москва дэт Литературнэ институтэу М. Горькэм ыцIэкIэ щытыр къыухыгъ.
Джыри кIэлакIэу, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ училищым щеджэзэ, Къадырбэч усэ тхыным лъэшэу пыщагъэ хъугъагъэ, опсэуфи ащ фэшъыпкъэу, ыгуи, ыпси хилъхьэу ыкIи фэIазэу ытхы­гъэр усэ.
УсакIом иапэрэ тхылъэу «ПсынэкIэчъ» зыфиIорэр 1964-рэ илъэсым къыдэкIыгъ, ащыгъум ащ илъэс щэкI ыныбжьыгъ. ЯшIошIхэр мы Iофым къезыIолIэгъэ критикхэм апэрэ тхылъыр илъэс щэкIым къыдэкIыныр зышIокIасэхэри къахэкIыгъэх. МыпасэнкIи хъун апэрэ тхылъыр илъэс щэкIым къыдэкIыныр, ау ащ къи­кIырэп усакIом къыхиутын имыIагъэу: ытхыгъэхэр 1957-рэ илъэсым щегъэжьагъэу къыхаутыщтыгъэх, ахэм анэмыкIэу Литературнэ институтым щеджэзэ усабэ ытхыгъагъ. Ау КъумпIылыр дэгуIэщтыгъэп итхыгъэхэр усэ тхылъ шIыгъэу къыдигъэкIыным. ИусэтхыкIэ фэгъэхьыгъэу ежь Кадырбэч мары ыIощтыгъэр:
Бэрэ щэчъэпхъы систол дэ­гъэчъы,
Систол гъожьышхо
ащкIэ шыхьат.
Усэр тхылъеджэм ыпашъхьэ рилъхьаным ыпэкIэ Къадырбэч дэмышъхьахэу, гупшысэу ащ хэлъри, екIурэ къэIуакIэри зэкIигъахьэу тхэным пылъыгъэу (ар еужьыр IофшIэнэу щытэп), етIани итхыгъэхэр уахътэмкIэ ыуплъэкIужьыщты­гъэу къысщэхъу. Арын фае иусэ «бэрэ стол дэгъэчъым щычъэпхъэу» зыкIиIощтырэр.
Я 60-рэ илъэсхэр (я XX-рэ лIэшIэгъу) ары чанэу адыгэ литературэм КъумпIыл Къадырбэч къыхахьэу зыригъэжьагъэр. Мы илъэсхэм зэхъокIыныгъэ инхэр зэрэхэгъэгоу щыкIуагъэх, дунаир нахь «къэфэбагъ», ащ дакIоу адыгэ поэзиеми гущыIэ Iэтыгъэу, гущыIэ гъэпщыгъэу къебэкIыщтыгъэхэр IэкIыб ышIэу ригъэ­жьагъ, цIыфым ыгу ихъыкIырэм икъиIотыкIын тиусакIохэм зыфагъэзагъ.
Мы лъэхъаныр ары усакIом итворчест­вэ зыпкъ иуцонэу зежьагъэр. Я 60-рэ илъэсхэм яапэрэ кIэлъэныкъо КъумпIылыр Литературнэ институтым зэрэщеджагъэм инэу ишIуагъэ къекIыгъ. Ащ щеджэзэ ытхыгъэ усэхэр ары иапэрэ тхылъэу «ПсынэкIэчъым» дэхьагъэхэр.
Типоэзие лъэхъаныкIэ зыщихьэщтыгъэу, цIыфым ыгурэ ыпсэрэ якIурэ лъагъом зыщалъыхъущтыгъэ уахътэм пытэу епхыгъэу хъугъэ Къадырбэч иапэ­рэ тхылъэу «ПсынэкIэчъыр» ыкIи ащ ыуж къыдэкIыгъэ тхылъхэри.
КIэлакIэм игухэлъ-гупшысэхэм, ныб­джэгъуныгъэ шъыпкъэм, шIулъэгъуныгъэ къабзэм; ихэгъэгу, ичIыгу, икъуаджэ шIулъэгъу гъунэнчъэу афыриIэм яхьы­лIагъэх итхылъхэм къадэхьэгъэ лирическэ усэхэр. Икъуаджэ, ихэгъэгу тхакIом зэригъэлъапIэрэр шъхьэу усэхэм афишIырэми къаушыхьаты: «Сихэгъэгу», «Псы­хъо цIыкIу», «Сихэку», «Адыгэ хэку», «Силъэныкъо гупс», «Сикъуадж».
«Сикъуадж» зыфиIорэ усэм КъумпIылым къыщыреIотыкIы къызщыхъугъэ къуаджэм зэрэрыгушхорэр, ащ нахь дахэрэ нахь гупсэрэ ежьыркIэ зэрэщымыIэр:
Къысатэу сэ Сенэ Iушъо,
ЩысфашIми унэ Париж,
Ащ пае сиштэщтэп гушIом —
Сикъуджэ сэркIэ Париж.
ГупшысэкIэ бэрэ ичIыпIэ гупсэ усакIом зыкъыфегъэзэжьы («КъэсэкIухьэ си Улэпэ жэгъур», «Лэбэ Iушъо Iут чъыгхэр», «Сятэ исурэт», «Сязэщы унэ зэтетмэ»), усэу «СикIэлэгъу» зыфиIорэм занкIэу къыщеIо «зыхэфэжьыщтыр мы охътэ IэшIоу, исабыигъоу зэо хьазабми» икIэлэгъу лъэхъаным ыгъэзэжь зэ­рэшIоигъор.
КъумпIыл Къадырбэч илирикэ бэрэ къыщеIэты Хэгъэгу зэошхом итемэ. Ыгу­кIэ ар зэрэпэблагъэр мыгъуащэу зэом фэгъэхьыгъэ усэхэр исборник пэпчъ пIоми хъунэу къыдигъахьэщтыгъ, ятэу заом хэкIодагъэм фэгъэхьыгъэу «Сятэ исурэт» зыфиIорэ тхылъыр ытхыгъ. Гум хэтIысхьэу ятэ зэрэфэзэщырэр, шъузэбэ щыIакIэм жъы ышIыгъэ янэ ыгу зэрэфигъукIырэр, ежь фэдэ кIэлэ Iэтахъохэр щыIэкIэ къинэу зыхэтыгъэхэр, цIыфхэм заом хьазабэу аригъэщэчыгъэр авторым иусэхэм къащырегъэлъэгъукIы.
Гупшысэ ин хэлъэу цIыф драмэмрэ заом къыхьыгъэ хьазабымрэ усакIом къыщызэIуехых ипоэмэу «Гугъэ» зыфиIорэм. Къоу заом хэкIодагъэм янэ фэгъэзэгъэ гущыIэу поэмэр гъэпсыгъэ. ДзэкIолI кIалэр бэшIагъэ чIыгум зыхэкIо­дэжьыгъэр, ау ыпсэ янэ къылъэплъэ, икъин елъэгъу, къыфэгумэкIы:
Узбгынэу зы чэщи хъурэп,
Сэ ренэу усигупшыс.
Сыщысзэ пхъэ къутэ окIо,
Къэохьы псы чъыIэ щалъэ.
Сыщысзэ къакъырым окIо,
Дэолъхьэ мэкъур о шхылъэм.
СэукIытэ, хэт ылъэгъугъ
Къор щысэу
ным пхъэ ыкъутэу?
Сыд пае сыкъэхъугъ
Узгъэтхъэжьын сыфимытэу?
ГущыIэ лые ымышIэу, гур ыгъэбырсырэу къэIокIэ гъэшIэгъон, къэIокIэ лъэш къафигъотыгъ тхакIом игупшысэ куухэм. Iо хэмылъэу, ащ фэдэ тхакIэр лирикэ лъагэм инэшан.
Сыгу къэкIыжьыгъ Хьаудэкъо Шыхьамызэ итхылъэу гукъэкIыжьхэр зыдэтым къызэрэщитхыгъагъэр, заом фэгъэхьыгъэ иусэхэм КъумпIылыр къяджэ зыхъукIэ тхылъеджэхэр рэхьатэу щысынхэ зэрамылъэкIыщтыгъэр, зыныбжь хэкIотагъэ­хэм анэпсхэр къазэрашIуакIощтыгъэр. Ащ фэдэ пчыхьэзэхахьэ горэм къикIыжьхэзэ Бэрэтэрэ Хьамидэ сэмэркъэоу ыIуагъэу къетхыжьы Хьаудэкъом: «Къа­дырбэч, джащ нахьыбэрэ тхылъеджэмэ адэжь удэтщэжьыщтэп. Тэ ахэр дгъэгушIоных, дгъэчэфыных, агу къэтIэтын тэIошъ тахэхьэ, о ахэр къэогъэгъыхэшъ, такъыхэогъэкIыжьы». Къадырбэчи сэмэркъэум къыригъэгъэзэжьи къыIуагъ: «Тхылъеджэм ыгучIэ шъыпкъэ унэсын амали пхэлъын фае».
Сэмэркъэугъэми, ыIуагъэр шъыпкъэ — тхылъеджэм ыгучIэ, ыпсэ нэсыныр ары поэзием ипшъэрылъыр. УсакIом ар дэгъоу къыгурыIощтыгъ, ащ рыгъуазэзэ тхэщтыгъэ, ежьыри гузэхэшIэ ин бгъо­дэлъыгъэти, игущыIэ цIыфым ыпсэ нэсыщыгъ.
Критикхэми, тхылъеджэхэми гу лъатагъэу щытыгъ тхэкIо ныбжьыкIэм ицIыф шэнрэ иусэхэмрэ зэрэзэфэдэхэм. Къы­зэраIожьырэмкIэ, Къадырбэч ишэнкIэ рэхьатэу, Iэдэб-укIытэр къытекIоу, ыма­къэ ымыIэтэу, гупшысэнчъэ гущыIэ ымышIэу щытыгъ. Джащ фэдагъэх ­ишъхьэзехьакIи, икъэлэмыпэ къычIэ­кIыгъэ усэхэри:
Сыдэу пфэдэх устиххэр,
КъумпIыл,
Сщыгъупшэжь­рэп зэ къысаIогъагъэр.
Сфэдэн сIомэ, сфэдэным сыпылъ,
Сфэмылъэгъоу псэлъэ быракъ гъэIагъэр.
УсакIом иапэрэ тхылъэу «Псынэ­кIэ­чъым» къыщылъэ­гъуагъэу щытыгъ ли­рикэу гум ишъэф икъиIотыкIын фаб­лэрэм исэнаущыгъэ зэрэфэщагъэр, адыгэ литературэм щыпхырищыщт лъагъор зыфэдэр.
КъумпIылым иусэхэм къыхэщы илирическэ герой дунай рэхьатым, нэфшъагъом, пчэдыжьыпэм, псыхъо цIыкIум, псы­нэкIэчъым зызэрафищэирэр, пкъыгъо къызэрыкIохэм якъэ­гъэлъэгъон нахь игу­нэсэу зэрэщытыр. Нэ­ужым ытхыгъэ усабэхэми рэхьатныгъэм пчъагъэрэ къащыфегъэзэжьы, сыд Iоф тегущыIэми, усакIом рэхьатыпIэр къызэрэхихырэр, рэхьатныгъэмрэ гу­пшы­сэмрэ иусэ ылъапсэу зэрэщытыр нафэ:
Сыхэхьэ мэзым, къэсрэ мэзахэм
Илъэ мэкъэнчъэ сыдэмысысэу.
СыкIэдэIукIышъ,
сэри джы рэхьат
Мэз чIэгъ упкIагъэм
сыщыхъугъэм фэд.
Жьы къэбзэ шIагъом
сыризыкъат,
СикIым-сымыгъэ
псынэкIэчъ орэд.
Ау ащ къикIырэп рэхьатныгъэр, гу­гъуемылIыныгъэр КъумпIылым итхы­гъэхэм янэшэнэ шъхьаIэу, ащ ипоэтическэ гупшысэ купкIэу иIэр гумэкIыр, драмэр арых: игущыIэ шъабэу къэIуагъэми, ыбгъэгу щыбыжъуатэрэр гумэкI. Ары усакIом зыкIиIорэр: «Сшъо рэхьатми, сыгу мырэхьат».
ТхакIом илирическэ герой ищыIэныгъэу рэхьат пшIошIырэм кIочIабэ щызэутэкIы, зэмызэгъыныгъэ инхэр ащ хэлъ. Усэм ар щигъэунэфыным авторыр пылъ, ащ къыхэкIэу усэхэм яджэгъошIоп, къытебгъэзэжьмэ, уягупшысэзэ уяджэнэу щыт.
ГъэшIэгъоныр, КъумпIылым ипейзажнэ лирики къызэрыкIоу щытэп. Дунаим итеплъэ къыгъэлъагъо къодыеу щымытэу, уахътэри, цIыфым иеплъыкIи гупшысэ куухэм зэрапхырищырэм къыхэкIэу. «Чъыгыжъ» зыфиIорэ усэм ар нафэу къыхэщы. Мыщ фэдэу природэр къызщигъэлъэгъорэ усэхэу философскэ гупшысэ куухэр зыхэлъхэр усакIом мымакIэу ытхыгъэх. Ахэм ащыщых «Ошъуапщэхэр текIых», «Жъуагъохэр», «Жьыбгъэр» ыкIи нэмыкIхэр.

ЦIыфыгъэм, цIыфыгъэмрэ шIумрэ зэрэзэпхыгъэхэм ятемэ бэшIагъэу итхы­гъэхэм къащиIэтыщтыгъ КъумпIылым. Мы темэр ары усакIор философскэ лирикэм илъагъо пытэу тезыгъэуцуа­гъэр, зэфэхьысыжь куухэр езыгъэшIыгъэхэр. ТхакIом ицыхьэ телъ, цIыфыр къызкIэ­хъугъэм — зыгорэм ишIуагъэ ригъэ­кIынэу, икъин фигъэпсынкIэнэу, ынапэ къабзэу чIыгум дэхагъэр щилэжьынэу. Ары «Сыфай» зыфиIорэ усэ цIыкIум лирическэ героим къызкIыщиIорэр:
«Гъэбэжъу ощ­хэу сакъыфещхынэу», «Пшэ­хъолъэ чIы­пIэм… псыхъоу силъэ­дэнэу», «Губгъом чъыгышхоу сыкъыщыкIынэу».
Джащ фэдэу ыгу зэIухыгъэу, гум къи­кIырэ гупшысэхэмкIэ иусэхэр ушъагъэу тхэщтыгъэ Къадырбэч, етIани гупшысэ лъагэхэу итхыгъэхэм ахилъхьэрэм ежь арыпсэоу дунаим тетыгъ. Бэрэ ащ фэдэу творческэ IофшIэным щыхъурэп, зырыз аущтэу литературэм щылэжьэныр къыз­дэхъурэр.
КъумпIыл Къадырбэч непэ къытхэмы­тыжьми, шIэжь дахэкIэ цIыфхэм къахэнэ­жьыгъ: къызщыхъугъэ къуаджэм изы урам ыцIэ ехьы, Улэпэ гурыт еджапIэм къыщызэIуахыгъэ литературнэ музеим Iоф ешIэ, зыщыпсэущтыгъэ унэу Мые­къуа­пэ дэтым шIэжь мыжъо пхъэмбгъу тырагъэуцуагъ, ыцIэкIэ зэджагъэхэ литературнэ мэфэкIхэр Улапэ щэкIох; гум екIурэ усэ-сатырхэмкIэ лъэуж нэф гъа­шIэми, адыгэ литературэми къахинагъ.
ХъокIо Светлан.
филологие шIэныгъэхэмкIэ кан­дидат.
Сурэтхэр: «АМ» ихъарзынэщ.